جامعه شناسى تعاونى هاى اعتبار خانوادگى در ایران
Article data in English (انگلیسی)
جامعه شناسى تعاونى هاى اعتبار خانوادگى در ایران
غلامرضا شعبانپور
چکیده
در این مقاله، ابتدا به شرح مختصرى از دیرینه همکارى ها و رفتارهاى سنّتى مبتنى بر تعاون در ایران پرداخته شده و با اشاره اى کوتاه به نظریه متفکرانى که تعاون را انگیزه تشکیل جامعه دانسته اند، ضرورت پرداختن به تعاونى هاى خودجوش و مردمى براى تعمیق روابط و مناسبات اجتماعى مبتنى بر اعتماد متقابل به منظور حفظ فرهنگ بومى مورد تأکید قرار گرفته است. سپس تعاریفى جامعه شناختى از تعاون ارائه و نتایج یک مطالعه موردى بر تعاونى هاى اعتبار خانوادگى انجام شده توسط نگارنده تشریح گردیده و در نهایت، کارکردهاى مهم این تعاونى ها، یعنى تحکیم روابط خویشاوندى، تقویت انسجام اجتماعى، احیاى سنّت هاى دینى، حذف دیوان سالارى هزینه بر و توسعه تأمین اجتماعى مورد بحث قرار گرفته و نتیجه گیرى به عمل آمده است.
طرح مسأله
از زمانى که انسان ها زیست اجتماعى خود را آغاز نموده اند، رابطه اى به نام «همکارى» و «تعاون» در روابط اجتماعى آن ها به شکل هاى گوناگون وجود داشته است، به طورى که بسیارى از صاحب نظران «همکارى» و «تعاون» را علت اساسى و اصلى تشکیل جامعه دانسته اند.
عبدالرحمان ابن خلدون (732ـ808 هـ. ق) صاحب کتاب مشهور مقدمه، که آن را به عنوان مقدّمه تاریخ مشهور خود به نام «کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخیر فى ایام العرب و العجم و البربر و من عاصر هم من ذوى السلطان الاکبر» نگاشته است، مى گوید: «باید دانست که تفاوت عادات و رسوم و شؤون زندگانى ملت ها در نتیجه اختلافى است که در شیوه معاش (اقتصاد) خود پیش مى گیرند، چه اجتماع ایشان تنها براى تعاون و همکارى در راه به دست آوردن وسایل معاش است.»1
وى، که بحق باید او را بینانگذار علم جامعه شناسى دانست،2 در جاى دیگرى از کتاب گران سنگ خود مى گوید: «ثابت و دانسته شده است که یک فرد بشر به تنهایى به کار نیازمندى هاى خود در امر معاش نمى پردازد، بلکه افراد یک اجتماع با یکدیگر همدستى و تعاون مى کنند تا بتوانند وسایل معاش خود را فراهم سازند و موادى که در پرتو همکارى و تعاون گروهى از مردم به دست مى آید، براى جماعتى چند برابر آنان کافى خواهد بود و ضروریات آن ها را برطرف خواهد کرد.»3
از این رو، باید گفت: اگر همکارى و مساعدت از زندگى جمعى انسان ها رخت بربندد، جامعه اى وجود نخواهد داشت. تعاون صور و اشکال گوناگونى در زندگى اجتماعى انسان ها داشته; در جامعه سنّتى شکل هاى خاص خود را داشته و در جامعه نوین و پیچیده کنونى نیز در ابعاد جدیدى نمایان گردیده است، هرچند احساسات و عواطف و صداقت هاى حاکم بر تعاون سنّتى در همکارى هاى رسمى، غیرشخصى و غیرعاطفى کنونى کم تر حاکم است. برخى از مبادلات به ظاهر اقتصادى، که در جوامع سنّتى وجود داشته، اگرچه هیچ گونه نفع اقتصادى در بر نداشته، اما موجب تحکیم مناسبات اجتماعى و یکپارچگى جمعى مى شده است; مانند مبادله سیب زمینى هندى بین بومیان جزایر «تروبریاند» در ملانزى. در این مبادله، هر خانواده بخشى از تولید سیب زمینى خود را به خانواده دیگر هدیه مى کند و خانواده دیگر متقابلاً همان سیب زمینى را به آن ها هدیه مى دهد. این مبادله از نظر اقتصادى، بیهوده به نظر مى رسد، اما از نظر تحکیم و تقویت روابط اجتماعى حایز اهمیت است.
