واکاوی معنویت در گردشگری
/ استادیار گروه مدیریت و اقتصاد گردشگری، دانشکده گردشگری، دانشگاه تهران، تهران، ایران / sajad.ferdowsi@ut.ac.ir / استادیار گروه مدیریت و اقتصاد گردشگری، دانشکده گردشگری، دانشگاه تهران، تهران، ایران / nasrinkazemi@ut.ac.irArticle data in English (انگلیسی)
- Ambrož, M., & Ovsenik, R. (2011). Tourist origin and spiritual motives. Management: journal of contemporary management issues, 16(2), 71-86.
- Bridges, J. G., (1959). A short History of tourism Travel and tourism Encyclopedia in H. P. sales. (ed). London: travel world.
- Filep, S. & Pearce, P. (2014). A blueprint for tourist experience and fulfillment research, in, P. Pearce and, S. Filep (eds.), Tourist experience and fulfillment: insights from positive psychology. New York: Routledge.
- Garces, S., Pocinho, M. & de Jesus, S.N. (2018). Review of optimism, creativity and spirituality in tourism research. Tourism and Hospitality Management, 24(1), 107-117.
- Geoheritage. 12(4), 1-21.
- Gunn, C. A. (2002). Tourism plaming Cancepts Basics cases. New York: Routledge.
- Haq, M; Newby, L; Jackson, A (2009). Segmentation of the spiritual tourism market. CQUniversity. Conference contribution. https://hdl.handle.net
- Ivtzan, I., Chan, C., Gardner, H. & Prashar, K. (2013). Linking Religion and Spirituality with Psychological Well-being: Examining Self-actualisation, Meaning in Life, and Personal Growth Initiative. Journal of Religion and Health, 52(3), 15-29.
- Jackson, D., Colleen, D., Capon, H. & Pringle, E. (2016). Spirituality, spiritual need, and spiritual care in aged care: What the literature says. Journal of Religion, Spirituality & Aging, 28(4), 281-295.
- Karoubi, M., Ferdowsi, S. (2021). Impact of Perceived Social Apathy on Tourists' Behavioral Intentions. Leisure Studies. 40(5), 628-644.
- Mason, P., 2003, Tourism Impacts Planning and Management. Oxford: Butterworth Heinemann.
- Mathison, A. & Wall, G. (1982). Tourism Economics physical and social Impacts. London: Longman.
- Moberg, D. O. (2011). Expanding Harizons for Spirituality Research. Retrieved on 15 October 2013 from http://hirr.hartsem.edu/sociology/spiriyuality-research.html.
- Pourfaraj, A., Ghaderi, E., Jomehpour, M., Ferdowsi, S. (2020). Conservation Management of Geotourism Attractions in Tourism Destinations.
- Puchalski, C. M., Vitillo, R., Hull, S. K. & Reller, N. (20144). Improving the spiritual dimension of whole person care: Reaching national and international consensus. Journal of Palliative Medicine, 17(6), 642–656.
- Rocha, R. G., & Pinheiro, P. G. (2020). Organizational Spirituality: Concept and Perspectives. Journal of Business Ethics, 171(2), 241-252.
- Shackley, M (2001). 2001, Managing Sacred Sites: Service Provision and Visitor Experience. New York: Continuum.
- Sharpley, R. (2016). Tourism and Spirituality: An Evolving Relationship. International Journal of Tourism and Spirituality (IJTS), 1(1), 8-24.
- Ziaee, M., Ferdowsi, S. (2020). A Systematic Review of Iranian Research in the Field of Geotourism Studies. Geoheritage. 12(4), 1-13.
- Zinnbauer, B. J., Pargament, K. I., & Scott, A. B. (1999). The emerging meanings of religiousness and spirituality: Problems and prospects. Journal of personality, 67(6), 889-919.
واکاوی معنویت در گردشگری
سجاد فردوسی / استادیار گروه مدیریت و اقتصاد گردشگری، دانشکده گردشگری، دانشگاه تهران، تهران، ایران sajad.ferdowsi@ut.ac.ir
نسرین کاظمی / استادیار گروه مدیریت و اقتصاد گردشگری، دانشکده گردشگری، دانشگاه تهران، تهران، ایران nasrinkazemi@ut.ac.ir
دريافت: 24/12/1403 پذيرش: 12/05/1404
چکیده
به مرور زمان، مفهوم گردشگری تا حدودی تغییر کرده و از مفهومی متمرکز بر تجربه فیزیکی و مادی به یک تجربه چندبعدی و شامل عنصر معنوی تبدیل شده است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف تبیین نقش و جایگاه معنویت در گردشگری نگاشته شده است. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام پذیرفته است. داده‌ها و اطلاعات به روش اسنادی و با مراجعه به مقالات و متون مرتبط با موضوع پژوهش گردآوری و مورد تحلیل قرار گرفته است. یافته‌ها حاکی از آن است که معنویت در گردشگری به‌عنوان یک جنبه مهم و جدایی‌ناپذیر از تجربه سفر و گردشگری مطرح می‌شود. بنابراین، ارتقاء آگاهی از بُعد معنوی گردشگری و توجه به آن در طراحی برنامه‌ها و فعالیت‌های گردشگری می‌تواند باعث بهبود کیفیت تجربه گردشگران و افزایش رضایت آنها شود. همچنین، درک بهتری از ارتباط معنویت با سفر و گردشگری می‌تواند به توسعه فرهنگ گردشگری و افزایش درک و تعامل میان جوامع مختلف کمک کند.
کلیدواژه‌ها: گردشگری، معنویت، دین، سفر.
