يادگيري به روش «بحث گروهي»
يادگيري به روش «بحث گروهي»
و شيوه كاربرد آن در حوزههاي علميه و آموزش عالي
هادي حسينخاني
(دانشآموخته حوزه علميه و دانشجوي دكتري روانشناسي تربيتي)
چكيده
در بين روشهاي يادگيري، برخي معلّممحور است كه در آن معلّم محور فعاليتهاي آموزشي است و برخي يادگيرنده محور است كه در آن دانشآموز محور يادگيري است. با توجّه به تأثير خاص رويكردهاي يادگيرنده محور، امروزه اين روشها توجه محققان و مربّيان را به خود معطوف داشته است. در بين روشهاي يادگيرنده محور، روش «بحث گروهي» از اهميت ويژهاي برخوردار است. نوشتار حاضر در پي آن است تا ضمن تعريف و نحوه اجراي اين روش، فوايد، شرايط موفقيت، موارد كاربرد و تركيب اعضاي آن را تعيين كرده، به برخي محدوديتهاي كاربرد آن نيز اشاره نمايد. در پايان نيز به اختصار برخي از شيوههاي كاربرد اين روش در دروس حوزههاي علميه و دانشگاهها ارائه ميشود.
كليدواژهها: روشهاي يادگيرنده محور، روش بحث گروهي، روشهاي معلّم محور.
مقدمّه
روشهاي يادگيري به دو دسته كلّي قابل تقسيم است. در يك دسته معلّم در كانون يادگيري قرار داشته و عمده فعاليتهاي آموزشي حول محور او گردش ميكند. و در دسته دوم، شاگرد محوريت يادگيري را تشكيل ميدهد و معلّم به عنوان زمينهساز و تشكيلدهنده و تسهيلكننده فعاليت او عمل ميكند. روشهاي نوع اول را روشهاي معلّممحور (teacher-centred Method) يا آموزش مستقيم مينامند. گروه دوم روشها كه «Student-Sentred Learning» نام دارد، به آن دسته از موقعيتهاي يادگيري اطلاق ميشود كه مشاركت دانشآموزان را درگير تعيين اهداف ميكند و امور زير را مورد تأكيد قرار ميدهد: اهداف مؤثر، تعامل با دانشآموزان، توانايي معلّم در پذيرش عبارات نادرست، به هم پيوستگي و خود پيروي گروه، و بخشي از زمان اختصاص يافته به مسائل و تجارب شخصي.1
در بين روشهاي يادگيرنده محور، روش «بحث گروهي» كه موضوع اين نوشتار است، از جايگاه ويژهاي برخوردار ميباشد.
الف. تعريف
روش «بحث گروهي»،2 گفتوگويي است سنجيده ومنظم درباره موضوعي خاص كه مورد علاقه مشترك شركتكنندگان در بحث است. در اين روش، شاگردان فعالانه در فعاليتهاي آموزشي، شركت ميكنند و مسئوليت يادگيري را به عهده ميگيرند. آنها در ضمن مباحثه، از انديشه و نگرشهاي خود با ذكر دلايل متّكي بر حقايق، مفاهيم و اصول علمي دفاع ميكنند.3 بنابراين،
در روش مذكور ويژگيهاي زير حايز اهميت است:
ـ «گفتوگو»: دانشآموزان در اين روش هم شنونده و هم گوينده هستند و نه فقط شنونده.
ـ «سنجيده و منظم»: گفتوگوي شاگردان هدفمند طراحي شده و با نظم خاصي به پيش ميرود.
ـ «موضوع خاص»: به منظور استفاده لازم از بحث، بايد موضوع كاملاً مشخص و معين شود.
ـ «مورد علاقه مشترك»: چنانچه موضوع مورد علاقه عموم شركتكنندگان نباشد، افراد با انگيزه لازم آن را دنبال نخواهند كرد.
ـ «دفاع از ديدگاههاي خود»: در بحث گروهي، افراد ديدگاههاي خود را در مورد موضوع خاص مطرح كرده و با تكيه بر استدلالهاي علمي، از ديدگاه خود حمايت ميكنند.
ب. فوايد
اين روش آموزشي يادگيرنده محور داراي فوايد متعددي است كه در اينجا به بررسي آن ميپردازيم:
1. تبادل اطلاعات
مباحثه و مذاكره گروهي، وسيله مؤثر و مفيدي است براي تبادل اطلاعات و كسب آگاهيها؛ زيرا هر يك از افراد، اطلاع و دركي را كه از زاويه ديد و شناخت خود به دست آوردهاند با هم در ميان ميگذارند و به بالا بردن سطح و اندازه معلومات يكديگر كمك ميكنند.4 براي مثال، اگر موضوع بحث گروهي بررسي علل و عوامل گسترش اعتياد در جوانان باشد، يكي از شركتكنندگان عوامل خانوادگي، ديگري عوامل روانشناختي، فرد سوم عوامل جامعهشناختي و محيطي و فرد چهارم عوامل مذهبي را به عنوان زمينههاي نشر اعتياد در جوانان مورد توجه قرار ميدهند و بدينسان، درك خود را در مورد ابعاد اين مسئله اجتماعي وسيعتر و عميقتر ميسازند.