مالینوفسکى، مردم شناس مشهور لهستانى، در مطالعه جالبى به داد و ستد «کولا»4 پرداخته و گفته است: این مبادله با ارضاى فورى نیازهاى اولیه هیچ گونه ارتباطى ندارد. داد و ستد «کولا»، که بین گروه هاى ساکن جزایر کوچک شرق گینه نو رواج دارد، عبارت است از: مبادله برخى اموال تشریفاتى. تنها هدف این مبادله تثبیت و تحکیم روابطى است که میان این جوامع کوچک و مستقلى که از لحاظ جغرافیایى به هم نزدیک هستند، وجود دارد. در این نوع خاص از مبادله، افراد هر جامعه هدایایى به صورت دست بندهاى ساخته شده از صدف سفید به افراد جامعه دیگر مى دهند و متقابلاً گردن بندهاى ساخته شده از صدف قرمز هدیه مى گیرند و این مبادله به صورت دور و تسلسل تکرار مى شود.5
در فرهنگ غنى ایرانى ـ اسلامى ما این گونه همکارى ها زیاد به چشم مى خورد، به خصوص در جامعه روستایى این گونه روابط بسیار وجود داشته است و برخى هنوز هم وجود دارد. تعاونى هاى سنّتى همچون «بنه»6 و «واره»7 از مشهورترین آن ها مى باشند.
در این نبشتار، به بررسى یکى از شیوه هاى همکارى و تعاون در جامعه شهرى ایران پرداخته شده است که کار آن شباهت زیادى به صندوق هاى قرض الحسنه دارد، با این تفاوت که صندوق هاى قرض الحسنه داراى سازمانى رسمى8 و ادارى هستند، اما قرض الحسنه هاى مورد بحث در این مقاله، صرفاً مردمى، خودجوش، بدون هزینه و غیررسمى هستند که با اتّکا به تعالیم اسلامى و قرآنى در شبکه هاى خویشاوندى جامعه شهرى در حال رشد مى باشند. نحوه کار و تشکیل و کیفیت این تعاونى ها، که آن را «تعاونى هاى اعتبار خانوادگى» نام نهاده ایم در ادامه خواهد آمد. این مقاله براساس مطالعات موردى9 بر چند نمونه از تعاونى هاى ذکرشده تهیه گریده است.
اهمیت موضوع
مطالعه رفتارهاى جمعى خودجوش و دینى تعاونى از این نظر حایز اهمیت است که داراى کارکردهاى10 مثبت مى باشند. مطالعه تعاونى هاى اعتبار خانوادگى، که اساس آن ها بر اعتماد متقابل شبکه خویشاوندى در جامعه شهرى ایران مى باشد، حاوى این نکته است که على رغم کم رنگ شدن اعتماد اجتماعى، به خصوص در حوزه روابط غیررسمى، هنوز مى توان با اتّکا بر سنت هاى دینى انسجام اجتماعى را تقویت کرد و فضایى آکنده از روح یک رنگى، اعتماد و کمک متقابل به وجود آورد. در زمانى که شاهد رخت بربستن صمیمیت و دیگرگرایى از مناسبات اجتماعى هستیم، به گونه اى که در محاوره ها تکیه کلاممان این شده که «به برادرت هم اعتماد نکن» و یا این که «همه فقط براى پول کار مى کنند.» این گونه تعاونى ها موجب جلب نظر جامعه اسلامى به سنّت هایى مى شوند که توجه و اتکا به آن ها مى تواند دیوارهاى بى اعتمادى جامعه را بشکنند و مجدداً به همان باور دیروز سوق دهند. تعمّق در این موضوع شاید بتواند به ما بباوراند که على رغم همه خدعه ها و نیرنگ ها و کلاه بردارى هاى مرسوم، مى توان سالم زندگى کرد و روابطى سالم و سرشار از اعتماد ـ دست کم در بین خویشاوندان ـ ایجاد نمود; همان روابطى که در جامعه ساده دیروز ما وجود داشت، به طورى که «حمامى و آهنگر و درودگر و دشتبان و باغبان و مکتب دار» مى دانستند که براى ده و روستاییان کار مى کنند و همه روستاییان نیز بخشى از کارشان را به خاطر آن ها انجام داده، مى کارند و مى دروند.11
تعاون; منشأ تشکیل جامعه
ادوارد وستر مارک «جامعه» را «دسته اى از مردم که به حال تعاون زندگى مى کنند»12 و هنرى گیدنز جامعه را «دسته اى از مردم که براى نیل به هدف عامّ المنفعه اى در حال تعاون به سر مى برند»13 مى دانند.