مقدمه
گردشگری، به‌عنوان یکی از صنایع مهم و برجسته در اقتصاد جهانی، همواره مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است. این فعالیت که یک تاریخچه پربار دارد، امروزه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در سطح جهان شناخته می‌شود. رونق گردشگری، علاوه بر ایجاد فرصت‌های شغلی و رشد اقتصادی، به ایجاد تعاملات فرهنگی و ارتباطات بین‌المللی نیز تأکید دارد. بااین‌حال، در دنیایی که مبادی مصرف و نوع زندگی به سرعت تغییر می‌کند، گردشگری به‌تنهایی به‌عنوان یک فعالیت تفریحی مطرح نمی‌ماند. در عوض، مفهوم گردشگری تا حدودی تغییر کرده و از مفهومی متمرکز بر تجربه فیزیکی و مادی به یک تجربه چندبعدی و شامل عنصر معنوی تبدیل شده است. در ادامه به برخی پژوهش‌ها که حوزة معنویت و گردشگری را مورد بحث قرار داده‌اند، اشاره شده است:
مقالة «دستاوردهای معنوی صنعت توریسم» (سادات‌حسيني، 1399)؛ نويسنده دستاوردهای معنوی صنعت توریسم را احيای معنویت به وسيله اعتلای سطح علمی افراد جامعه به صورت مستقيم (گردشگری علمی) و غيرمستقيم (احيای اقتصاد اسلامی)، اعتلای اخلاق اسلامی در سایه تعامل نيکو بر اساس آموزه‌های معنوی اسلام بین گردشگر و جامعه معنوی، اعتلای اقتصاد اسلامی به وسيله حل مشکلات اقتصادی برای نوع بشر و ایجاد فراغت بال برای تحصيل امور معنوی، اعتلای سطح عدالت و امنيت به وسيله ژئوپليتيک گردشگری و ایجاد فضای رقابت ميان کشورها در راستای سرمایه‌گذاری در توسعه پایدار گردشگری و ایجاد فضای مناسب برای ترویج معنویت اسلامی و اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی با ارائه صحيح آموزه‌های فرهنگ‌ساز و تمدن‌ساز معنوی به گردشگران مي‌داند.
مقالة «تبيين مفهوم معنويت در گردشگری با استفاده از تحليل محتوا» (شفيعا و ديگران، 1395)؛ نويسنده بيان مي‌كند كه گردشگری معنوی واژه نادرستی است که معنویت را به گونه‌ای از گردشگری تقلیل داده است. معنویت قابلیت حلول در هرگونه از گردشگری را داراست که وابستگی زیادی به توان، علاقه و موقعیت گردشگر، فعالیت و محیط دارد. ازاين‌رو گردشگری و معنویت اشاره به معنویت قابل درک در تمامی گونه‌های گردشگری دارد و با گردشگری مذهبی بسیار متفاوت است.
مقالة «ارتباطات بین‌فرهنگی و معنویت در گردشگری» (رضايي و ديگران، 1394)؛ نويسندگان بيان مي‌كنند كه در هر سه گونه از تعاملات فرهنگی ثابت، متحرک و زندگی روزانه، مؤلفه‌های معنویت به صورتی خاص قابل تفسیر است، اما شرط این مهم وجود آمادگی گردشگر برای درک، تعمق، تدبر و دریافت این مفاهیم از پوسته ظاهری ارتباطات است.
مقالة «واکاوی انواع رویکردهای مفهومی تبیین‌کننده گردشگری معنوی ـ مذهبی در مطالعات اسنادی» (جهانیان و رستگار، 1394)؛ نويسندگان شش رویکرد را مورد اشاره قرار دادند: رویکرد دینی، رویکرد جغرافیایی، رویکرد فرهنگی ـ تاریخی، رویکرد اقتصادی، رویکرد کاربردی، و رویکرد جامعه‌‌شناسانه.
مقالة «بررسی ارتباط میان سفر و معنویت در ادیان پیش از اسلام» (ايماني خوشخو و ديگران، 1394)؛ نويسندگان بیان داشتند که در ادیان پیش از اسلام سفرهای زیارتی در کلیات و آداب بسیار به یکدیگر شباهت دارند، اما در هیچ‌یک از کتب آنها به سفری جز سفرهای زیارتی اشاره نشده است.
سؤالی که این پژوهش در پی پاسخ به آن است این است که کارکرد و آثار معنویت در گردشگری چگونه است؟ در این راستا ابتدا، به تبیین مفهوم گردشگری و نقش آن در توسعه اقتصادی و فرهنگی پرداخته شده، سپس مفهوم معنویت و تمایز آن با دین مورد بحث قرار گرفته است. در ادامه رابطه معنویت و گردشگری تبیین و تحلیل شده است. با توجه به اینکه این بُعد از گردشگری معمولاً مورد توجه کمتری قرار می‌گیرد، این پژوهش با هدف روشن‌تر کردن نقش و جایگاه معنویت در گردشگری نگاشته شده است. تبیین مفهوم معنویت در گردشگری و توسعه دانش نظری در حوزة معنویت و گردشگری به‌عنوان نوآوری تحقیق حاضر مطرح است.
1. مفاهیم و دیدگاه‌های نظری
1ـ1. گردشگری
آغازین نوشته‌ها درباره گردشگری در دائرةالمعارف گردشگری و سفر، به بررسی بُعدهای تاریخی این پدیده متمرکز بوده است. در گذر زمان، تعاریف و مفاهیم مرتبط با گردشگری تغییر کرده‌اند. اگرچه تعاریف ابتدایی بیشتر تمرکز خود را بر گردشگری به‌عنوان یک منبع اقتصادی معطوف می‌کردند (بریجز، 1959، ص25)، اما تعاملات اخیر، مفاهیم متنوعی را شامل می‌شود. ظاهراً دیدگاه‌های جدید ناشی از پیشرفت دانش انسان در زمینه ابعاد گردشگری است؛ زیرا امروزه مشخص است که گردشگری یک پدیده چندبعدی و بسیار پیچیده است (گان، 2002، ص8).