2. تقليل اختلافها و كدورتها
به دليل آنكه درك و شناخت هر فرد با درك و شناخت ديگران متفاوت بوده و هر فرد با توجه به علايق خاص خود به مسائل پيرامون مينگرد، زمينه اختلافنظر و ديدگاه بين افراد فزوني مييابد. اختلافنظر و ديدگاه نيز در موارد بسياري به بروز كدورت و دلگيري منجر ميشود. تشكيل جلسات بحث و مذاكره، در صورتي كه با بهرهگيري از آگاهيها و دانستههاي هر يك از اعضا و تبادل افكار آنها همراه باشد، بيشك در روشن ساختن جنبههاي متفاوت مسئله با مشكل موردنظر مفيد است و در تخفيف دادن و يا از بين بردن كدورتها و دشمنيها و نزديك ساختن عقايد و نظريات مؤثر و سودبخش ميباشد.5
3. توانايي فهم مسائل پيچيده6
تبادل اطلاعات در مذاكره گروهي موجب ميشود كه افراد گروه با استفاده از وسعت اطلاعات، ديد عميقتري نسبت به مسئله پيدا كرده و موفق به درك مسائل پيچيده و دشوار شوند.
امام كاظم عليهالسلام در وصيت به هشام بن حكم فرمودند:
يا هشام انّ اللّه ـ تبارك و تعالي ـ بشّر اهل العقل و الفهم في كتابه فقال:«فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»(زمر: 17و18)؛ اي هشام! خداوند متعال اهل عقل و فهم را در كتابش بشارت داده است و فرموده: بندگانم را بشارت ده، آنان كه سخنان را ميشنوند و از بهترين آنها پيروي ميكنند، آنان كساني هستند كه خدا هدايتشان كرده و آنان صاحبان عقل و انديشهاند.7
بنابراين، گفتوگو با ديگران زمينه طرح نظريات گوناگون در مورد مسئله مطرح شده را فراهم كرده و آن نيز به نوبه خود، روشن شدن ابعاد مبهم و پيچيده و در نهايت، هدايت الهي را به دنبال خواهد آورد.
4. تقويت استدلال و توان ارزشيابي ديدگاهها
اين روش براي تحقق يافتن هدفهاي آموزشي «ارزشيابي انديشههاي مختلف» و «ايجاد تحمّل و بردباري در برخورد با عقايد ديگران» مناسب است.8 بدينسان، افراد با بحث گروهي، ضمن ارتقاي سطح درك خود، توان رويارويي با انديشههاي مختلف و نقّادي آنها را نيز به دست ميآورند.
5. استفاده از زبان براي بيان مطالب
روش بحث گروهي به ياد گيرندگان كمك ميكند تا استفاده از زبان را ياد بگيرند، ديدگاههاي خود را بيان كنند و عقايد و انديشههاي خود را توجيه نمايند.9 به دليل آنكه در اين روش هر يك از عضا به نحوي درگير بحث ميشوند، هراس افراد كمرو و خجالتي براي صحبت كردن كاهش يافته و آنان نيز به تدريج از توانايي انتقال دادن مطالب برخوردار ميشوند.10
نمونههاي جلب همكاري دانشآموزان خجول (به نقل از: روانشناسي پرورشي، ص 395)
1. «احمد، عقيده شما در اينباره چيست؟»
2. «لازم است عقيده فرد ديگري را در اينباره بدانيم. جمشيد، شما چه فكر ميكنيد؟»
3. منتظر يك سكوت طولاني نمانيد تا بعد از يك دانشآموز خجول بخواهيد كه نظري را ابراز كند. اكثر مردم، حتي افرادي كه پرحرف و مطمئن هستند، دوست ندارند كه سكوت را بشكنند.
4. از افراد خجول سؤالهايي بپرسيد كه به سادگي قابل جواب دادن باشند.