غزّالى (555ـ450هـ) متفکر اسلامى نیز هدف از تشکیل خانواده را دو موضوع مى داند. موضوع دوم از دیدگاه وى، مهیّا کردن اسباب طعام و لباس مى باشد و تنها زندگى کردن انسان را غیرممکن دانسته و مى گوید: «تنها زیستن آدمى ممتنع شد و حاجت افتاد به اجتماعات. پس اگر جمعیت در صحرایى مکشوف باشند، از گرما و سرما و دزدان رنج بینند. پس محتاج شدند به بناهاى محکم و منزل هایى که اهل هر خانه به آن و بدانچه آلات و متاع دارد، منفرد باشد و منزل ها گرما و سرما دفع کند و همسایگان را از دزدى دفع کند، ولیکن دزدان بیرون قصد منزل ها کنند. پس اهل منزل ها محتاج شدند بدانچه یکدیگر را یارى دهند و معونت کنند و باره اى بسازند که محیط باشد همه منزل ها را و بدان تحصّن نمایند.14
تعریف جامعه شناختى «تعاون» و «همکارى»
سقراط به شاگردان خود توصیه مى کرد تا سخنان و کلمات خود را تعریف کنند.15 از این رو، لازم است مقصود خود از تعاون و همکارى را بیان نماییم. آقاى دکتر باقر ساروخانى، صاحب کتاب دائرة المعارف علوم اجتماعى، «تعاون» را چنین تعریف مى کند: «هر کنش متقابل اجتماعى که در آن افراد و یا گروه ها کار و فعالیت خود را به صورتى کموبیش سازمان یافته و با کمک متقابل به هم مى آمیزند تا هدفى مشترک تحقق پذیرد.»16 دائرة المعارف بین المللى علوم اجتماعى «تعاون» را این گونه تعریف مى کند: «تعاون عبارت از رفتارى مشترک است که هدفى را دنبال مى کند و در نهایت، پاداش و نفعى مشترک در بر داشته باشد.»17
دکتر مرتضى فرهادى، «تعاون» را چنین تعریف مى کند: «همکارى همسویى کنش هاى دو یا تعداد بیش ترى از افراد براى رسیدن به اهداف و منافعى یگانه و یا اهداف و منافع غایى چندگانه است.»18
در این مقاله، منظور از «تعاونى هاى اعتبار خانوادگى» همکارى یک شبکه از اقوام و خویشان به طور کاملاً داوطلبانه و خودجوش براى سپرده گذارى و تشکیل یک صندوق تعاون و اخذ وام با پشتوانه اعتماد متقابل و براساس نوبت مى باشد که در ادامه شرح آن خواهد آمد:
«تعاونى اعتبار خانوادگى» چیست؟
این تعاونى ها با عضویت یک شبکه خویشاوندى یا حداکثر افراد دیگرى خارج از شبکه خویشاوندى، که مورد تأیید و اعتماد کامل شبکه مذکور مى باشند، تشکیل مى گردند. تعداد اعضاى این تعاونى ها زیاد نمى باشد; معمولاً از حداقل 20 تا حداکثر 100 نفر عضو دارند و در صورت تقاضاى جدید، اقدام به تشکیل تعاونى هاى اعتبار جدید مى گردد. خویشاوندان در نشستى خانوادگى، که با یکدیگر دارند، ابتدا مبلغى به عنوان سرمایه اولیه در اختیار فردى مورد اعتماد از بین خود قرار داده و ماهانه نیز مبلغى معیّن که به طور جمعى روى آن توافق مى کنند، به حساب آن فرد واریز مى کنند. براساس مبلغى که از محل سپرده هاى اولیه و پس اندازهاى ماهانه گرد مى آید، افراد اقدام به اخذ وام قرض الحسنه مى کنند و اقساط این وام را نیز براساس توافق جمعى مى پردازند. معمولاً باز