در فرهنگ لغت فارسی، گردشگری بهطورکلی به معانی متعددی اطلاق شده است: ازجمله سفر و شناخت در مناطق مختلف دنیا؛ مسافرت به منظور تفریح و لذت بردن؛ سفری که در آن فرد به یک مقصد سفر می‌کند و سپس به محل اقامت خود بازمی‌گردد (الوانی و دهدشتی، 1373، ص18). بر اساس تعریف دیگری، گردشگری به‌عنوان جابه‌جایی موقت افراد به مناطق خارج از محیط زندگی و کارشان، با انجام فعالیت‌های مختلف در مقصد و فراهم‌سازی تسهیلات مناسب برای رفع نیازهایشان، تعریف شده است (مدیسون و وال، 1982، ص16). از دیدگاه عموم مردم، عبارت گردشگری بیشتر به سفرهای تفریحی و تجربیات لذت‌بخش اشاره دارد و اغلب به‌عنوان مترادف تعطیلات استفاده می‌شود. بااین‌حال، سازمان‌های گردشگری و دیگر مراکز مسئول توسعه، بازاریابی و هماهنگی گردشگری در کشورهایشان، سعی در اندازه‌گیری گسترده‌تری از این مفهوم دارند؛ به نظر آنها، گردشگری به مسافرت با هدف‌های مختلف به‌جز سفر به‌منظور کار، مهاجرت و فعالیت‌های محلی و منطقه‌ای اشاره دارد (شمس و امینی، 1388، ص84). همچنین، رضوانی در کتاب جغرافیا و صنعت گردشگری، گردشگری را به این شکل تعریف می‌کند: گردشگری شامل مجموعه‌ای از تغییرات مکانی و فعالیت‌هایی است که از آن ناشی می‌شود. این تغییرات به‌طور طبیعی ناشی از خواسته‌هایی هستند که انسان را به جابه‌جایی وادار می‌کند و در هر فرد با شدت و ضعف متفاوت حضور دارند (رضوانی، 1385، ص73).
افزون بر مواردی که از پدیده گردشگری در اواخر قرن بیستم یاد می‌شود، این پدیده در قرن جدید در قالب گونه‌های مختلف ازجمله اکوتوریسم (مودودی ارخودی و ديگران، 1400؛ گلستانی و ديگران، 1394؛ فردوسی، 2024)، ژئوتوریسم (پورفرج و ديگران، 1398؛ 2020؛ ضیائی و فردوسی، 2020)، گردشگری روستایی (مودودی ارخودی و فردوسی، 1402؛ 1400؛ 1399؛ نعمتی و فردوسی، 1400)، گردشگری شهری (باشکوه اجیرلو و ديگران، 1402؛ مودودی ارخودی و ديگران، 1402؛ 1398؛ شایان و ديگران، 1401؛ قادری و ديگران، 1399؛ فردوسی و ديگران، 1397؛ فردوسی و فیروزجاه، 1394؛ 1393؛ کروبی و فردوسی، 2021)، گردشگری سلامت (نعمتی و ديگران، 1400؛ جلالی و ديگران، 1395)، گردشگری ساحلی و دریایی (فردوسی و ديگران، 1399؛ 1396؛ زیاری و ديگران، 1399؛ 1398؛ دربان آستانه و ديگران، 1397؛ پوراحمد و ديگران، 1396؛ 1395؛ مطیعی لنگرودی و ديگران، 1396) و غیره به شدت گسترش یافته است. افزایش درآمد، افزایش زمان فراغت، تغییرات در نگرش‌ها و دیدگاه‌های جدید نسبت‌به زندگی، و نیازمندی‌های بین‌المللی، توسعه و گسترش قابل‌توجه گردشگری را الزامی می‌سازد (جولیا شارپلی، 1380، ص1). در حقیقت، گردشگری یکی از عوامل مؤثر در ایجاد تغییرات اساسی در اقتصاد، جامعه و فرهنگ شهرها بوده و اکنون به‌عنوان یک صنعت پویا و مؤثر در اقتصاد شناخته می‌شود. این صنعت امروزه در زمره مهم‌ترین صنایع جهان قرار دارد و در بسیاری از جوامع، به‌عنوان رکن اصلی اقتصاد تلقی می‌شود (گی، 1382، ص19). این صنعت می‌تواند با ایجاد تغییر در ابعاد مختلف اقتصادی، جمعیتی، فرهنگی و دیگر ویژگی‌های اجتماعی، در تغییرات فضایی شهرها نقش مهمی ایفا کند (حاجي‌نژاد و احمدي، 1389، ص8).
2-1. معنویت
مفهوم معنویت به ساحتی از ساحات وجودی انسان اشاره دارد. به‌گونه‌ای‌که تقسیم‌بندی دو بعد اصلی انسان، ابعاد مادی و معنوی را دربر می‌گیرد. صاحب‌نظران در مورد اینکه این بعد از وجود انسان غالباً به چه مؤلفه‌هايی اشاره دارد، دچار تفاوت رأی و تناقض دیدگاه هستند. برخی آن را بنیه اصلی و وجودی انسان می‌دانند، و عده‌ای به آن به‌عنوان یک نوع منش انسانی برتر می‌نگرند. هنگامی‌که مفهوم معنویت به میان می‌آید، نظرها به سمت مذهب، زیارت یا حتی روش‌های آرامش روح متمایل می‌شود. اینها ممکن است مصداق‌های قابل درکی از معنویت باشند، اما در اینجا منظور از معنویت رسیدن به نظامی از معانی است. با نگاهی عمیق‌تر به مفهوم معنویت می‌توان دریافت که انسان ذاتاً کنجکاو است و همواره به دنبال درک ابعاد جدیدی از زندگی است. ازاين‌رو در تعاملات و ارتباطات خود، بعد از درک صورت یک موضوع، به سمت فهم سیرت و بطن آن حرکت می‌کند. این طبیعت جست‌وجوگر، او را به سمت درک و فهم هرچه بیشتر مضامین و مفاهیم نهفته در ارتباطات و تعاملات هدایت می‌کند (رضایی و ديگران، 1394، ص5).
دو مفهوم اصلی در معنویت وجود دارد: اول، تمایل یا نیاز به ساختن مفاهیم ضمنی و هدف انسان از زندگی و حضور در جهان هستی؛ دوم، ایمان به برتری خداوند که تمام هستی را تحت کنترل خویش دارد (ایمانی خوشخو و ديگران، 1394، ص5). معنویت در مطالعات مدیریت از سه منظر مطرح می‌شود: معنویت فردی، معنویت در محیط کار، و معنویت سازمانی. همچنین، معنویت را می‌توان از منظر مذهبی در نظر گرفت (روچا و پینهیرو، 2020، ص9). در دیدگاه اسلام، معنویت امری ذاتی است و مرجع آن خداوند است، ساختنی و کشف‌شدنی است. معنویت همة ابعاد وجود انسان، حتی بعد جسمی را تعالی می‌بخشد و صرفاً به پرورش روح مربوط نمی‌شود (واحدیان عظیمی و رحیمی، 1392، ص16). در این میان، در ادیان شرقی مانند بودائیسم و هندوئیسم، معانی‌ای مانند ارتباطات پویا، انرژی، و سلامت به معنویت نسبت داده می‌شود؛ این در حالی است که در ادیان ابراهیمی مسیحیت، یهودیت، و اسلام، معنویت به حقیقت و راستی و برتری مطلق یک خدای واحد مرتبط می‌شود. از نگاه سکولاریسم، معنویت به فرایندی پویا در زندگی اطلاق می‌شود که متمرکز بر ارزش‌ها و اهداف زندگی است و درواقع عاملی معنادهنده به زندگی روزانه مادی قلمداد می‌شود (ایمان‌زاده، 1394، ص76؛ اشعري و ديگران، 1391، ص95).