6. اتخاذ مناسبترين تصميم
بحث و مذاكره گروهي، دانستهها و بينشها را، چنانكه مولوي نيز بيان داشته است، با هم ميآورد و بر وسعت ديد و عمق بينش مذاكرهكنندگان ميافزايد و در نتيجه، تصميمات آنان را با واقعيات و مقدورات نزديكتر و سازگارتر ميسازد:
عقل با عقل دگر دوتا شودنور افزون گشته، ره پيدا شود
عقل قوت گيرد از عقلِ دگر پيشهگر كامل شود از پيشهگر.
در سال 1932 م نتيجه تحقيقي كه در دانشگاه كلمبيا براي مقايسه ميزان توانايي فرد و گروه در حل مشكلات به عمل آمده بود، منتشر گرديد. در اين تحقيق، مسائلي را براي پيدا كردن راهحل به افراد و گروههاي چهار نفره ارائه كرده بودند. نتيجه حاصل از اين تحقيق، چنين بود:
الف. راهحلهاي درست، بيشتر از جانب گروهها بود تا افراد.
ب. به نظر ميرسيد كه اين امر به اين علت است كه ردّ پيشنهادات نادرست و توجه به اشتباهات، در گروهها زيادتر بود تا در افراد.
ج. در اين گروهها (چهار نفره) نادرستي راههاي پيشنهاد شده بيشتر توسط كساني غير از خود پيشنهاددهنده اظهار ميگرديد.
د. اعضاي گروه براي حل مشكلات به اندازه مساوي شركت و همكاري نميكردند؛ يعني بعضي با انگيزه بيشتر و برخي با رغبت كمتري براي حل مشكل درگير بحث ميشدند.
ه . افراد سريعتر از گروه به راههاي غلط ميرسيدند.11
يافتههاي تحقيق مزبور مؤيد فرمايش اميرالمؤمنين عليهالسلاماست كه فرمودند:
«من استقبل وجوه الآراء عرف مواقف الخطاء»؛12 كسي كه از انديشههاي گوناگون استقبال كند، به موقعيتهاي خطا آگاهي مييابد.
ج. نحوه اجرا
براي آشنايي با شيوه اجراي بحث گروهي، لازم است وظايف معلّم و شاگردان را روشن نماييم.
وظايف معلم
معلّم در جريان بحث گروهي سه وظيفه اصلي بر عهده دارد:
1. فعاليتهاي مقدّماتي (پيش از جلسه): معلّم كه وظيفه رهبري گروه را بر عهده دارد، بايد پيش از شروع جلسه، فعاليتهاي زير را انجام دهد:
ـ تداركات لازم از قبيل محل تشكيل بحث گروهي، مواد و تجهيزات لازم و مانند آن را تهيه و آرايش هندسي نشستن افراد را تعيين كند.
ـ پيرامون موضوع بحث مطالعه و نكات اصلي مطالعات خود را يادداشت كند.
ـ سؤالاتي را كه براي شروع و ادامه بحث لازم است، تهيه و تنظيم كند.
ـ وظايف و مسئوليتهاي اعضاي گروه را معين سازد.
ـ منابع مورد نياز در زمينه بحث را شناسايي كند.
ـ از همه اعضاي شركتكننده در بحث بخواهد پيرامون موضوع مورد بحث مطالعه كنند و با آمادگي قبلي در جلسه بحث گروهي حاضر شوند.
2. شركت در بحث: معلم موظّف است در شروع بحث، تحت عنوان مقدمّه، هدف و ضوابط بحث گروهي را شرح دهد و وظايف اعضا را مجددا گوشزد كند. معلّم بايد در صحبت كردن حداقل مشاركت را داشته باشد. او بايد نقش خود را تا حد يك شنونده و شايد ناظر ـ كه تنها با صدا كردن نام افراد، يا اشاره كردن، يا تكان دادن سر، كار افراد را تحت نظارت دارد ـ كاهش دهد. كار معلّم بايد بيشتر پيگيري، تجزيه و تحليل و ارزيابي بحث باشد نه مشاركت در بحث.
3. كنترل و هدايت بحث: معلّم بايد مراقب باشد كه بحث از موضوع خارج نشود و چنانچه انحراف، اغتشاش و بينظمي در بحث مشاهده كرد، بايد بلافاصله مداخله نمايد و سعي كند با استفاده از كمترين كلمات، بحث را به مسير اصلي خود برگرداند. او بايد با شركت دادن شاگردان در تصميمگيريهاي طول بحث، با دقت به تمام ديدگاههاي آنان گوش دهد و از شاگرداني كه نظرهاي خود را بيان نميكنند، دعوت به اظهارنظر نمايد. او بايد نتايج حاصل از بحث را خلاصه و دستهبندي كند و در صورت وجود اختلافنظر در بحث، آن را ادامه دهد.
وظايف شاگردان
اهمّ وظايف شاگردان در جريان بحث گروهي عبارت است از:
ـ درباره موضوع مورد بحث فكر و مطالعه كنند.
