يادگيري به روش «بحث گروهي»

و شيوه كاربرد آن در حوزه‏هاي علميه و آموزش عالي

هادي حسين‏خاني
(دانش‏آموخته حوزه علميه و دانشجوي دكتري روان‏شناسي تربيتي)

چكيده

در بين روش‏هاي يادگيري، برخي معلّم‏محور است كه در آن معلّم محور فعاليت‏هاي آموزشي است و برخي يادگيرنده محور است كه در آن دانش‏آموز محور يادگيري است. با توجّه به تأثير خاص رويكردهاي يادگيرنده محور، امروزه اين روش‏ها توجه محققان و مربّيان را به خود معطوف داشته است. در بين روش‏هاي يادگيرنده محور، روش «بحث گروهي» از اهميت ويژه‏اي برخوردار است. نوشتار حاضر در پي آن است تا ضمن تعريف و نحوه اجراي اين روش، فوايد، شرايط موفقيت، موارد كاربرد و تركيب اعضاي آن را تعيين كرده، به برخي محدوديت‏هاي كاربرد آن نيز اشاره نمايد. در پايان نيز به اختصار برخي از شيوه‏هاي كاربرد اين روش در دروس حوزه‏هاي علميه و دانشگاه‏ها ارائه مي‏شود.

كليدواژه‏ها: روش‏هاي يادگيرنده محور، روش بحث گروهي، روش‏هاي معلّم محور.

مقدمّه

روش‏هاي يادگيري به دو دسته كلّي قابل تقسيم است. در يك دسته معلّم در كانون يادگيري قرار داشته و عمده فعاليت‏هاي آموزشي حول محور او گردش مي‏كند. و در دسته دوم، شاگرد محوريت يادگيري را تشكيل مي‏دهد و معلّم به عنوان زمينه‏ساز و تشكيل‏دهنده و تسهيل‏كننده فعاليت او عمل مي‏كند. روش‏هاي نوع اول را روش‏هاي معلّم‏محور (teacher-centred Method) يا آموزش مستقيم مي‏نامند. گروه دوم روش‏ها كه «Student-Sentred Learning» نام دارد، به آن دسته از موقعيت‏هاي يادگيري اطلاق مي‏شود كه مشاركت دانش‏آموزان را درگير تعيين اهداف مي‏كند و امور زير را مورد تأكيد قرار مي‏دهد: اهداف مؤثر، تعامل با دانش‏آموزان، توانايي معلّم در پذيرش عبارات نادرست، به هم پيوستگي و خود پيروي گروه، و بخشي از زمان اختصاص يافته به مسائل و تجارب شخصي.¹

در بين روش‏هاي يادگيرنده محور، روش «بحث گروهي» كه موضوع اين نوشتار است، از جايگاه ويژه‏اي برخوردار مي‏باشد.

الف. تعريف

روش «بحث گروهي»،² گفت‏وگويي است سنجيده ومنظم درباره موضوعي خاص كه مورد علاقه مشترك شركت‏كنندگان در بحث است. در اين روش، شاگردان فعالانه در فعاليت‏هاي آموزشي، شركت مي‏كنند و مسئوليت يادگيري را به عهده مي‏گيرند. آنها در ضمن مباحثه، از انديشه و نگرش‏هاي خود با ذكر دلايل متّكي بر حقايق، مفاهيم و اصول علمي دفاع مي‏كنند.³ بنابراين،

در روش مذكور ويژگي‏هاي زير حايز اهميت است:

ـ «گفت‏وگو»: دانش‏آموزان در اين روش هم شنونده و هم گوينده هستند و نه فقط شنونده.

ـ «سنجيده و منظم»: گفت‏وگوي شاگردان هدفمند طراحي شده و با نظم خاصي به پيش مي‏رود.

ـ «موضوع خاص»: به منظور استفاده لازم از بحث، بايد موضوع كاملاً مشخص و معين شود.

ـ «مورد علاقه مشترك»: چنانچه موضوع مورد علاقه عموم شركت‏كنندگان نباشد، افراد با انگيزه لازم آن را دنبال نخواهند كرد.

ـ «دفاع از ديدگاه‏هاي خود»: در بحث گروهي، افراد ديدگاه‏هاي خود را در مورد موضوع خاص مطرح كرده و با تكيه بر استدلال‏هاي علمي، از ديدگاه خود حمايت مي‏كنند.