پرداخت ده ماه مى باشد. در برخى موارد، به جاى آن که یک نفر مسؤول اداره این صندوق گردد، چند نفر از ریش سفیدان و معتمدان به عنوان هیأت مدیره توسط اعضا برگزیده مى شوند. میزان وام دریافتى افراد برابر میزان سپرده آن ها در صندوق است و در برابر اخذ وام، وثیقه اى اعم از چک، سفته و سند دریافت نمى شود. مسؤول یا مسؤولان صندوق نیز سند تعهدآورى در برابر سپرده هاى دریافتى به اعضا نمى پردازند و کلیه امور براساس اعتماد متقابل بین اعضا و مسؤولان صندوق انجام مى شود. براساس مطالعات انجام شده، نمونه این تعاونى ها خودجوش در استان هاى تهران، اصفهان و فارس وجود دارد که براى تشریح کامل تر کار این تعاونى ها، یک نمونه از آن ها، که در شهرستان نى ریز تشکیل گردیده است، ذکر مى گردد:
«صندوق بهوام»
1. تاریخ تأسیس: این تعاونى اعتبار، که در بین اعضا به «صندوق بهوام» مشهور است، در تاریخ 15/1/1378 تأسیس شده.
2. نحوه تشکیل: تعداد 28 نفر از اعضا، که همگى با یکدیگر رابطه خویشاوندى دارند، با اقتباس از صندوق هاى مشابه شهرستان زرین شهر اصفهان اقدام به تشکیل صندوق تعاون بهوام نموده اند. در زمان مطالعه بر صندوق مذکور، تعداد اعضا به 43 نفر رسیده بود که مسؤول صندوق اظهار مى دارد بجز چهار نفر، که توسط اقوام معرّفى شده اند، 39 نفر دیگر داراى رابطه نسبى و سببى خویشاوندى مى باشند.
3. سرمایه اولیه: 28 نفر اعضاى اولیه، هر کدام مبلغ 000/50 ریال (پنج هزار تومان) سرمایه گذارى و ماهانه نیز هر نفر مبلغ 000/20 ریال (دو هزار تومان) سپرده گذارى نموده اند. اعضاى بعدى هنگام عضویت به اندازه سپرده سایر اعضا موظّف به سرمایه گذارى بوده اند. براى مثال،اگرکسى پس ازیک سال از تاریخ تأسیس شرکت، متقاضى عضویت بوده، مبلغ000/290ریال پرداخت نموده است;000/50 ریال به عنوان سرمایه اولیهو000/240 ریال بابت سپره گذارى 12 ماهه. لازم به ذکراست که اعضامى توانند براى بیش ازیک سهم سرمایه گذارى کنند.
4. نحوه اداره صندوق: 28 نفر اعضاى اولیه یک نفر را از بین خودشان، که مغازه دار و با سواد است، به عنوان مسؤول صندوق انتخاب نموده و علاوه بر اعتمادى که به وى داشته اند، او در جمع به کلام الله مجید سوگند یاد کرده است که به اعضا خیانت نکند و فى سبیل الله انجام وظیفه کند. وى سرمایه اولیه اعضا و سپرده هاى ماهانه را در حسابى نزد بانک کشاورزى به حساب شخصى واریز مى کند و از محل همین حساب، براساس نوبت و شرحى که در ادامه خواهد آمد، به اعضا وام قرض الحسنه پرداخت مى کند. فعالیت مسؤول صندوق افتخارى است و هیچ گونه وجهى دریافت ننموده است. 15 نفر اعضاى بعدى نیز همگى مسؤولیت وى را تأیید کرده و با اصرار خود، به عضویت صندوق درآمده اند. مسؤول صندوق مى گوید: برخى دیگر از اقوام تقاضاى عضویت دارند که به دلیل آن که کار زیاد گسترده نشود، از آن ها عذرخواهى شده و تقاضاى عضویت آنان رد گردیده است.