ـ عقايد و تجربيات خود را در جلسه مطرح كنند.
ـ با دقت به جريان بحث و گفتوگو گوش دهند.
ـ در صورت عدم توجه، از اعضا بخواهند كه آن را دوباره توضيح دهند.
ـ در جريان بحث گروهي، با يكديگر به طور خصوصي صحبت نكنند.
ـ انتظار نداشته باشند كه نظر آنها حتما پذيرفته شود.
ـ اگر نظر و پيشنهادي دارند، به طور صريح بيان كنند.
ـ پس از پايان بحث، در مورد برنامه آينده تصميمگيري كنند.13
شاگردان و بايدها و نبايدهاي مربوط به بحث گروهي (به نقل از: Freshersworld. com)
1. تا حد ممكن طبيعي باشيد. سعي نكنيد خود را به گونهاي كه نيستيد، نشان دهيد. خودتان باشيد.
2. بحث گروهي به شما فرصت ميدهد صريحتر سخن بگوييد. ارزياب ميخواهد به سخنان شما گوش فرا دهد.
3. براي سازماندهي افكار خود وقت بگيريد. در مورد آنچه قصد گفتنش را داريد، فكر كنيد.
4. در صورتي كه ترديدي در مورد موضوع داريد، به دنبال توضيح آن برآييد.
5. هنگامي شروع به صحبت كنيد كه موضوع را به روشني درك و تحليل كرده باشيد.
6. از راهبردهاي گوناگون براي ورود به بحث استفاده كنيد: ابتدا وارد بحث شويد يا با ديدگاه فردي ديگر موافقت كنيد و آنگاه به بيان ديدگاههاي خود بپردازيد.
7. گشودن باب بحث تنها راه جلب توجه و تقدير نيست. اگر شما در طول بحث بينشهاي ارزشمندي ارائه ندهيد، همه تلاشهايتان در ورود به بحث بيثمر خواهد بود.
8. حالات و رفتارهاي شما نيز سخنگوي شماست. اشارات و ادا و اطوار شما بيش از آنچه ميگوييد، منعكسكننده نگرش شماست.
9. مهارتهاي زبان صرفا تا حدي مهم است كه بتوانيد به روشني و رواني ديدگاههاي خود را ارائه دهيد.
10. قاطع باشيد و نه قاهر؛ سعي كنيد در بحث و تحليلها آهنگ صدايتان متعادل باشد.
11. اگر يكي از افراد چيزي گفت كه شما مخالف بوديد، خونسردي خود را حفظ كنيد. مهم آن است كه بيغرض بمانيد: بحث را شخصا در اختيار نگيريد.
12. همواره مؤدب باشيد: سعي كنيد از به كار بردن عبارات تندي مانند: «من به شدت مخالفم» يا «من موافق نيستم» اجتناب كنيد و به جاي آن از عباراتي همچون: «من ميخواهم در ارائه نظراتم در اين موضوع سهيم شوم» يا «يك تفاوت بين ديدگاه شما و من وجود دارد» يا «اجازه ميخواهم با شما اختلافنظر داشته باشم» استفاده كنيد.
13. مهارتهاي رهبري خود را مرور كنيد؛ ديگران را به سخن گفتن ترغيب نماييد و به ديدگاههاي آنان گوش فرا دهيد. پذيراي ديدگاه ديگران باشيد و زمخت و ستيزهجو نباشيد.
14. اگر شما يك گروه دوستان همفكر داريد، ميتوانيد يك بحث گروه ساختگي به راه بيندازيد تا در خلال ارائه و دريافت بازخورد، بتوانيد از يكديگر چيزي فرا بگيريد.
د. شرايط موفقيت روش ثمربخش بودن اين روش و نيل به نتايجي كه به آن اشاره شد، مستلزم وجود شرايطي است كه در اينجا مورد توجه قرار ميگيرد:
1. توانايي معلم
اجراي مطلوب روش بحث گروهي، تا اندازه زيادي بستگي به شخصيت معلّم و درجه خونگرمي او دارد. معلّمي كه از اين روش بهره ميگيرد، بايد بردبار بوده و از توانايي نظم بخشيدن و سازماندهي برخوردار باشد. همچنين روش بحث گروهي نيازمند معلّمي تيزهوش است كه براي پيگيري انحرافات بحث، بدون از دست دادن خطوطي كلّي مباحثه، به نكات اصلي بحث توجه داشته باشد. وي بايد قدرت تصميمگيري داشته باشد. او نياز دارد بخشي از قدرت خود را براي كنترل عمومي كلاس به كار گيرد؛ زيرا در اين روش هر شركتكننده اين امكان را دارد كه بحث را به سمت نگرشهاي خود بكشاند. معلّمي كه فاقد چنين صفاتي باشد، براي اجراي روش بحث گروهي به هيچ وجه مناسب نخواهد بود.14
علاوه بر اين، معلّم بايد به گونهاي برنامهريزي كند كه هر گروه، از دانشآموزان توانمند برخوردار باشد تا ضمن رعايت عدالت در بين گروهها، زمينه تضارب آراء و ارتقاي سطح علمي و دانشآموزان ضعيفتر نيز فراهم شود.