ب. فوايد

اين روش آموزشي يادگيرنده محور داراي فوايد متعددي است كه در اينجا به بررسي آن مي‏پردازيم:

1. تبادل اطلاعات

مباحثه و مذاكره گروهي، وسيله مؤثر و مفيدي است براي تبادل اطلاعات و كسب آگاهي‏ها؛ زيرا هر يك از افراد، اطلاع و دركي را كه از زاويه ديد و شناخت خود به دست آورده‏اند با هم در ميان مي‏گذارند و به بالا بردن سطح و اندازه معلومات يكديگر كمك مي‏كنند.⁴ براي مثال، اگر موضوع بحث گروهي بررسي علل و عوامل گسترش اعتياد در جوانان باشد، يكي از شركت‏كنندگان عوامل خانوادگي، ديگري عوامل روان‏شناختي، فرد سوم عوامل جامعه‏شناختي و محيطي و فرد چهارم عوامل مذهبي را به عنوان زمينه‏هاي نشر اعتياد در جوانان مورد توجه قرار مي‏دهند و بدين‏سان، درك خود را در مورد ابعاد اين مسئله اجتماعي وسيع‏تر و عميق‏تر مي‏سازند.

2. تقليل اختلاف‏ها و كدورت‏ها

به دليل آنكه درك و شناخت هر فرد با درك و شناخت ديگران متفاوت بوده و هر فرد با توجه به علايق خاص خود به مسائل پيرامون مي‏نگرد، زمينه اختلاف‏نظر و ديدگاه بين افراد فزوني مي‏يابد. اختلاف‏نظر و ديدگاه نيز در موارد بسياري به بروز كدورت و دل‏گيري منجر مي‏شود. تشكيل جلسات بحث و مذاكره، در صورتي كه با بهره‏گيري از آگاهي‏ها و دانسته‏هاي هر يك از اعضا و تبادل افكار آنها همراه باشد، بي‏شك در روشن ساختن جنبه‏هاي متفاوت مسئله با مشكل موردنظر مفيد است و در تخفيف دادن و يا از بين بردن كدورت‏ها و دشمني‏ها و نزديك ساختن عقايد و نظريات مؤثر و سودبخش مي‏باشد.⁵

3. توانايي فهم مسائل پيچيده⁶

تبادل اطلاعات در مذاكره گروهي موجب مي‏شود كه افراد گروه با استفاده از وسعت اطلاعات، ديد عميق‏تري نسبت به مسئله پيدا كرده و موفق به درك مسائل پيچيده و دشوار شوند.

امام كاظم عليه‏السلام در وصيت به هشام بن حكم فرمودند:

يا هشام انّ اللّه ـ تبارك و تعالي ـ بشّر اهل العقل و الفهم في كتابه فقال:«فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»(زمر: 17و18)؛ اي هشام! خداوند متعال اهل عقل و فهم را در كتابش بشارت داده است و فرموده: بندگانم را بشارت ده، آنان كه سخنان را مي‏شنوند و از بهترين آنها پيروي مي‏كنند، آنان كساني هستند كه خدا هدايتشان كرده و آنان صاحبان عقل و انديشه‏اند.⁷

بنابراين، گفت‏وگو با ديگران زمينه طرح نظريات گوناگون در مورد مسئله مطرح شده را فراهم كرده و آن نيز به نوبه خود، روشن شدن ابعاد مبهم و پيچيده و در نهايت، هدايت الهي را به دنبال خواهد آورد.

4. تقويت استدلال و توان ارزشيابي ديدگاه‏ها

اين روش براي تحقق يافتن هدف‏هاي آموزشي «ارزشيابي انديشه‏هاي مختلف» و «ايجاد تحمّل و بردباري در برخورد با عقايد ديگران» مناسب است.⁸ بدين‏سان، افراد با بحث گروهي، ضمن ارتقاي سطح درك خود، توان رويارويي با انديشه‏هاي مختلف و نقّادي آنها را نيز به دست مي‏آورند.

5. استفاده از زبان براي بيان مطالب

روش بحث گروهي به ياد گيرندگان كمك مي‏كند تا استفاده از زبان را ياد بگيرند، ديدگاه‏هاي خود را بيان كنند و عقايد و انديشه‏هاي خود را توجيه نمايند.⁹ به دليل آنكه در اين روش هر يك از عضا به نحوي درگير بحث مي‏شوند، هراس افراد كم‏رو و خجالتي براي صحبت كردن كاهش يافته و آنان نيز به تدريج از توانايي انتقال دادن مطالب برخوردار مي‏شوند.¹⁰

نمونه‏هاي جلب همكاري دانش‏آموزان خجول (به نقل از: روان‏شناسي پرورشي، ص 395)

1. «احمد، عقيده شما در اين‏باره چيست؟»

2. «لازم است عقيده فرد ديگري را در اين‏باره بدانيم. جمشيد، شما چه فكر مي‏كنيد؟»

3. منتظر يك سكوت طولاني نمانيد تا بعد از يك دانش‏آموز خجول بخواهيد كه نظري را ابراز كند. اكثر مردم، حتي افرادي كه پرحرف و مطمئن هستند، دوست ندارند كه سكوت را بشكنند.

4. از افراد خجول سؤال‏هايي بپرسيد كه به سادگي قابل جواب دادن باشند.