معنویت، به‌عنوان یکی از جنبه‌های وجودی انسان به‌منظور جست‌وجو و کسب معنا و غایت، و برقراری ارتباط در لحظه با خود، دیگران، طبیعت و ساحت غیرمادی و روحانی، مورد توجه قرار می‌گیرد (پوکالسکی و ديگران، 2014، ص651). این مفهوم به مفهوم سطح شعور، هوش و احساس انسانی اشاره دارد که او را از سایر موجودات متمایز و امکان ارتباط با ابعاد غیرمادی هستی و وجود خود را فراهم می‌نماید. بهطورکلی، معنویت همان بُعد غیرمادی انسانی است که در ارتباط با خود، دیگران، طبیعت و خالق هستی، معنا پیدا کرده و امکان تعامل و کسب تعالی و غایت هستی را برای انسان امکان‌پذیر می‌سازد. ازاين‌رو این مفهوم می‌تواند سلامت جسمی و روانی را برای انسان به همراه داشته باشد (جکسون و ديگران، 2016، ص289). برخی از محققان در راستای مفهوم‌سازی عنصر معنویت، آن را به نوعی کیفیت روانی نسبت می‌دهند که فرای اعتقادات مذهبی بوده و منجر به ایجاد احساساتی در انسان همچون محترم شمردن خلقت و درک عظمت الهی می‌شود. بهطورکلی، معنویت ازجمله فضایل انسانی است که به زندگی انسان معنا و هدف غایی می‌بخشد و موجب شیوه‌ای خاص از زندگی می‌شود که باعث پیوند میان فرد با خود، دیگران و کل جهان می‌گردد (ایمانی خوشخو و ديگران، 1394، ص6).
بهطورکلی، معنویت پدیده‌ای جهان‌شمول است و در رأس سلسله‌مراتب نیازهای آبراهام مازلو قرار دارد. ویژگی‌ای که به زندگی انسان معنا بخشیده و موجب ارتباط انسان و خالق عالم هستی می‌شود (بسته‌نگار و حسنی، 1397، ص46). در این راستا، واحدیان عظیمی و رحیمی (1392) به مفهوم‌شناسی معنویت پرداخته‌اند و با تأکید بر چندبُعدی بودن مفهوم معنویت، این ابعاد را در دو طبقه کلی «متفاوت بودن معنی و مفهوم معنویت از دیدگاه افراد» و «ابعاد متنوع و گوناگون معنویت» مطرح نموده‌اند (جدول 1).
جدول 1. مفهوم‌شناسی معنویت
محور اصلی طبقات اصلی طبقات فرعی
چندبعدی بودن مفهوم معنویت و ابعاد آن متفاوت بودن معنی و مفهوم معنویت از دیدگاه افراد نگرش‌ها و اعتقادات متفاوت افراد به فلسفه
هستی‌شناسی
معرفت‌شناسی و شیوه‌های مختلف درک این مفاهیم در شناخت خود و جهان پیرامون
انعکاس شناخت صحیح آنها در زندگی روزمره
ابعاد متنوع و گوناگون معنویت جسمی و بدنی
اجتماعی ارتباطی
فرهنگی عاطفی
معنوی روحی
عرفانی باطنی
شناختی ذهنی
(منبع: واحدیان عظیمی و رحیمی، 1392، ص13).
3ـ1. دین و معنویت
در رویکرد روان‌شناسانه سنتی، دین سازه‌ای بسیار گسترده بود و تمایز صریحی از معنویت نداشت. اما این نگاه در رویکرد مدرن روان‌شناسی دچار تحول شد و دین را به‌عنوان یک عامل محدودتر و کمتر تأثیرگذار تعریف کرد. درنتیجه این نگاه، معنویت به‌طور روشن از دین قابل تمیز است و ازاين‌رو یک دوقطبی دین و معنویت شکل گرفته است که طی آن، دین نهادی تأثیرگذار و بیرونی در برابر معنویت که امری درونی و شخصی است قرار گرفته است (كياني و ديگران، 1394، ص104، به نقل از: زینبائر و ديگران، 1999). از نگاه برخی صاحب‌نظران تا قرن‌ها مطالعه دین می‌توانست معنویت را هم تحت پوشش قرار دهد، اما به‌طور مستقیم از معنویت بحثی به میان نمی‌آمد. بنابراین دسته‌ای از اندیشمندان این عرصه، معنویت را به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از دین دانستند و یا در برخی موارد به جای همدیگر از این دو استفاده کردند. اکنون برخی محققان و اندیشمندان معنویت را امری کاملاً جدا از دین تفسیر کرده‌اند. این امر معمولاً در قامت اندیشه ناخداباورانه نمود پیدا کند و تلاش می‌کند هرگونه ارتباط بین معنویت با فراطبیعت‌گرایی، وجود امر مقدس و نهاد دین را انکار نماید (موبرگ، 2010). سه سطح متمایز، اما به هم وابسته را می‌توان در فهم معاصر از معنویت تشخص داد: 1. معنویت به‌منزله تجربه و یا عمل و فعل زیسته در زمینه‌ای دینی؛ 2. معنویت به‌مثابه آموزه‌هایی است که از این عمل به ظهور می‌رسد و آن را هدایت می‌کند؛ یعنی همان اصول و قواعد معنوی و توصیه‌های گوناگون برای رسیدن به کمال که در دین‌های متفاوت مشاهده می‌شوند؛ 3. مطالعه نظام‌مند و تطبیقی و نقادانه تجربه‌ها و آموزه‌های معنوی که در زمانه ما به روشی کاملاً تازه تکامل یافته‌اند (هینلز، 1386، ص44). در این میان، عواملی ازجمله جست‌وجوی حقیقت، روشنگری و کسب تجربه ارزشمند آمیخته با شئون الهی و مقدس، انسان‌ها را بر آن می‌دارد که به مکان‌ها و مقصدهایی سفر کنند که از فضای دنیوی و زندگی عادی فراتر است. درواقع در طول تاریخ، آیین و سنت‌های دینی عامل جذب افراد به سفر بوده‌اند (شاکلی، 2001، ص56). در تفکر دینی، اسلام برای گردشگری، کارکردی خاص مد نظر قرار داده است، به‌گونه‌ای‌که سیر در زمین برای رسیدن به درکی بالا جهت ستایش قدرت مطلق و تأمل در نظام آفرینش خداوندگار از سفارش‌های مؤکد قرآنی است. در قرآن مجید اهمیت سیر و سیاحت و گردشگری به وضوح به مردم نشان داده شده و از آنها خواسته شده تا در زمین بنگرند و در آثار برجای‌مانده از گذشته بیندیشند و از سیر گذشته‌شان پند بگیرند (جهانیان و رستگار، 1394، ص7).