5. نحوه پرداخت وام
میزان وام در هر نوبت: سرمایه اولیه، که از محل ملبغ 000/50 ریالى 28 نفر اعضا اولیه تشکیل شده، برابر با 000/400/1 ریال بوده که در جمع اعضا، براساس قرعه کشى به یک نفر از اعضا وام داده شده است. پس از دریافت اقساط و همچنین سپرده هاى ماهانه، سقف وام در مرحله دوم 000/500 ریال در نظر گرفته شده که براساس قرعه کشى، در اختیار چند نفراز اعضا قرار گرفته است.
در نوبت سوم، وضعیت مالى شرکت بهتر شده و سقف وام به 000/000/1 ریال ارتقا یافته که باز براساس قرعه، به اعضا پرداخته است. در نوبت چهارم، سقف وام 000/500/1 ریال در نظر گرفته شده و براساس ترتیبى که اعضا در نوبت سوم وام دریافته داشته اند، این بار نه براساس قرعه، بلکه براساس لیست قرعه کشى نوبت سوم وام دریافت کرده اند. اعضایى که دو سهم یا بیش تر دارند به همان تعداد سهام در نوبت اخذ وام قرار مى گیرند; یعنى اگر عضوى در ابتدا 000/50 ریال پرداخته و ماهانه نیز 000/20 ریال سپرده گذارى نموده و پس از 15 ماه تقاضاى یک سهم جدید داشته، مبلغ 000/350 ریال یک جا به حساب صندوق واریز کرده که 000/50 ریال به عنوان سرمایه اولیه و 000/300 ریال بابت سپرده 000/20 ریالى 15 ماهه است. چنین عضوى در همان زمان پرداخت وجه 000/350 ریالى در نوبت دریافت وام قرار داده مى شود. با این حساب، سهم دوم ایشان به منزله یک عضو جدید است که با پرداخت سرمایه و سپرده ماهانه به عضویت پذیرفته شده است. نوبت وام هر عضو که فرا مى رسد مسؤول صندوق در بیست و پنجم ماه تلفنى به وى اطلاع مى دهد، اما زمان دریافت وام دهم ماه بعد مى باشد.
بازپرداخت وام: اعضا موظفند وام دریافتى را ده ماهه پرداخت کنند. وام گیرندگان در فاصله بیست و پنجم تا پنجم ماه بعد، باید قسط خود را بپردازند. در صورت تأخیر تا دو بار مسؤول صندوق تلفنى به آن ها یاداور مى شود و در صورتى که تا مهلت مقرّر از پرداخت قسط امتناع ورزند، عضویت آن ها لغو مى گردد. از ابتداى تأسیس تاکنون دو نفر اقساط خود را نپرداخته اند که عضویت آنان لغو شده است.
ذخیره وام: هرگاه نوبت دریافت وام عضوى فرا رسد و او نیازى به وام نداشته باشد، نوبت وى ذخیره مى شود و هر زمان که تقاضا نمود، خارج از نوبت وام ذخیره شده در اختیارش قرار مى گیرد. برخى مواقع اعضا براى این که وام بیش ترى دریافت کنند، دو یا سه نوبت وام نمى گیرند، سپس کل وام ذخیره شده خود را یکجا دریافت مى کنند.
تقاضاى اخذ وام خارج از نوبت: اگر عضوى پیش از آن که نوبتش فرا رسد، تقاضاى اخذ وام نماید، باید خود رأساً به عضوى که نوبت اوست، مراجعه کندودرصورت موافقت طرفین،نوبتوى به متقاضى داده مى شود. در غیراین صورت، باید تا زمان فرا رسیدن نوبت خود، صبر کند.
وثیقه وام: هیچ وثیقه اى از اعضا در برابر پرداخت وام دریافت نمى شود،بجز یک برگ تعهد پرداخت که نمونه آن در ذیل آمده است:
در واقع، وثیقه وام اعتماد به یکدیگر است.