6. اتخاذ مناسب‏ترين تصميم

بحث و مذاكره گروهي، دانسته‏ها و بينش‏ها را، چنان‏كه مولوي نيز بيان داشته است، با هم مي‏آورد و بر وسعت ديد و عمق بينش مذاكره‏كنندگان مي‏افزايد و در نتيجه، تصميمات آنان را با واقعيات و مقدورات نزديك‏تر و سازگارتر مي‏سازد:

عقل با عقل دگر دوتا شودنور افزون گشته، ره پيدا شود

عقل قوت گيرد از عقلِ دگر پيشه‏گر كامل شود از پيشه‏گر.

در سال 1932 م نتيجه تحقيقي كه در دانشگاه كلمبيا براي مقايسه ميزان توانايي فرد و گروه در حل مشكلات به عمل آمده بود، منتشر گرديد. در اين تحقيق، مسائلي را براي پيدا كردن راه‏حل به افراد و گروه‏هاي چهار نفره ارائه كرده بودند. نتيجه حاصل از اين تحقيق، چنين بود:

الف. راه‏حل‏هاي درست، بيشتر از جانب گروه‏ها بود تا افراد.

ب. به نظر مي‏رسيد كه اين امر به اين علت است كه ردّ پيشنهادات نادرست و توجه به اشتباهات، در گروه‏ها زيادتر بود تا در افراد.

ج. در اين گروه‏ها (چهار نفره) نادرستي راه‏هاي پيشنهاد شده بيشتر توسط كساني غير از خود پيشنهاددهنده اظهار مي‏گرديد.

د. اعضاي گروه براي حل مشكلات به اندازه مساوي شركت و همكاري نمي‏كردند؛ يعني بعضي با انگيزه بيشتر و برخي با رغبت كمتري براي حل مشكل درگير بحث مي‏شدند.

ه . افراد سريع‏تر از گروه به راه‏هاي غلط مي‏رسيدند.¹¹

يافته‏هاي تحقيق مزبور مؤيد فرمايش اميرالمؤمنين عليه‏السلاماست كه فرمودند:

«من استقبل وجوه الآراء عرف مواقف الخطاء»؛12 كسي كه از انديشه‏هاي گوناگون استقبال كند، به موقعيت‏هاي خطا آگاهي مي‏يابد.

ج. نحوه اجرا

براي آشنايي با شيوه اجراي بحث گروهي، لازم است وظايف معلّم و شاگردان را روشن نماييم.

وظايف معلم

معلّم در جريان بحث گروهي سه وظيفه اصلي بر عهده دارد:

1. فعاليت‏هاي مقدّماتي (پيش از جلسه): معلّم كه وظيفه رهبري گروه را بر عهده دارد، بايد پيش از شروع جلسه، فعاليت‏هاي زير را انجام دهد:

ـ تداركات لازم از قبيل محل تشكيل بحث گروهي، مواد و تجهيزات لازم و مانند آن را تهيه و آرايش هندسي نشستن افراد را تعيين كند.

ـ پيرامون موضوع بحث مطالعه و نكات اصلي مطالعات خود را يادداشت كند.

ـ سؤالاتي را كه براي شروع و ادامه بحث لازم است، تهيه و تنظيم كند.

ـ وظايف و مسئوليت‏هاي اعضاي گروه را معين سازد.

ـ منابع مورد نياز در زمينه بحث را شناسايي كند.

ـ از همه اعضاي شركت‏كننده در بحث بخواهد پيرامون موضوع مورد بحث مطالعه كنند و با آمادگي قبلي در جلسه بحث گروهي حاضر شوند.

2. شركت در بحث: معلم موظّف است در شروع بحث، تحت عنوان مقدمّه، هدف و ضوابط بحث گروهي را شرح دهد و وظايف اعضا را مجددا گوشزد كند. معلّم بايد در صحبت كردن حداقل مشاركت را داشته باشد. او بايد نقش خود را تا حد يك شنونده و شايد ناظر ـ كه تنها با صدا كردن نام افراد، يا اشاره كردن، يا تكان دادن سر، كار افراد را تحت نظارت دارد ـ كاهش دهد. كار معلّم بايد بيشتر پي‏گيري، تجزيه و تحليل و ارزيابي بحث باشد نه مشاركت در بحث.

3. كنترل و هدايت بحث: معلّم بايد مراقب باشد كه بحث از موضوع خارج نشود و چنانچه انحراف، اغتشاش و بي‏نظمي در بحث مشاهده كرد، بايد بلافاصله مداخله نمايد و سعي كند با استفاده از كمترين كلمات، بحث را به مسير اصلي خود برگرداند. او بايد با شركت دادن شاگردان در تصميم‏گيري‏هاي طول بحث، با دقت به تمام ديدگاه‏هاي آنان گوش دهد و از شاگرداني كه نظرهاي خود را بيان نمي‏كنند، دعوت به اظهارنظر نمايد. او بايد نتايج حاصل از بحث را خلاصه و دسته‏بندي كند و در صورت وجود اختلاف‏نظر در بحث، آن را ادامه دهد.

