سال بيست و ششم ـ شماره 239 (ويژة اخلاق)
محمد عالم‌زاده نوري / استاديار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي mhnoori@gmail.com
دريافت: 11/12/95 پذيرش: 26/3/96
چكيده
قدرت عمل ـ که از آن به «ارادة انسانی» نیز تعبیر می‌شود ـ حقیقتی اکتسابی، مدّرج و افزایش‌پذیر است و اتصاف به آن ذاتی یا تصادفی نیست، بلکه حدوث، بقا و بالندگی آن وابسته به تلاش و مجاهدت آدمی است. با این وصف، باید عوامل پیدایش، پایداری و تقویت عمل را مطالعه کنیم. راه‌های تقویت قدرت عمل چند چیز است: یکم. یادآوری و توجه که صورتهای متفاوتی دارد (یادآوری شخصی، یادآوری توسط دیگران، یادآوری از راه مشاهدة عمل دیگران، یادآوری از راه تجربة عملی، و یادآوری از راه تداعی معانی)؛ دوم. مقابله با هوا و تضعیف امیال مزاحم؛ سوم. اراده ورزیدن و عمل؛ چهارم. جزئی‌سازی برنامة عمل.
این عوامل به‌صورت مطلق، برای تقویت اراده مفید هستند و عنصر ایمان در آن لحاظ نشده است؛ یعنی در یک فضای غیردینی یا منکر دین نیز پاسخگو و مؤثرند. در کنار این عوامل، می‌توان از عواملی سراغ گرفت که ارادة معطوف به حق را تقویت می‌کنند و تناسب بیشتری با فضای ایمانی دارند؛ یعنی به‌صورت همزمان، هم ایمان و هم قدرت عمل را افزایش می‌بخشند. به واسطة این عوامل، به‌صورت تلفیقی قدرت عمل مؤمنانه (تقوا) یا ایمان جاری در عمل (عبودیت) تقویت می‌شود. شیوه‌های تقویت همزمان ایمان و عمل عبارت است از: یکم پرهیز از گناه و هوس برای رضای خدا؛ دوم. عمل خالصانه؛ سوم. توكل بر خدا؛ چهارم. شنیدن موعظه؛ پنجم. دعا، تضرع و استعانت از خدا؛ ششم. مشارطه، مراقبه و محاسبه؛ هفتم. مراوده با اهل ایمان.
کلیدواژه‌ها: اخلاق، تربیت اسلامی، اراده، عمل، خودسازی.