کارمزد وام: کارمزد وام با توافق اعضا 2% تعیین شده که همگى در حساب مسؤول صندوق موجود است و اعضا اعلام نموده اند به صورت وام بلاعوض در اختیار دو نفر از اعضایى که توانایى مالى پایینى دارند، قرار گیرد.
سپرده گذارى در صندوق بدون انتظار دریافت وام: سه نفر از جمله 43 نفر عضو صندوق بهوام، سرمایه اولیه و سپرده گذارى ماهانه را انجام داده و اعلام داشته اند صرفاً به خاطر این که اجر و ثوابى معنوى نصیبشان شود و پس اندازى براى کفن و دفن خود در صندوق داشته باشند به این کار مبادرت ورزیده اند.19
صندوق مزبور تا تاریخ 30/11/1380 مبلغ 000/400/116 ریال وام پرداخت نموده است و سپرده هر عضو 000/750 ریال مى باشد. مطالعات حاکى است که در تعاونى هاى اعتبار خانوادگى مشابه در سایر استان ها ابتکارات دیگرى همچون سرمایه گذارى اقتصادى توسط تعاونى و کسب درآمد براى افزایش سرمایه نیز صورت گرفته است.
کارکرد تعاونى هاى اعتبار خانوادگى
الف. تحکیم روابط خویشاوندى
شبکه خویشاوندى20 که در جامعه سنّتى از گستردگى و عمق زیادى برخوردار است، پس از انقلاب صنعتى21، به تدریج بسیارى از کارکردهاى خود را به نهادهاى رسمى یا ـ به اصطلاح جامعه شناختى ـ «گروه هاى ثانویه»22 محوّل نمود; یعنى در فرایند مدرنیته، خانواده و شبکه خویشاوندى محدود شدند و هر کارکردى از آن ها جدا و تجزیه گردید و به یک نهاد اجتماعى واگذار شد. روابط عاطفى، معنوى، دوستى و شخصى که از ویژگى هاى گروه هاى نخستین1 از جمله خانواده و شبکه خویشاوندى بود، جاى خود را به روابط غیرشخصى و غیرعاطفى و غیر دوستانه داد. همبستگى سنّتى کاهش یافت و به نوعى همبستگى جدید یا به گفته امیل دورکیم24 (1917ـ1858)، جامعه شناس مشهور فرانسوى، به همبستگى انداموار25 تبدیل شد. روابط انسانى، به خصوص مناسبات سنّتى، مبتنى بر اعتماد متقابل فرد و جمع سست شد. هرچند همبستگى نوین جانشین همبستگى ماقبل صنعتى گردید، اما همبستگى نوین عارى از روح معنوى، انسانى و عاطفى بود و به گفته فردینان تونیس26، جامعه شناس آلمانى، روابط «گمین شافتى»27 به روابط «گزل شافتى»28 مبدّل گردید; فرایندى که در جامعه کنونى ایران رو به افزایش است و میزان اعتماد فردى و جمعى در حال کاهش مى باشد. اگر ما همراه با فرایند توسعه به مبانى دینى و ملّى خود برگردیم و به احیاى آن ها اقدام کنیم، ضمن حفظ فرهنگ بومى، به توسعه نیز دست خواهیم یافت.
تعاونى هاى اعتبار خانوادگى با توجه به این که اساس آن ها بر اعتماد متقابل و در نتیجه، روابط بیش تر خانوادگى و خویشاوندى استوار است، مى توانند کارکرد خوبى در این زمینه ایفا کنند. اعضاى یک شبکه خانوادگى با ایجاد یک تعاونى و صندوق وام، رابطه خود را تقویت نموده، به طور جمعى نیازهاى مشترک خود را تأمین مى کنند.