وظايف شاگردان

اهمّ وظايف شاگردان در جريان بحث گروهي عبارت است از:

ـ درباره موضوع مورد بحث فكر و مطالعه كنند.

ـ عقايد و تجربيات خود را در جلسه مطرح كنند.

ـ با دقت به جريان بحث و گفت‏وگو گوش دهند.

ـ در صورت عدم توجه، از اعضا بخواهند كه آن را دوباره توضيح دهند.

ـ در جريان بحث گروهي، با يكديگر به طور خصوصي صحبت نكنند.

ـ انتظار نداشته باشند كه نظر آنها حتما پذيرفته شود.

ـ اگر نظر و پيشنهادي دارند، به طور صريح بيان كنند.

ـ پس از پايان بحث، در مورد برنامه آينده تصميم‏گيري كنند.¹³

شاگردان و بايدها و نبايدهاي مربوط به بحث گروهي (به نقل از: Freshersworld. com)

1. تا حد ممكن طبيعي باشيد. سعي نكنيد خود را به گونه‏اي كه نيستيد، نشان دهيد. خودتان باشيد.

2. بحث گروهي به شما فرصت مي‏دهد صريح‏تر سخن بگوييد. ارزياب مي‏خواهد به سخنان شما گوش فرا دهد.

3. براي سازمان‏دهي افكار خود وقت بگيريد. در مورد آنچه قصد گفتنش را داريد، فكر كنيد.

4. در صورتي كه ترديدي در مورد موضوع داريد، به دنبال توضيح آن برآييد.

5. هنگامي شروع به صحبت كنيد كه موضوع را به روشني درك و تحليل كرده باشيد.

6. از راهبردهاي گوناگون براي ورود به بحث استفاده كنيد: ابتدا وارد بحث شويد يا با ديدگاه فردي ديگر موافقت كنيد و آن‏گاه به بيان ديدگاه‏هاي خود بپردازيد.

7. گشودن باب بحث تنها راه جلب توجه و تقدير نيست. اگر شما در طول بحث بينش‏هاي ارزشمندي ارائه ندهيد، همه تلاش‏هايتان در ورود به بحث بي‏ثمر خواهد بود.

8. حالات و رفتارهاي شما نيز سخنگوي شماست. اشارات و ادا و اطوار شما بيش از آنچه مي‏گوييد، منعكس‏كننده نگرش شماست.

9. مهارت‏هاي زبان صرفا تا حدي مهم است كه بتوانيد به روشني و رواني ديدگاه‏هاي خود را ارائه دهيد.

10. قاطع باشيد و نه قاهر؛ سعي كنيد در بحث و تحليل‏ها آهنگ صدايتان متعادل باشد.

11. اگر يكي از افراد چيزي گفت كه شما مخالف بوديد، خون‏سردي خود را حفظ كنيد. مهم آن است كه بي‏غرض بمانيد: بحث را شخصا در اختيار نگيريد.

12. همواره مؤدب باشيد: سعي كنيد از به كار بردن عبارات تندي مانند: «من به شدت مخالفم» يا «من موافق نيستم» اجتناب كنيد و به جاي آن از عباراتي همچون: «من مي‏خواهم در ارائه نظراتم در اين موضوع سهيم شوم» يا «يك تفاوت بين ديدگاه شما و من وجود دارد» يا «اجازه مي‏خواهم با شما اختلاف‏نظر داشته باشم» استفاده كنيد.

13. مهارت‏هاي رهبري خود را مرور كنيد؛ ديگران را به سخن گفتن ترغيب نماييد و به ديدگاه‏هاي آنان گوش فرا دهيد. پذيراي ديدگاه ديگران باشيد و زمخت و ستيزه‏جو نباشيد.

14. اگر شما يك گروه دوستان همفكر داريد، مي‏توانيد يك بحث گروه ساختگي به راه بيندازيد تا در خلال ارائه و دريافت بازخورد، بتوانيد از يكديگر چيزي فرا بگيريد.

د. شرايط موفقيت روش ثمربخش بودن اين روش و نيل به نتايجي كه به آن اشاره شد، مستلزم وجود شرايطي است كه در اينجا مورد توجه قرار مي‏گيرد:

1. توانايي معلم

اجراي مطلوب روش بحث گروهي، تا اندازه زيادي بستگي به شخصيت معلّم و درجه خون‏گرمي او دارد. معلّمي كه از اين روش بهره مي‏گيرد، بايد بردبار بوده و از توانايي نظم بخشيدن و سازمان‏دهي برخوردار باشد. همچنين روش بحث گروهي نيازمند معلّمي تيزهوش است كه براي پي‏گيري انحرافات بحث، بدون از دست دادن خطوطي كلّي مباحثه، به نكات اصلي بحث توجه داشته باشد. وي بايد قدرت تصميم‏گيري داشته باشد. او نياز دارد بخشي از قدرت خود را براي كنترل عمومي كلاس به كار گيرد؛ زيرا در اين روش هر شركت‏كننده اين امكان را دارد كه بحث را به سمت نگرش‏هاي خود بكشاند. معلّمي كه فاقد چنين صفاتي باشد، براي اجراي روش بحث گروهي به هيچ وجه مناسب نخواهد بود.¹⁴

علاوه بر اين، معلّم بايد به گونه‏اي برنامه‏ريزي كند كه هر گروه، از دانش‏آموزان توانمند برخوردار باشد تا ضمن رعايت عدالت در بين گروه‏ها، زمينه تضارب آراء و ارتقاي سطح علمي و دانش‏آموزان ضعيف‏تر نيز فراهم شود.