2. یافته‌های پژوهش
1ـ2. معنویت و گردشگری
با توجه به وجود عوامل بالقوه در عرصة گردشگری که توانایی تأثیرگذاری قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی گردشگران دارد، درک و فهم جنبة معنویت در گردشگری می‌تواند زمینه را برای تقویت و توسعه هرچه بیشتر این عرصه فراهم نماید. ازاين‌رو ورود بُعد معنویت به گردشگری به ارتقای سطح تجربه گردشگران منجر شده و درنتیجه بهبود کیفیت زندگی ایشان را در پی خواهد داشت (شفیعا و ديگران، 1395، ص109).
برخی معنویت را مختص وجود خود گردشگر می‌دانند که از دریافت و درک کاملاً شخصی حاصل می‌شود. درنتیجه، معنویت را تجربة فردی معرفی می‌کنند. از سوی دیگر، معنویت از دیدگاه کسب معانی فرهنگی نیز در مطالعات گردشگری بررسی شده است (گارسس و ديگران، 2018، ص113). اوتزان و ديگران (2013) عقیده دارند که معنویت شامل مؤلفه‌هایی نظیر نظامی انسان، هدف زندگی، وجود برتر، و نیاز به دانستن، درک و تجربة هستی و خداوند می‌شود؛ چراکه سفر می‌تواند یک منبع ارزشمند برای دستیابی به این اهداف برای انسان در زندگی باشد. برای بسیاری از پژوهشگران حوزة گردشگری، هدف از سفر کشف معنی خویشتن، زندگی و خداوند است. بنابراین، گردشگری بیشتر از تفریح، تجربه‌های باارزشی است که معنویت را برای گردشگر محقق می‌نماید (عابدي سماكوش و دوستي، 1402). گردشگری و سفر به‌عنوان نیازی درونی و از اهداف آفرینش است. سفر و گردشگری، هم در زندگی بیرونی و عینی که عامل اقتصادی، اعتقادی، فکری و سیاسی است و هم در زندگی درونی و باطنی انسان که در حال حرکت دائمی است، موجبات گسستن بندهایی می‌شود که عامل رکود و توقف است. از مهم‌ترین علل آن، گسترش و تحرک جهان‌بینی انسان می‌باشد. بنابراین، توجه به محصول گردشگری باید به شیوه‌ای باشد که نیاز او را در زندگی درونی و بیرونی به شکلی فراهم نماید که مدام بین این دو در حرکت باشد (قیمتی، 1394، ص4).
اغلب محققان معتقدند که گردشگری معنوی را نمی‌توان به‌عنوان یک گونه خاص از گردشگری در نظر گرفت؛ زیرا معنویت به‌عنوان یک چتر است که می‌تواند انواع مختلف گردشگری را دربر گیرد و منجر به ایجاد حس تعالی و ارزش‌های مقدس شود (حق و ديگران، 2009، ص2). بنابراین، گردشگری معنوی به‌عنوان نمایانگر معنویتی است که گردشگر در جهت دستیابی به ارزش‌های غیرمادی در حین سفر در آن مشغول است. گردشگری را می‌توان به‌عنوان یک فعالیت معنوی دانست که به‌دنبال غنی‌سازی شخصیت و تعالی شخصی است. به‌عبارت دیگر، جست‌وجو برای معنای زندگی، بخش بزرگی از تجربه گردشگری است (گارسس و ديگران، 2018، ص113). در گردشگری، تحقق معنویت (رسیدن به معنا) می‌تواند از طریق ارتباط با خود، با دیگران (گردشگرانی که با آنها هم‌سفر هستیم یا جوامع محلی) و با محیط به وجود آید (شارپلی، 2016، ص17). پژوهشگران بسیاری ازجمله فیلپ و پیرس (2014) در نتایج تحقیقات خود به این نکته تأکید می‌کنند که ماهیت کلیدی بررسی احساس مثبت، مثبت‌اندیشی، سلامت روان، خوشبختی و امید در زندگی ماهیتی معنوی دارند و درواقع، یک مفهوم فلسفی در گردشگری به‌شمار می‌روند که رویکرد روان‌شناسی نیز ملزم به شناخت دقیق‌تر مفهوم معنویت است؛ زیرا تمامی این مؤلفه‌ها به‌عنوان اهدافی که هر فرد در زندگی آن را جست‌وجو می‌نماید، از طریق شناخت بهتر معنویت محقق می‌شود و در این میان، گردشگری می‌تواند به‌عنوان یک منبع تحقق این اهداف در نظر گرفته شود. ماهیت گردشگر، حالات روحی و روانی گردشگر ازجمله احساس شادی، تجربه مثبت، حس خوشبختی و رضایت‌خاطر از مضامین معنوی در نظر گرفته شده‌اند (شهرابي، 1397، ص4، به نقل از: گارسس و ديگران، 2018). گردشگری برای معنویت خواهان جهان، بستری فراهم می‌کند که با استفاده از آن به آرامش همراه با معنویت می‌رسند (پیمان، 1394، ص7). شفیعا و ديگران (1395) در پژوهشی به مفهوم‌سازی معنویت در گردشگری پرداخته‌اند (جدول 2).