امام كاظم عليهالسلام با اشاره به اهميّت بحث و گفتوگو با عالم ميفرمايند:
«محادثة العالم علي المزبلة خيرٌ من محادثة الجاهل علي الزّرابي»؛15 سخن گفتن با دانشمند حتي در مكان كثيف بهتر از گفتوگو با جاهل بر روي فرشهاي فاخر و گرانبهاست.
2. آمادگي قبلي دانشآموزان
براي موفقيت يك بحث گروهي ضروري است دانشآموزان به سهم خود با دست پر در جلسه بحث حاضر شوند. اگر جلسه بحث و مناظره به منظور آموزش يك درس دانشگاهي است، دانشجويان ميبايست بعضي مطالعات مقدّماتي را پيش از آمدن به جلسه انجام داده باشند. در يك بحث موفق، يادگيري دانشآموزان فعالانه صورت ميگيرد، اما اگر شركتكنندگان در بحث آمادگي قبلي نداشته باشند، اين روش دستاورد اندكي خواهد داشت.16
از سوي ديگر، لازم است شركتكنندگان به طور جدّي و با انگيزه لازم در بحث شركت كرده و تمامي مساعي خويش را براي پربار كردن جلسات بحث گروهي به كار گيرند.
ه . موارد كاربرد
روش بحث گروهي، در مورد دروس و محتواهايي قابل اجراست كه داراي ويژگيهاي زير باشند:
1. مورد علاقه مشترك شركتكنندگان در بحث باشد. در اين روش، شاگردان بيش از استفاده از كتاب يا معلّم، خود موظّف به يافتن نتايج، اصول و راه حلها هستند. براي تحقق اين امر، شاگردان بايد به موضوع يا مسئله و يافتن پاسخ و حلّ آن علاقهمند باشند.
2. شاگردان درباره آن اطلاعات لازم را داشته باشند يا بتوانند كسب كنند. اگر بحث گروهي در زمينهاي تدارك شود كه براي شركتكنندگان آسان و در خور فهم نباشد، و يا زمنيه لازم را براي كسب اطلاعات نداشته باشد، براي آنان فعاليت معنا و مفهومي نخواهد داشت و حتي قادر به چنين بحثي نخواهند بود.
3. درباره آن بتوان نظرهاي مختلف و متفاوت اظهار داشت. در ميان دروس مختلف، بعضي از مباحث علمي آنچنان شكل گرفتهاند كه در درجه بالايي از توافق قرار دارند. درباره علومي مانند رياضيات، مهندسي و مانند آن معمولاً از بابت اينكه چه چيزهايي مهم، و كدام مفاهيم و اصول، باارزش هستند، و چگونه سازماندهي شدهاند، توافق وجود دارد. بعكس، در علومي مانند علوم اجتماعي، تاريخ، اقتصاد، فلسفه، علوم سياسي، روانشناسي، جامعهشناسي و نظاير آن، چنين توافقي وجود ندارد. چون در مورد دروس اين گروه توافق در حد بالا وجود ندارد و ميتوان نظرهاي مختلف درباره آنها اظهار داشت، براي بحث گروهي مناسب هستند.17 براي نمونه، سؤالهاي زير گزينههاي مفيدي براي بحث گروهي در علوم مزبور به شمار ميروند:
ـ نتيجه بازداشت نظاميان انگليسي توسط نيروهاي جمهوري اسلامي چه بود؟
ـ راهبردهاي موفقيت طرح امنيت اجتماعي چيست؟
ـ پيامدهاي فروش نفت به يورو به جاي دلار چيست؟
ـ چه اشكالاتي بر ديدگاه اصالت ماهيت وارد است؟
ـ علل بروز اضطراب در كودكان چيست؟
ـ راههاي درمان ناخن جويدن كودكان چيست؟
ـ به چه دلايليعراقدرسال1990به كويت حمله كرد؟
و. اعضاي گروه
اعضاي يك بحث گروهي معمولاً متشكل از افراد زير است:
1. ادارهكننده يا رهبر گروه: به منظور سازمان دادن و اداره بحث گروهي يك نفر بايد به عنوان رهبر گروه انتخاب شود. اين فرد ميتواند معلّم، يا يكي از افراد مطّلع و يا يكي از شاگردان باشد.