امام كاظم عليه‏السلام با اشاره به اهميّت بحث و گفت‏وگو با عالم مي‏فرمايند:

«محادثة العالم علي المزبلة خيرٌ من محادثة الجاهل علي الزّرابي»؛¹⁵ سخن گفتن با دانشمند حتي در مكان كثيف بهتر از گفت‏وگو با جاهل بر روي فرش‏هاي فاخر و گران‏بهاست.

2. آمادگي قبلي دانش‏آموزان

براي موفقيت يك بحث گروهي ضروري است دانش‏آموزان به سهم خود با دست پر در جلسه بحث حاضر شوند. اگر جلسه بحث و مناظره به منظور آموزش يك درس دانشگاهي است، دانشجويان مي‏بايست بعضي مطالعات مقدّماتي را پيش از آمدن به جلسه انجام داده باشند. در يك بحث موفق، يادگيري دانش‏آموزان فعالانه صورت مي‏گيرد، اما اگر شركت‏كنندگان در بحث آمادگي قبلي نداشته باشند، اين روش دستاورد اندكي خواهد داشت.¹⁶

از سوي ديگر، لازم است شركت‏كنندگان به طور جدّي و با انگيزه لازم در بحث شركت كرده و تمامي مساعي خويش را براي پربار كردن جلسات بحث گروهي به كار گيرند.

ه . موارد كاربرد

روش بحث گروهي، در مورد دروس و محتواهايي قابل اجراست كه داراي ويژگي‏هاي زير باشند:

1. مورد علاقه مشترك شركت‏كنندگان در بحث باشد. در اين روش، شاگردان بيش از استفاده از كتاب يا معلّم، خود موظّف به يافتن نتايج، اصول و راه حل‏ها هستند. براي تحقق اين امر، شاگردان بايد به موضوع يا مسئله و يافتن پاسخ و حلّ آن علاقه‏مند باشند.

2. شاگردان درباره آن اطلاعات لازم را داشته باشند يا بتوانند كسب كنند. اگر بحث گروهي در زمينه‏اي تدارك شود كه براي شركت‏كنندگان آسان و در خور فهم نباشد، و يا زمنيه لازم را براي كسب اطلاعات نداشته باشد، براي آنان فعاليت معنا و مفهومي نخواهد داشت و حتي قادر به چنين بحثي نخواهند بود.

3. درباره آن بتوان نظرهاي مختلف و متفاوت اظهار داشت. در ميان دروس مختلف، بعضي از مباحث علمي آنچنان شكل گرفته‏اند كه در درجه بالايي از توافق قرار دارند. درباره علومي مانند رياضيات، مهندسي و مانند آن معمولاً از بابت اينكه چه چيزهايي مهم، و كدام مفاهيم و اصول، باارزش هستند، و چگونه سازمان‏دهي شده‏اند، توافق وجود دارد. بعكس، در علومي مانند علوم اجتماعي، تاريخ، اقتصاد، فلسفه، علوم سياسي، روان‏شناسي، جامعه‏شناسي و نظاير آن، چنين توافقي وجود ندارد. چون در مورد دروس اين گروه توافق در حد بالا وجود ندارد و مي‏توان نظرهاي مختلف درباره آنها اظهار داشت، براي بحث گروهي مناسب هستند.¹⁷ براي نمونه، سؤال‏هاي زير گزينه‏هاي مفيدي براي بحث گروهي در علوم مزبور به شمار مي‏روند:

ـ نتيجه بازداشت نظاميان انگليسي توسط نيروهاي جمهوري اسلامي چه بود؟

ـ راهبردهاي موفقيت طرح امنيت اجتماعي چيست؟

ـ پيامدهاي فروش نفت به يورو به جاي دلار چيست؟

ـ چه اشكالاتي بر ديدگاه اصالت ماهيت وارد است؟

ـ علل بروز اضطراب در كودكان چيست؟

ـ راه‏هاي درمان ناخن جويدن كودكان چيست؟

ـ به چه دلايلي‏عراق‏درسال1990به كويت حمله كرد؟

و. اعضاي گروه

اعضاي يك بحث گروهي معمولاً متشكل از افراد زير است:

1. اداره‏كننده يا رهبر گروه: به منظور سازمان دادن و اداره بحث گروهي يك نفر بايد به عنوان رهبر گروه انتخاب شود. اين فرد مي‏تواند معلّم، يا يكي از افراد مطّلع و يا يكي از شاگردان باشد.