ب. تقویت انسجام اجتماعى
با تحکیم روابط خویشاوندى، انسجام اجتماعى و در نتیجه، وفاق ملّى افزایش خواهد یافت. جوامع رو به توسعه یا در حال رشد، که اصطلاحاً «جوامع در حال گذار» نامیده مى شوند، به دلیل جدایى از ساخت سنّتى و عدم دست یابى به ساخت نوین، از انسجام پایینى برخوردارند و معمولاً یکى از دغدغه هاى رهبران چنین جوامعى حفظ انسجام اجتماعى است. اما تعاونى هاى اعتبار خانوادگى با توسعه روابط خویشاوندى، وفاق ملّى را افزایش داده، انسجام اجتماعى را سهل تر مى سازند.
ج. احیاى سنّت هاى دینى
باید گفت: تعاونى هاى اعتبار خانوادگى یکى از مصادیق بارز آیه شریفه "تعاونوا على البرِّ والتقوى و لا تعاونوا على الاثم و العدوان" (مائده: 2) مى باشند. کدام نیکى از توسعه قرض الحسنه و جلوگیرى از ابتلاى افراد به ربادادن و ربا خوردن بالاتر است؟ بیهوده نیست که قرآن کریم اجرى مضاعف براى این عمل خیر برشمرده; آن جا که مى فرماید: «من ذا الذى یقرض اللّه قرضاً حسناً فیضاعفه له» (حدید:11)29
د. حذف دیوان سالارى هزینه بر
«بوروکراسى»30 یا دیوان سالارى، که ماکس وبر31 (1864ـ1920)، جامعه شناس مشهور آلمانى، به شرح آن پرداخت، داراى ویژگى هایى همچون تخصصى شدن کارها، سلسله مراتب، رفتار غیرشخصى و صلاحیت و شایستگى است. اما معمولاً در جهان سوم مانعى در برابر توسعه قلمداد مى شود; زیرا ساختارهاى بروکراتیک در جهان سوم، دچار آسیب هاى زیادى از جمله صرف هزینه هاى غیرضرورى و اضافه هستند. حتى صندوق هاى قرض الحسنه، که ساختارى ساده دارند، دست کم داراى هزینه ساختمان، اعم از احداث یا اجاره، هزینه هاى کارکنان، هزینه هاى جارى مانند آب، برق، گاز و تلفن مى باشند. اما تعاونى هاى اعتبار خانوادگى فاقد چنین هزینه هایى هستند و از بهرهورى و کارایى بالاترى برخوردارند.
هـ. توسعه تأمین اجتماعى32
تعاونى هاى اعتبار خانوادگى از یک مبناى دینى برخوردارند و از این رو، هدف آن ها سودجویى نمى باشد. تحقیقات حاکى است کارمزد ارزانى که دریافت مى دارند صرف امور خیر و عام المنفعه مى کنند. از جمله مطالعه موردى بر «صندوق بهوام» حاکى است که مبلغ 2% کارمزد دریافتى مقرّر گردیده به صورت بلاعوض در اختیار دو نفر از اعضایى قرار گیرد که از نظر مالى ضعیف مى باشند.
خلاصه و نتیجه گیرى
تعاون و همکارى همیشه در زیست اجتماعى انسان ها وجود داشته است. همکارى ها و تعاونى هاى سنّتى و ماقبل مدرنیسم سرشار از عواطف انسانى و روح معنوى بودند، اما تعاونى هاى نوین چون داراى ساختارى رسمى هستند، فاقد این ویژگى ها مى باشند. هرچند کشورهاى در حال توسعه روندى اجتناب ناپذیر به عنوان گذار از سنّت به مدرنیسم را طى مى کنند و در این فرایند، ارزش هاى سنّتى و معنوى و انسانى آن ها به تدریج کم رنگ مى شود، اما با اتّکا به فرهنگ بومى، به خصوص تعالیم اسلامى، مى توان ضمن حفظ معنویت ها به توسعه نیز دست یافت.
یکى از راه کارهایى که مى تواند در جامعه ایران در راستاى دست یابى به این هدف کارکرد خوبى ایفا کند، توسعه همیارى و همکارى سنّتى است که از آن به عنوان «تعاونى هاى اعتبار خانوادگى» یاد شد. در این تعاونى ها، افراد وابسته به یک شبکه خویشاوندى با سرمایه گذارى و پس انداز ماهانه، اقدام به تأمین یک صندوق قرض الحسنه غیررسمى مى کنند که اساس آن بر اعتماد متقابل اعضا استوار مى باشد. این تعاونى ها داراى کارکردهایى همچون تحکیم روابط خویشاوندى، تقویت انسجام اجتماعى، احیاى سنّت هاى دینى، حذف دیوان سالارى هزینه بر و توسعه تأمین اجتماعى مى باشند.