جدول 2. مفهوم‌سازی معنویت در گردشگری
ابعاد مؤلفه‌ها زیرمولفه‌ها ابعاد مؤلفه‌ها زیرمولفه‌ها
رسیدن به تعالی روح عزت نفس رسیدن به درک متقابل فراطبیعی حقیقت پدیده‌ها
خودشناسی فلسفه خلقت و حوادث
خودشکوفایی دین و اعتقادات دینی
افکار مثبت مذهب
جسمی آرامش زیارت و برقراري ارتباط فراحسی
سلامت روحی و جسمی طبیعی هماهنگی و نظم
امنیت وحدت با طبیعت
کیفیت تجربه اجتماعی ارتباطات متقابل
رسیدن به معنا آموزش و پندآموزی دستیابی به آگاهی سبک زندگی
درك تفاوت‌ها کیفیت زندگی
تغییر نگرش فرهنگی
درك ارزش‌های مقدس ارزش‌های اخلاقی
تعقل و کاوشگری هویت‌یابی بین فردی ارتباط مؤثر
درك فرهنگی مفاهیم جدید
(منبع: شفیعا و ديگران، 1395، ص122)
در ادیان مختلف، معنویت را روشی مؤثر در ایجاد انگیزه سفر و تنوع و انتقال می‌دانند (جهانیان و ديگران، 1394، ص3). دین و معنویت به‌عنوان عنصر کلیدی زندگی انسان در سفر و گردشگری است. حتی سفری که ماهیت زیارتی نداشته باشد نیز می‌تواند توأم با معنویت نتایج معنوی داشته باشد. بهطورکلی می‌توان گفت: ادیان مختلف به معنویت در سفر اعتقاد دارند و آن را نهایت دستاورد یک سفر می‌دانند (ایمانی خوشخو و ديگران، 1394، ص7). اصولاً انسان به‌عنوان موجودی کمال‌طلب مطرح است که همواره در پی شناخت است و سفر و گردشگری مبتنی‌بر حرکت، زمینه تحقق معناگرایی وی را ایجاد نموده است (ایمانی خوشخو و شهرابي فراهانی، 1397، ص161). ازآنجاکه سفر، گردشگر را به جست‌وجوی معنا سوق می‌دهد، می‌توان گردشگری را به کالبد زایندة معنویت تعبیر نمود (امبروز و اوسنیک، 2011، ص76). سفر منجر به شکل‌گیری و ارتقای هوش معنوی می‌شود و درنتیجه ادراک معنویت فرد را ارتقا می‌دهد (خوشه‌بست و ديگران، 1395، ص5). در نگاه اولیه به معنویت در گردشگری، عنصر معنویت به‌عنوان یک عامل انگیزشی مطرح است که انگیزه سفر را در فرد تقویت می‌کند و گردشگر علاقه‌مند به معنویات، فردی است که سفرهای زیارتی و مذهبی را به منظور درک حس متعالی در پیش می‌گیرد (شفیعا و ديگران، 1395، ص116).
نتیجه‌گیری
با پیشرفت و گسترش صنعت گردشگری در جهان، تفاوت‌ها و دیدگاه‌های گوناگونی نسبت‌به گردشگری شکل گرفته است. اغلب تحقیقات، گردشگری را از منظر مادی بررسی کرده و به جنبه‌های معنوی آن کمتر توجه کرده‌اند. از دیدگاه اسلام، معنویت همه ابعاد وجود انسان، حتی بُعد جسمی را تعالی می‌بخشد و صرفاً به پرورش روح مربوط نمی‌شود. در این زمينه لازم است جنبه‌های معنوی گردشگری و تأثیرات آن بر روح و روان انسان مورد بررسی و توجه قرار گیرد و به موضوع اصلی گردشگری، که آرامش روحی و روانی انسان است، توجه شود. بهطورکلی، معنویت در گردشگری به‌عنوان یک جنبه مهم و جدایی‌ناپذیر از تجربه سفر و گردشگری مطرح می‌شود. این معنویت نه‌تنها به جنبه‌های فردی مرتبط با دیدگاه و باورهای شخصی گردشگران، بلکه به جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی مرتبط با مقصدها و مسیرهای سفر نیز ارتباط دارد. گردشگری ممکن است به‌عنوان فرصتی برای تأمل و آرامش در نظر گرفته شود. آرامشی که در مکان‌های طبیعی، مکان‌های مذهبی یا مکان‌های تاریخی پیدا می‌شود، می‌تواند به فرد کمک کند تا به خودشناسی عمیق‌تری دست یابد و با ارزش‌های زندگی خود در ارتباط باشد. ادیان مختلف معتقدند که معنویت در سفر و گردشگری نقش مهمی دارد و این روند به تقویت ارتباط انسان با خود، با دیگران و با محیط اطراف کمک می‌کند. بنابراین، ارتقاء آگاهی از بُعد معنوی گردشگری و توجه به آن در طراحی برنامه‌ها و فعالیت‌های گردشگری می‌تواند باعث بهبود کیفیت تجربه گردشگران و افزایش رضایت آنها شود. همچنین، درک بهتری از ارتباط معنویت با سفر و گردشگری می‌تواند به توسعه فرهنگ گردشگری و افزایش درک و تعامل میان جوامع مختلف کمک کند.