2. شاگردان: شركت‏كنندگان اصلي بحث گروهي، شاگردان هستند كه قاعدتا بايد به موضوع مورد بحث علاقه‏مند باشند و در بحث فعالانه شركت كنند و مسئوليت قبول نمايند.

3. منشي گروه: در بحث گروهي، بهتر است يك نفر به عنوان منشي گروه انتخاب شود تا تصميمات و نتايج مهم بحث را يادداشت كند. معمولاً منشي بايد موارد مخالف و موافق، پيشنهادها و توصيه‏ها را عينا يادداشت كند و از اعمال نظر شخصي اجتناب ورزد. معلّم يا يكي از شاگردان مي‏توانند اين نقش را به عهده بگيرند.

4. شخصي مطّلع (مهمان): اگر موضوع مورد بحث، نياز به اطلاعات فني و تخصصي داشته باشد، مي‏توان فرد مطّلعي را با دعوت قبلي در بحث گروهي شركت داد. چنين فردي، مي‏تواند اطلاعات لازم را عرضه كند و به سؤالات پاسخ دهد و يا اظهار نظر شخصي كند. البته دخالت اين فرد در مباحث نيز بايد به حداقل ممكن كاهش يابد. در غير اين صورت، مقاصد روش بحث گروهي، كه فعاليت و اظهارنظر خود دانش‏آموزان است، كمتر تحقق مي‏يابد.

5. ناظر يا ارزياب: در اين روش، مناسب است فردي به عنوان ناظر يا ارزياب تعيين شود تا جريان بحث را از بيرون مشاهده كند و نظرهاي خود را در مورد چگونگي اجراي بحث يادداشت و عرضه نمايد. معمولاً ناظر بايد در خارج از گروه و در محلي كه بتواند جريان بحث را از نزديك پي‏گيري كند، قرار گيرد. در بحث‏هايي كه هنوز شاگردان مهارت لازم را براي اجراي بحث كسب نكرده‏اند، معلّم بايد نقش رهبر، منشي و ارزياب را شخصا به عهده بگيرد.

آرايش شبكه ارتباطي و طرز نشستن اعضاي گروه در شكل زير نمايش داده شده است:¹⁸

ي. محدوديت‏ها

در پايان بحث از روش «بحث گروهي»، لازم است خاطرنشان شود كه روش مذكور به رغم فوايد ارزشمند خود، محدوديت‏هايي نيز دارد كه عدم توجه به آنها مي‏تواند منجر به كاهش فايده و اثر اين روش شود. برخي از محدوديت‏هاي اين روش عبارتند از:

1. همچنان كه پيش‏تر نيز اشاره شد، استفاده از اين روش بيشتر در موضوعاتي مفيد و مؤثر است كه مورد توافق عمومي نبوده و زمينه ابراز نظرهاي گوناگون در مورد آن وجود داشته باشد.

2. روش بحث گروهي براي جلسات و كلاس‏هايي با جمعيتي اندك و حداكثر تا 30 نفر مناسب است و در كلاس‏هايي كه تعداد شركت‏كنندگان زياد باشد، از آن‏رو كه امكان نظارت معلم بر مباحث و نيز فرصت ارائه نظرات‏گروه‏هاكاهش‏مي‏يابد،اين‏روش‏مناسب‏به‏نظرنمي‏رسد.

3. توجه به شرايط سني شاگردان از ديگر نكات مهم در به كارگيري اين روش است. بر اين اساس، اين روش براي دانش‏آموزان مقطع ابتدايي چندان مناسب به نظر نمي‏رسد.

4. معلّمي كه از اين روش استفاده مي‏كند، بايد از توانمندي لازم براي اداره كلاس واجراي اين روش برخوردار باشد، در غير اين صورت، ممكن است اين احساس به دانش‏آموزان دست دهد كه از روش مذكور بهره لازم را نبرده‏اند.¹⁹

5. پيشرفت كمّي آموزش، در اين روش نسبت به روش سخنراني كمتر است. به همين دليل، ممكن است بسياري از معلّمان ترجيح دهند به جاي روش بحث گروهي، كه زمان‏بر است، از روش بي‏دردسر سخنراني مدد جويند.