2. شاگردان: شركتكنندگان اصلي بحث گروهي، شاگردان هستند كه قاعدتا بايد به موضوع مورد بحث علاقهمند باشند و در بحث فعالانه شركت كنند و مسئوليت قبول نمايند.
3. منشي گروه: در بحث گروهي، بهتر است يك نفر به عنوان منشي گروه انتخاب شود تا تصميمات و نتايج مهم بحث را يادداشت كند. معمولاً منشي بايد موارد مخالف و موافق، پيشنهادها و توصيهها را عينا يادداشت كند و از اعمال نظر شخصي اجتناب ورزد. معلّم يا يكي از شاگردان ميتوانند اين نقش را به عهده بگيرند.
4. شخصي مطّلع (مهمان): اگر موضوع مورد بحث، نياز به اطلاعات فني و تخصصي داشته باشد، ميتوان فرد مطّلعي را با دعوت قبلي در بحث گروهي شركت داد. چنين فردي، ميتواند اطلاعات لازم را عرضه كند و به سؤالات پاسخ دهد و يا اظهار نظر شخصي كند. البته دخالت اين فرد در مباحث نيز بايد به حداقل ممكن كاهش يابد. در غير اين صورت، مقاصد روش بحث گروهي، كه فعاليت و اظهارنظر خود دانشآموزان است، كمتر تحقق مييابد.
5. ناظر يا ارزياب: در اين روش، مناسب است فردي به عنوان ناظر يا ارزياب تعيين شود تا جريان بحث را از بيرون مشاهده كند و نظرهاي خود را در مورد چگونگي اجراي بحث يادداشت و عرضه نمايد. معمولاً ناظر بايد در خارج از گروه و در محلي كه بتواند جريان بحث را از نزديك پيگيري كند، قرار گيرد. در بحثهايي كه هنوز شاگردان مهارت لازم را براي اجراي بحث كسب نكردهاند، معلّم بايد نقش رهبر، منشي و ارزياب را شخصا به عهده بگيرد.
آرايش شبكه ارتباطي و طرز نشستن اعضاي گروه در شكل زير نمايش داده شده است:18
ي. محدوديتها
در پايان بحث از روش «بحث گروهي»، لازم است خاطرنشان شود كه روش مذكور به رغم فوايد ارزشمند خود، محدوديتهايي نيز دارد كه عدم توجه به آنها ميتواند منجر به كاهش فايده و اثر اين روش شود. برخي از محدوديتهاي اين روش عبارتند از:
1. همچنان كه پيشتر نيز اشاره شد، استفاده از اين روش بيشتر در موضوعاتي مفيد و مؤثر است كه مورد توافق عمومي نبوده و زمينه ابراز نظرهاي گوناگون در مورد آن وجود داشته باشد.
2. روش بحث گروهي براي جلسات و كلاسهايي با جمعيتي اندك و حداكثر تا 30 نفر مناسب است و در كلاسهايي كه تعداد شركتكنندگان زياد باشد، از آنرو كه امكان نظارت معلم بر مباحث و نيز فرصت ارائه نظراتگروههاكاهشمييابد،اينروشمناسببهنظرنميرسد.
3. توجه به شرايط سني شاگردان از ديگر نكات مهم در به كارگيري اين روش است. بر اين اساس، اين روش براي دانشآموزان مقطع ابتدايي چندان مناسب به نظر نميرسد.
4. معلّمي كه از اين روش استفاده ميكند، بايد از توانمندي لازم براي اداره كلاس واجراي اين روش برخوردار باشد، در غير اين صورت، ممكن است اين احساس به دانشآموزان دست دهد كه از روش مذكور بهره لازم را نبردهاند.19
5. پيشرفت كمّي آموزش، در اين روش نسبت به روش سخنراني كمتر است. به همين دليل، ممكن است بسياري از معلّمان ترجيح دهند به جاي روش بحث گروهي، كه زمانبر است، از روش بيدردسر سخنراني مدد جويند.