جست‌وجو برای معنای زندگی، بخش قابل‌توجهی از تجربه گردشگری تعریف شده است. به‌اعتقاد برخی محققان، بررسی احساس مثبت، مثبت‌اندیشی، سلامت روان، خوشبختی و امید در زندگی ماهیتی معنوی دارند و درواقع، یک مفهوم فلسفی در گردشگری به‌شمار می‌روند. ماهیت گردشگر، حالات روحی و روانی گردشگر ازجمله احساس شادی، تجربه مثبت، حس خوشبختی و رضایت‌خاطر از مضامین معنوی در نظر گرفته شده‌اند. درنهایت، می‌توان گفت که توجه به بُعد معنوی گردشگری نه‌تنها به بهبود تجربه گردشگران کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به توسعه پایدار و تعادل‌بخشی در صنعت گردشگری نیز کمک کند؛ زيرا این رویکرد به ارتقاء رفاه اجتماعی و فرهنگی جوامع محلی و جهانی نیز می‌انجامد. بنابراین از دیدگاه معنوی، مهم‌ترین مسئله در صنعت گردشگری، شناسایی و تقویت مؤلفه‌هایی است که منتج به یک تجربه معنوی برای گردشگران شود؛ در این خصوص، بایستی زمینه جاری‌سازی معنویت را در همه گونه‌های گردشگری فراهم نمود تا از این طریق بتوان اهداف مرتبط با آرامش روحی و روانی گردشگران را نیز مورد توجه قرار داد.
- اشعری، زهرا و دیگران (1391). بررسی مفهوم، اصول و روش‌های تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبائی. تربیت اسلامی، 7(15)، 89ـ112.
- ایمان‌زاده، علی (1394). بررسی تطبیقی مفهوم اهداف اصول و روش های تربیت معنوی از دیدگاه علامه طباطبائی و دیوید کار. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. ملایر: دانشگاه ملایر.
- ایمانی خوشخو و دیگران (1394). بررسی ارتباط میان سفر و معنویت در ادیان پیش از اسلام. اولین کنفرانس بین‌المللی گردشگری و معنویت. تهران: دانشگاه علم و فرهنگ.
- ایمانی خوشخو، محمدحسین و شهرابی فراهانی، مهدیه (1397). بررسی ارتباط میان عناصر معناگرایی و ادراک گردشگر از سفر (مطالعه موردی گردشگران خارجی بازار تهران. مطالعات مدیریت گردشگری، 13(44)، 143ـ170.
- باشکوه اجیرلو و دیگران (1402). تأثیر ملاحظات زیست‌محیطی بر بازاریابی سبز در صنعت هتل‌داری (مورد مطالعه: هتل‌های شیراز). علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 25(8)، 105-89.
- بسته‌نگار، مهرنوش و حسنی، علی (1397). رواداری راهبردی معنوی یا معنویتی راهبردی در توسعه گردشگری خلاق. باغ نظر، 15(60)، 38ـ50.
- پوراحمد، احمد و دیگران (1395). بررسی شاخص‌های گردشگری دریایی در استان‌های ساحلی ایران. علوم و فناوری دریا، 20(۷۸)، 55ـ64.
- پوراحمد، احمد و دیگران (1396). تبیین آسایش اقلیمی گردشگری ساحلی. علوم و فناوری دریا، ۲1(۸۱)، 63ـ73.
- پورفرج، اکبر و دیگران (1398). واکاوی آسیب‌پذیری جاذبه‌های ژئوتوریستی در مقصدهای گردشگری. پژوهش‌های فرسایش محیطی، ۹(۳)، 2342.
- پیمان، آیت (1394). گردشگری، معنویت و صلح و دوستی. اولین کنفرانس بین‌المللی گردشگری و معنویت. تهران: دانشگاه علم و فرهنگ.
- جلالی، محبوبه و دیگران (1395). واکاوی و تبیین اثرات گردشگری بر کیفیت زندگی (مطالعه موردی: شهربابک کرمان). آمایش جغرافیایی فضا، ۶(۲۰)، 161ـ174.
- جولیا شارپلی، ریچارد (1380). گردشگری روستایی. ترجمة رحمت‌الله منشی‌زاده و فاطمه نصیری. تهران: منشی.
- جهانیان، منوچهر و رستگار، ابراهیم (1394). واکاوی انواع رویکردهای مفهومی تبیین‌کننده گردشگری معنوی مذهبی در مطالعات اسنادی (مورد پژوهش: مقالات علمی ـ پژوهشی فارسی). اولین کنفرانس بین‌المللی گردشگری و معنویت. تهران: دانشگاه علم و فرهنگ.
- حاجی‌نژاد، علی و احمدی، علی (1389). تأثیرات اقتصادی گردشگری تجاری بر مناطق شهری مطالعه موردی شهر بانه. پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 2(1)، 7ـ22.
- حاجی‌نژاد، علی و احمدی، علی (1398). تأثیرات اقتصادی گردشگری تجاری بر مناطق شهری مطالعه موردی شهر بانه. پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، 2(1)، ص 7ـ22.
- خوشه‌بست، فرزانه و دیگران (1395). بررسی تأثیر گردشگری بر هوش معنوی و ارتقای معنویت. سمینار علمی جایگاه گردشگری در اقتصاد مقاومتی. تهران.
- دربان آستانه و دیگران (1397). شناسایی مطلوب‌ترین نقاط جهت احداث سایت گردشگری دریایی (مطالعه موردی: شهرستان تنکابن). اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، ۲۷(۱۰۶)، 229ـ239.
- رضایی، محمد و دیگران (1394). ارتباطات بین فرهنگی و معنویت در گردشگری. اولین کنفرانس بین‌المللی گردشگری و معنویت. تهران: دانشگاه علم و فرهنگ.
- رضوانی، علی‌اصغر (1385). جغرافیا و صنعت توریسم. تهران: دانشگاه پیام نور.
- زیاری، کرامت‌الله و دیگران (1398). تعیین ظرفیت تحمل اجتماعی گردشگران ساحلی (مطالعه موردی: بندر گز). علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، ۲۱(۵)، 123ـ135.
- زیاری، کرامت‌الله و دیگران (1399). تعیین ظرفیت تحمل فیزیکی ـ اکولوژیکی گردشگری ساحلی و تأثیرپذیری آن از میزان رضایتمندی گردشگران (مطالعه موردی: بندر گز). علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، ۲۲(۶)، 189ـ202
- سادات‌حسینی، فهیمه (1399). دستاوردهای معنوی صنعت توریسم. مطالعات دین‌پژوهی، 4(8)، 109ـ133.
- شایان، حمید و دیگران (1401). رفتارشناسی عرضه و تقاضای گردشگری مبتنی‌بر تحولات نظام سرمایه‌داری. مطالعات اجتماعی گردشگری، 10(19)، 1ـ28.