ح. كاربرد روش بحث گرهي در دروس حوزه‏هاي علميه و دانشگاه‏ها

روش بحث گروهي همچون ساير مراكز آموزشي، در حوزه‏هاي علميه نيز قابل اجرا بوده و اجراي درست آن فوايد كاربرد اين روش را به دنبال دارد. روش مذكور به صورت‏هاي زير مي‏تواند در مقاطع تحصيلي سطح و خارج مدارس علميه مورد استفاده قرار گيرد:

1. دوره سطح حوزه

ويژگي دوره سطح آن است كه طي آن محتواي كتاب‏هاي درسي معيني به طلّاب ارائه مي‏شود و هدف آن است كه طلبه موفق به درك مطالب آن متون گردد. هر چند در دوره سطح هدف از تدريس، انتقال مطالب است، ولي مي‏توان به منظور نيل به اهداف ارزشمند روش بحث گروهي و از جمله تقويت بنيه استدلال و فهم مسائل پيچيده، به گونه‏هاي زير از اين روش استفاده كرد:

ـ استاد مي‏تواند در پايان هر جلسه ضمن اشاره اجمالي به موضوع درس جلسه بعد، يك موقعيت معمّا گونه مربوط به آن را براي طلّاب ترسيم كند و از آنان بخواهد تا در مورد آن مسئله انديشيده و با آمادگي در جلسه بعد شركت كنند. روز بعد، استاد بخشي از وقت كلاس را به بحث گروهي اختصاص داده و پس از گروه‏بندي كلاس، از طلاب مي‏خواهد كه در جلسات گروهي خود، مسئله را مورد بحث و بررسي قرار دهند. آن‏گاه از منشي هر گروه مي‏خواهد تا راه حل پيشنهادي گروه خود را ارائه نمايد. استاد پس از نقد و بررسي نظريات هر گروه، نظريه صحيح را مورد توجه و تأييد قرار مي‏دهد.

ـ شيوه ديگر اجراي روش در دوره سطح آن است كه استاد در پايان هر جلسه از طلّاب بخواهد كه در مورد محتواي مطالب جلسه بعد با آمادگي قبلي حاضر شوند. در جلسه درس نيز طلّاب را گروه‏بندي كرده، گروه‏ها را به بحث پيرامون كل محتواي درس يا برخي از ابعاد آن، كه جاي بحث و گفت‏وگو و طرح ديدگاه‏هاي مختلف دارد، وامي‏دارد. آن‏گاه با گوش دادن به نظرات هر گروه، آنها را توضيح داده و به اصلاح، تكميل و يا بيان اشكالات آنها مي‏پردازد.

2. دوره خارج حوزه

در دوره خارج هرچند ممكن است متن مشخص محور درس قرار گيرد و استاد مقدمتا به توضيح دادن مطالب آن بپردازد، اما هدف اصلي، تقويت بنيه استدلال فكري و پرورشي قوه اجتهاد شركت‏كنندگان در درس خارج است. در اين دوره، شاگرد مي‏تواند نقش فعال‏تري بر عهده گرفته و حتي محور آموزش قرار گيرد. با استفاده از اين روش، مي‏توان در مدتي كوتاه‏تر به تربيت فضلايي كه به دقت مسائل را در ابعاد مختلف موشكافي مي‏كنند، پرداخت. شيوه پيشنهادي درس خارج بر اساس روش بحث گروهي، به شرح ذيل است:

استاد درس خارج در پايان هر جلسه، موضوع جلسه بعد را مشخص مي‏سازد و به روشني توضيح مي‏هد كه شاگردان براي جلسه بعد در مورد چه مطلبي انديشيده و مطالعه كنند. در جلسه بعد پس از تبيين مجدد مسئله، شاگردان در قالب گروه‏ها به بررسي مسئله مي‏پردازند. پس از بحث و بررسي مسئله در هر گروه، استاد از منشي هر گروه مي‏خواهد تا به ارائه ديدگاه‏هاي گروه خود بپردازد. آن‏گاه استاد پس از نقد و بررسي راه حل‏هاي ارائه شده، صحيح‏ترين پاسخ را به پرسش مورد نظر ارائه مي‏كند. با اين شيوه، يادگيري در سطحي بالاتر از شيوه مرسوم سخنراني در درس‏هاي خارج محقق خواهد شد؛ زيرا:

اولاً: بيان مسئله از يك روز قبل، زمينه درگيري فرد با آن و حركت در جهت تعادل جويي را فراهم مي‏كند.

ثانيا: فرد براي حل مسئله و براي آنكه بتواند مطلبي را ارائه دهد، خود را ملزم به مطالعه قبلي درباره موضوع مي‏داند.

ثالثا: موضوع در جلسه بحث گروهي بررسي و زمينه نقد و بررسي نظرات فراهم مي‏شود. در پايان نيز استاد پس از نقد ديدگاه‏هاي ارائه شده، به ارائه راه حل نهايي مي‏پردازد.

مشاهده مي‏شود كه در اين شيوه، راهبردهاي مؤثري همچون: پرسش، مطالعه، تفكر، بحث گروهي، توضيح دادن و نقد و بررسي مورد استفاده قرار گرفته كه هر يك تأثير ويژه‏اي در تقويت يادگيري خواهد داشت.