ح. كاربرد روش بحث گرهي در دروس حوزههاي علميه و دانشگاهها
روش بحث گروهي همچون ساير مراكز آموزشي، در حوزههاي علميه نيز قابل اجرا بوده و اجراي درست آن فوايد كاربرد اين روش را به دنبال دارد. روش مذكور به صورتهاي زير ميتواند در مقاطع تحصيلي سطح و خارج مدارس علميه مورد استفاده قرار گيرد:
1. دوره سطح حوزه
ويژگي دوره سطح آن است كه طي آن محتواي كتابهاي درسي معيني به طلّاب ارائه ميشود و هدف آن است كه طلبه موفق به درك مطالب آن متون گردد. هر چند در دوره سطح هدف از تدريس، انتقال مطالب است، ولي ميتوان به منظور نيل به اهداف ارزشمند روش بحث گروهي و از جمله تقويت بنيه استدلال و فهم مسائل پيچيده، به گونههاي زير از اين روش استفاده كرد:
ـ استاد ميتواند در پايان هر جلسه ضمن اشاره اجمالي به موضوع درس جلسه بعد، يك موقعيت معمّا گونه مربوط به آن را براي طلّاب ترسيم كند و از آنان بخواهد تا در مورد آن مسئله انديشيده و با آمادگي در جلسه بعد شركت كنند. روز بعد، استاد بخشي از وقت كلاس را به بحث گروهي اختصاص داده و پس از گروهبندي كلاس، از طلاب ميخواهد كه در جلسات گروهي خود، مسئله را مورد بحث و بررسي قرار دهند. آنگاه از منشي هر گروه ميخواهد تا راه حل پيشنهادي گروه خود را ارائه نمايد. استاد پس از نقد و بررسي نظريات هر گروه، نظريه صحيح را مورد توجه و تأييد قرار ميدهد.
ـ شيوه ديگر اجراي روش در دوره سطح آن است كه استاد در پايان هر جلسه از طلّاب بخواهد كه در مورد محتواي مطالب جلسه بعد با آمادگي قبلي حاضر شوند. در جلسه درس نيز طلّاب را گروهبندي كرده، گروهها را به بحث پيرامون كل محتواي درس يا برخي از ابعاد آن، كه جاي بحث و گفتوگو و طرح ديدگاههاي مختلف دارد، واميدارد. آنگاه با گوش دادن به نظرات هر گروه، آنها را توضيح داده و به اصلاح، تكميل و يا بيان اشكالات آنها ميپردازد.
2. دوره خارج حوزه
در دوره خارج هرچند ممكن است متن مشخص محور درس قرار گيرد و استاد مقدمتا به توضيح دادن مطالب آن بپردازد، اما هدف اصلي، تقويت بنيه استدلال فكري و پرورشي قوه اجتهاد شركتكنندگان در درس خارج است. در اين دوره، شاگرد ميتواند نقش فعالتري بر عهده گرفته و حتي محور آموزش قرار گيرد. با استفاده از اين روش، ميتوان در مدتي كوتاهتر به تربيت فضلايي كه به دقت مسائل را در ابعاد مختلف موشكافي ميكنند، پرداخت. شيوه پيشنهادي درس خارج بر اساس روش بحث گروهي، به شرح ذيل است:
استاد درس خارج در پايان هر جلسه، موضوع جلسه بعد را مشخص ميسازد و به روشني توضيح ميهد كه شاگردان براي جلسه بعد در مورد چه مطلبي انديشيده و مطالعه كنند. در جلسه بعد پس از تبيين مجدد مسئله، شاگردان در قالب گروهها به بررسي مسئله ميپردازند. پس از بحث و بررسي مسئله در هر گروه، استاد از منشي هر گروه ميخواهد تا به ارائه ديدگاههاي گروه خود بپردازد. آنگاه استاد پس از نقد و بررسي راه حلهاي ارائه شده، صحيحترين پاسخ را به پرسش مورد نظر ارائه ميكند. با اين شيوه، يادگيري در سطحي بالاتر از شيوه مرسوم سخنراني در درسهاي خارج محقق خواهد شد؛ زيرا:
اولاً: بيان مسئله از يك روز قبل، زمينه درگيري فرد با آن و حركت در جهت تعادل جويي را فراهم ميكند.
ثانيا: فرد براي حل مسئله و براي آنكه بتواند مطلبي را ارائه دهد، خود را ملزم به مطالعه قبلي درباره موضوع ميداند.
ثالثا: موضوع در جلسه بحث گروهي بررسي و زمينه نقد و بررسي نظرات فراهم ميشود. در پايان نيز استاد پس از نقد ديدگاههاي ارائه شده، به ارائه راه حل نهايي ميپردازد.
مشاهده ميشود كه در اين شيوه، راهبردهاي مؤثري همچون: پرسش، مطالعه، تفكر، بحث گروهي، توضيح دادن و نقد و بررسي مورد استفاده قرار گرفته كه هر يك تأثير ويژهاي در تقويت يادگيري خواهد داشت.