- شفیعا، سعید و دیگران (1395). تبیین مفهوم معنویت در گردشگری با استفاده از تحلیل محتوا. مطالعات مدیریت گردشگری، 11(35)، 107ـ127.
- شمس، مجید و امینی، نصیره (1388). ارزیابی شاخص فرهنگ ایرانی در توسعه گردشگری. جغرافیای انسانی، 4 (1)، 81ـ93.
- شهرابی فراهانی، مهدیه (1397). ارائۀ الگوی ادراک معنوی گردشگران فرهنگی کلان‌شهرهای ایران از سفر، مطالعۀ موردی گردشگران خارجی شهر اصفهان. رسالۀ دکتری مدیریت گردشگری. تهران: دانشگاه علم و فرهنگ.
- عابدی سماکوش، محبوبه و دوستی، مرتضی (1402). نقش گردشگری ورزشی در معنویت. برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، 12(45)، 151-131.
- فردوسی، سجاد و دیگران (1396). مطالعه پتانسیل‌های اقلیم گردشگری سواحل جنوبی دریای خزر. اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، ۲۶(۱۰۴)، 103ـ115.
- فردوسی، سجاد و دیگران (1397). تحلیلی بر شاخص باقی‌مانده ظرفیت تحمل جامعه میزبان نسبت به توسعه گردشگری (مطالعه موردی: شهر شاهرود). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۱۸(۴۹)، 93ـ110.
- فردوسی، سجاد و دیگران (1399). تحلیلی بر ریسک‌ها و مخاطرات مقاصد گردشگری (مطالعه موردی: بندر انزلی). پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری،۱۰ (۲۰)، 13ـ26.
- فردوسی، سجاد و فیروزجاه، پری شکری (1393). اهمیت رنگ در فضای شهری. مطالعات در دنیای رنگ، ۴(۳)، 61ـ72.
- فردوسی، سجاد و فیروزجاه، پری شکری (1394). تحلیل فضایی ـ کالبدی نواحی شهری بر اساس شاخص‌های رشد هوشمند. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، ۶(۲۲)، 15ـ32.
- قادری، اسماعیل و دیگران (1399). تبیین تأثیر خودکارآمدی کارآفرینی و قابلیت نوآوری بر عملکرد کسب‌وکارهای گردشگری (مورد مطالعه: شهر تبریز). برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، ۹(۳۵)، 112ـ134.
- قیمتی، محمدرضا (1394). بررسی انگیزه‌های انسان به سفر و چگونگی محصول گردشگری. اولین کنفرانس بین‌المللی گردشگری و معنویت. تهران: دانشگاه علم و فرهنگ.
- کیانی، معصومه و دیگران (1394). مفهوم‌شناسی معنویت از دیدگاه اندیشمندان تربیتی غربی و مسلمان. اسلام و پژوهش‌های تربیتی، 7(14)، 97ـ118.
- گلستانی، میترا و دیگران (1394). سنجش پارامترهای اقلیمی با هدف توسعه بوم گردی (اکوتوریسم) در شهرستان نور. نیوار، 39(91-90)، 55ـ62.
- گی، چاک وای (1382). جهانگردی در چشم‌اندازی جامع. ترجمة علی پارساییان و سیدمحمد اعرابی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- مطیعی لنگرودی، سیدحسن و دیگران (1396). تبیین اثرات رضایتمندی گردشگران در بازاریابی گردشگری دریایی (مورد مطالعه: نواحی ساحلی استان گلستان). برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ۷(۲۶)، 41ـ54.
- مودودی ارخودی، مهدی و دیگران (1398). بررسی عوامل مؤثر بر وفاداری و ماندگاری گردشگران در هتل‌ها (مطالعه موردی: هتل‌های پنج ستاره شهر مشهد). جغرافیا و توسعه فضای شهری، ۶(۱)، 207ـ222.
- مودودی ارخودی، مهدی و دیگران (1400). بررسی اثرات گردشگری در مناطق حفاظت‌شده (مورد مطالعه: منطقه حفاظت‌شده شاسکوه خراسان جنوبی». جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 19(2)، 263ـ291.
- مودودی ارخودی، مهدی و دیگران (1402). تدوین مدل مفهومی کارآفرینی همکارانه در حوزه گردشگری. کاوش‌های مدیریت بازرگانی، 15(31)، 97ـ127.
- مودودی ارخودی، مهدی و فردوسی، سجاد (1399). سنجش الگوی رفتاری عرضه و تقاضای گردشگری مبتنی‌بر تحولات نظام سرمایه‌داری (مورد مطالعه: شهر کرج و روستاهای پیرامونی). مطالعات شهری، ۹(۳۶)، 85ـ100.
- مودودی ارخودی، مهدی و فردوسی، سجاد (1400). تبیین نقش بوم‌گردی در توسعه جوامع روستایی (مورد مطالعه: روستای افین). کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی، 9(1)، 241ـ257.
- مودودی ارخودی، مهدی و فردوسی، سجاد (1402). شناسایی عوامل مؤثر بر ارتقاء مقصدهای گردشگری روستایی (مورد مطالعه: استان لرستان). تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 23(69)، 239ـ258.
- نعمتی، ولی و دیگران (1400). تأثیر گردشگری سلامت بر ارتقاء رفاه اجتماعی جامعه میزبان. سلامت و بهداشت، 12(2)، 208ـ221.
- نعمتی، ولی و فردوسی، سجاد (1400). تبیین اثرات توسعه گردشگری روستایی بر ظرفیت تحمل جامعه محلی (مطالعه موردی: روستای کندلوس، شهرستان نوشهر). روستا و توسعه، ۲۴(۱)، 53ـ80.
- واحدیان عظیمی، امیر و رحیمی، ابوالفضل (1392). تبیین مفهوم معنویت: تحلیل محتوای قراردادی. تحقیقات کیفی در علوم سلامت، 2(1)، 11-20.
- الوانی، سیدمهدی و دهدشتی، زهره (1373). اصول و مبانی جهانگردی. تهران: بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی.
- هینلز، جان راسل (1386). فرهنگ ادیان جهان. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