البته ـ همچنان‏كه در بخش محدوديت‏هاي اين روش اشاره شد ـ روش بحث گروهي براي دروس با جمعيت شاگردان زياد توصيه نمي‏شود و چون اغلب دروس خارج حوزه‏ها با جمعيت زياد برگزار مي‏شود، شايد امكان استفاده از اين روش مورد سؤال قرار گيرد. اما با به كار بستن موار زير مي‏توان اشكال مزبور را برطرف نمود:

1. استادان جوان دروس خارج كه از حوصله و انگيزه بيشتري براي استفاده از روش بحث گروهي برخودار هستند و شاگردان كمتري در درس آنان شركت مي‏كنند، مي‏توانند اقدام به شروع اجراي اين روش نمايند.

2. ساير استاداني كه درس را براي عده بيشتري ارائه مي‏دهند، مي‏توانند طي شرايط خاصي افراد محدودي (حداكثر 20 نفر) را در كلاس خصوصي پذيرفته و ايشان را با استفاده از روش بحث گروهي آموزش دهند. اين شيوه براي موضوعاتي كه هنوز ابعاد آن منقّح نشده بسيار مناسب است و به استاد كمك مي‏كند تا زواياي بحث را كه مورد توجّه شاگردان خاص بوده شناسايي كرده و در درس خارج عمومي خود، آنها را مورد مداقّه و بررسي قرار دهد.

3. دروس دانشگاهي

اگر معقتد باشيم كه تحصيلات عاليه دانشگاهي بايد زمينه توليد علم توسط دانشجويان را فراهم كند، بايد بپذيريم كه روش‏هاي معلّم محور كنوني كه در بيشتر روش‏ها اجرا مي‏شود، در راستاي آن هدف نبوده و نه تنها موجب شكوفايي استعداد دانشجويان نمي‏شود، بلكه آنها را به افرادي فاقد انگيزه علمي تبديل مي‏كند.

روش بحث گروهي در بسياري از دروس دانشگاهي قابل اجراست و اگر مباحث گذشته در مورد شرايط به كارگيري آن در نظر گرفته شود، مي‏توان گفت يكي از مهم‏ترين شيوه‏هاي تقويت بنيه فكري دانشجويان به شمار مي‏رود. روش بحث گروهي در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري بسياري از رشته‏هاي تحصيلي كاربرد دارد و با توجه به تعداد محدود دانشجويان اين مقاطع و سطح علمي بالاتر آنان نسبت به دانشجويان مقاطع پايين‏تر، مي‏توان مطمئن بود كه اين روش چون به روشن شدن جوانب مختلف مسئله منجر مي‏شود، زمينه جرقه‏هاي پژوهش را در اذهان دانشجويان ايجاد مي‏كند. و اين همان مقدّمه‏اي است كه به توليد علم منجر مي‏شود. در مقاطع كارشناسي نيز چنانچه موضوع درس و تعداد دانشجويان اقتضا كند، مي‏توان به طور متناوب از اين روش يادگيري سود جست.

نتيجه‏ گيري

روش بحث گروهي از جمله مؤثرترين روش‏هاي يادگيري «يادگيرنده محور» است. اين روش در ضمن آنكه به كمترين امكانات نيازمند است، در اكثر مقاطع تحصيلي (دبيرستان، دانشگاه و حوزه‏هاي علميه) قابل اجراست و عامل خلاقيت، كشف استعدادها، تقويت قدرت رهبري، تقويت توان استدلال و گفت‏وگو، جذابيت يادگيري و مانند آن به شمار مي‏رود. بنابراين، با در نظر گرفتن محدوديت‏هاي آن مي‏توان گونه‏اي كارآمدتر از تدريس موفق را به اجرا درآورد.

---

• پى نوشت ها

  1. G Terry Page & JB. Thomas, international Dictionary of Education, London and worcester, Billing and sons Ltd, 1979, P 326.

  2. Group discussion.

  3. حسن شعبانى، مهارت‏هاى آموزشى و پرورشى روش‏ها و فنون تدريس، تهران، سمت، 1377، ص 304.

  4. سيدمهدى ثريا، روش بحث و مذاكره بر اساس مطالعه تأثير و تأثر متقابل در گروه، تهران، رشد، 1377، ص 52.

  5. همان، ص 54.

  6. على‏اكبر سيف، روان‏شناسى پرورشى، تهران، آگاه، 1382، ص 392.

  7 و8 و 9 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفا، ج 1، ص 132.

  10. حسن شعبانى، پيشين، ص 318.

  11. سيدمهدى ثريا، پيشين، ص 59.

  12. محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 74، ص 288.

  13. حسن شعبانى، پيشين، ص 314ـ317.

  14. همان، ص 306.

  15. محمّدباقر مجلسى، پيشين، ج 1، ص 205.

  16. برنارد لاول، حافظه و يادگيرى روش‏هاى نوين در آموزش بزرگسالان، ترجمه و نگارش غلامرضا احمدى، تهران، ققنوس، 1366، ص 226.

  17. حسن شعبانى، پيشين، ص 305.

  18. همان، ص 314ـ 315.

  19. ر.ك. همان، ص 318.