البته ـ همچنانكه در بخش محدوديتهاي اين روش اشاره شد ـ روش بحث گروهي براي دروس با جمعيت شاگردان زياد توصيه نميشود و چون اغلب دروس خارج حوزهها با جمعيت زياد برگزار ميشود، شايد امكان استفاده از اين روش مورد سؤال قرار گيرد. اما با به كار بستن موار زير ميتوان اشكال مزبور را برطرف نمود:
1. استادان جوان دروس خارج كه از حوصله و انگيزه بيشتري براي استفاده از روش بحث گروهي برخودار هستند و شاگردان كمتري در درس آنان شركت ميكنند، ميتوانند اقدام به شروع اجراي اين روش نمايند.
2. ساير استاداني كه درس را براي عده بيشتري ارائه ميدهند، ميتوانند طي شرايط خاصي افراد محدودي (حداكثر 20 نفر) را در كلاس خصوصي پذيرفته و ايشان را با استفاده از روش بحث گروهي آموزش دهند. اين شيوه براي موضوعاتي كه هنوز ابعاد آن منقّح نشده بسيار مناسب است و به استاد كمك ميكند تا زواياي بحث را كه مورد توجّه شاگردان خاص بوده شناسايي كرده و در درس خارج عمومي خود، آنها را مورد مداقّه و بررسي قرار دهد.
3. دروس دانشگاهي
اگر معقتد باشيم كه تحصيلات عاليه دانشگاهي بايد زمينه توليد علم توسط دانشجويان را فراهم كند، بايد بپذيريم كه روشهاي معلّم محور كنوني كه در بيشتر روشها اجرا ميشود، در راستاي آن هدف نبوده و نه تنها موجب شكوفايي استعداد دانشجويان نميشود، بلكه آنها را به افرادي فاقد انگيزه علمي تبديل ميكند.
روش بحث گروهي در بسياري از دروس دانشگاهي قابل اجراست و اگر مباحث گذشته در مورد شرايط به كارگيري آن در نظر گرفته شود، ميتوان گفت يكي از مهمترين شيوههاي تقويت بنيه فكري دانشجويان به شمار ميرود. روش بحث گروهي در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري بسياري از رشتههاي تحصيلي كاربرد دارد و با توجه به تعداد محدود دانشجويان اين مقاطع و سطح علمي بالاتر آنان نسبت به دانشجويان مقاطع پايينتر، ميتوان مطمئن بود كه اين روش چون به روشن شدن جوانب مختلف مسئله منجر ميشود، زمينه جرقههاي پژوهش را در اذهان دانشجويان ايجاد ميكند. و اين همان مقدّمهاي است كه به توليد علم منجر ميشود. در مقاطع كارشناسي نيز چنانچه موضوع درس و تعداد دانشجويان اقتضا كند، ميتوان به طور متناوب از اين روش يادگيري سود جست.
نتيجه گيري
روش بحث گروهي از جمله مؤثرترين روشهاي يادگيري «يادگيرنده محور» است. اين روش در ضمن آنكه به كمترين امكانات نيازمند است، در اكثر مقاطع تحصيلي (دبيرستان، دانشگاه و حوزههاي علميه) قابل اجراست و عامل خلاقيت، كشف استعدادها، تقويت قدرت رهبري، تقويت توان استدلال و گفتوگو، جذابيت يادگيري و مانند آن به شمار ميرود. بنابراين، با در نظر گرفتن محدوديتهاي آن ميتوان گونهاي كارآمدتر از تدريس موفق را به اجرا درآورد.
-
پى نوشت ها
1. G Terry Page & JB. Thomas, international Dictionary of Education, London and worcester, Billing and sons Ltd, 1979, P 326.
2. Group discussion.
3. حسن شعبانى، مهارتهاى آموزشى و پرورشى روشها و فنون تدريس، تهران، سمت، 1377، ص 304.
4. سيدمهدى ثريا، روش بحث و مذاكره بر اساس مطالعه تأثير و تأثر متقابل در گروه، تهران، رشد، 1377، ص 52.
5. همان، ص 54.
6. علىاكبر سيف، روانشناسى پرورشى، تهران، آگاه، 1382، ص 392.
7 و8 و 9 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفا، ج 1، ص 132.
10. حسن شعبانى، پيشين، ص 318.
11. سيدمهدى ثريا، پيشين، ص 59.
12. محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 74، ص 288.
13. حسن شعبانى، پيشين، ص 314ـ317.
14. همان، ص 306.
15. محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 1، ص 205.
16. برنارد لاول، حافظه و يادگيرى روشهاى نوين در آموزش بزرگسالان، ترجمه و نگارش غلامرضا احمدى، تهران، ققنوس، 1366، ص 226.
17. حسن شعبانى، پيشين، ص 305.
18. همان، ص 314ـ 315.
19. ر.ك. همان، ص 318.