-
پى نوشت ها
1 عبدالرحمن بن خلدون، مقدّمه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345، ص 225
2 غلامعباس توسّلى، جامعه شناسى کار و شغل، تهران، سمت، 1375، ص 3
3 ابن خلدون، پیشین ،ص 712
4 KULA
5 ر.ک: مرتضى فرهادى، «واره یا نوعى تعاونى سنّتى کهن زنانه در ایران»، فصلنامه علوم اجتماعى، دوره اول، ش 1و2، (1370)، ص 129ـ162
6 براى اطلاع از کیفیت بنه و بنه دارى در ایران ر. ک: جواد صفى نژاد، بنه در ایران، تهران، امیرکبیر، 1368
7 مرتضى فرهادى، پیشین، براى اطلاع از این گونه همکارى هاى سنّتى در ایران ر.ک: نگارنده، «نتار یا تعاونى سنّتى اعتبار روستایى در ایران»، ماهنامه تعاون، ش 117، تهران، 1380، ص 41ـ43
8 formal organization
9 case study
10 functions
11 مرتضى فرهادى، نظریه هاى همکارى در کار اندیشه ورزان و دانشمندان علوم اجتماعى و دلایل کم توجهى نسبى به آن»، فصلنامه تعاون روستایى و کشاورزى (دوره جدید)، سال هفتم، ش 1و2 (1373)، ص 45ـ74
12 مرتضى فرهادى، نظریه هاى همکارى در کار اندیشه ورزان و دانشمندان علوم اجتماعى و دلایل کم توجهى نسبى به آن»، فصلنامه تعاون روستایى و کشاورزى (دوره جدید)، سال هفتم، ش 1و2 (1373)، ص 50
13 مرتضى فرهادى، نظریه هاى همکارى در کار اندیشه ورزان و دانشمندان علوم اجتماعى و دلایل کم توجهى نسبى به آن»، فصلنامه تعاون روستایى و کشاورزى (دوره جدید)، سال هفتم، ش 1و2 (1373)، 50
14 مرتضى فرهادى، نظریه هاى همکارى در کار اندیشه ورزان و دانشمندان علوم اجتماعى و دلایل کم توجهى نسبى به آن»، فصلنامه تعاون روستایى و کشاورزى (دوره جدید)، سال هفتم، ش 1و2 (1373)، ص 54
15 ویل دورانت، تاریخ فلسفه، ترجمه عباس زریاب خویى، تهران، شرکت سهامى کتاب هاى جیبى، 1351، ص 13
16 باقر ساروخانى، دائرة المعارف علوم اجتماعى، تهران، کیهان، 1370، ص 144
17 International Encyclopedid of the Scoial Sciences,(The Mac Millan company, The Free Press, New York - London, Reprint Edition, 1972) vol.3-4, p. 384
18 مرتضى فرهادى، فصلنامه تعاون روستایى و کشاورزى، (پیشین)، ص 50
19 این کار در برخى جوامع دیگر نیز مرسوم بوده و انجمن هایى تحت عنوان "انجمن هاى کفن و دفن" تشکیل مى شده که ضمن انجام خدمات عام المنفعه، وظیفه کفن و دفن اعضا را عهده دار بوده اند. براى مطالعه بیش تر ر.ک: مهدى طالب، اصول و اندیشه هاى تعاونى، تهران، دانشگاه تهران، 1376، ص 159
20 kin ship networ
21 industrial revolution
22 secondary group
23 primary group
24 dur kheim
25 organic solidarity
26 Tonnies ferdinand
27 gemein schaft
28 gesell schaft
29 همچنین سوره هاى بقره:245 / مائده: 12 / حدید: 18 / تغابن: 17 / مزمّل: 20
30 bureacracy
31 Max Weber
32 social security
