تأويل

سال بيست و سوم ـ شماره 203 -آبان 1393

محمد فاكرميبدى : استاد گروه تفسير و علوم قرآن جامعه‏المصطفى العالميه.    m_faker@miu.ac.ir

دريافت: 17/1/93               پذيرش: 17/6/93

چكيده

چيستى محكم و متشابه، پرسشى است همزاد قرآن كريم كه قرآن‏پژوهان از ديرزمان در پى يافتن پاسخى مناسب براى آن بوده‏اند. در اين ميان، علّامه طباطبائى از جمله كسانى است كه به شايستگى از عهده اين مهم برآمده است. اين مقاله با روش توصيفى ـ تحليلى، به نقل و نقد ديدگاه مرحوم علّامه مى‏پردازد و هدف آن، بررسى آراء و نظريات علّامه در عرصه احكام و تشابه و تحليل آن است. مرحوم علّامه معتقد است: متشابه به معنى چند مدلولى مشتبهِ با يكديگر كه مراد واقعى در آن نهان است وجود دارد. علّامه با تأسيس اصل مخلوط شدن نزولات غيبى و آسمانى بعد از فرود به زمين با ناخالصى‏ها، وجود تشابه در قرآن را امرى طبيعى مى‏داند و تعيين مراد واقعى در متشابه را بر عهده آيات محكم كه متقن و مستحكم است و ويژگى ام‏الكتابى دارد مى‏گذارد. به باور علّامه، اين ديدگاه برخاسته از تدبر در قرآن و برگرفته از مكتب تفسيرى اهل‏بيت عليهم‏ السلام است.

كليدواژه ‏ها: قرآن، محكم، متشابه، تأويل، علّامه طباطبائى.

معرفت سال بيست و يكم ـ شماره 177 ـ شهريور 1391، 91ـ100

محمدعلى محيطى اردكان*

چكيده

«تأويل» يكى از موضوعاتى است كه فيض كاشانى در تفسير قرآن و عرفان بدان پرداخته و در فهم درست آيات و روايات و حقايق هستى، برايش نقش كليدى قايل است. هدف اين پژوهش آن است كه با روش توصيفى ـ تحليلى به بررسى ديدگاه ايشان درباره تأويل بپردازد و مؤلفه هاى اصلى آن را تبيين كند. يافته ها حاكى از آن است كه وى تأويل را «تعميم معناى متبادر از لفظ و حمل لفظ بر معناى غيرمتبادر» مى داند. وى با تبيين پيوند عميق لفظ و معنا، الفاظ را داراى حقيقت و روح واحدى مى داند كه ممكن است به لحاظ مصداقى، شكل ها و مصاديق متعددى داشته باشند. وى از اين رهگذر، پرده از سرّ اختلاف تعابير معصومان عليهم السلام در بيان معانى آيات قرآن برمى دارد. فيض كاشانى روايات متعددى را در مقام بيان امكان تأويل در آيات قرآن و نيازمندى آيات قرآن به تأويل يادآور مى شود. از برخى روايات ذكرشده، مى توان تعميم تأويل را نسبت به ظواهر قرآن برداشت كرد. وى ملاك درستى تأويل را بهره مندى آن از پشتوانه نقلى و يا ضرورت عقلى دانسته و تأويل را مختص معصومان عليهم السلام مى داند.

كليدواژه ها: تأويل، فيض كاشانى، ظاهر، باطن، لفظ، معنا.

معرفت سال بيست و يكم ـ شماره 177 ـ شهريور 1391، 13ـ28

محمد فنائى اشكورى*

چكيده

به نظر مى رسد از مهم ترين اركان جهان بينى عرفانى توجه به دو ساحت «ظاهر» و «باطن» واقع است. بر اين اساس، هر امر واقعى، اعم از عالم و آدم و حتى حضرت بارى تعالى، داراى اين دو شأن هستند. علوم ظاهرى در پى شناخت ظاهر عالم هستند، اما عرفان كوشش انسان براى راه يافتن به باطن هستى است. اين آموزه از اركان انديشه عرفانى مولانا جلال الدين بلخى و كليد فهم انديشه ها و آثارش به ويژه شاهكار او «مثنوى معنوى» است.
     هدف اين نوشتار، بيان ديدگاه مولوى در اين زمينه است و روش آن، استخراج ابيات مربوطه از مثنوى معنوى و شرح و تفسير آنهاست. دستاورد اين تحقيق اين است كه از نگاه مولوى، عالم، آدم، معرفت، دين، قرآن، عمل انسان و هر حقيقت ديگرى داراى ظاهر و باطن يا بطونى است و معرفت اصيل، رسيدن به آن بطون است. دين دارى و دين ورزى عارفانه كشف جغرافياى باطن و زيستن در آن است.

كليدواژه ها: ظاهر، باطن، غيب، شهادت، معرفت، عرفان، تأويل، شريعت، حقيقت.

مريم عرب*

فاطمه مدرّسى**

چكيده

در عرفان اسلامى، رابطه قرآن و عرفان ناگسستنى و تنگاتنگ است. قرآن كريم افزون بر اينكه كتاب دينى مسلمانان است، متنى ادبى و هنرى است و همه خصوصيات يك اثر هنرى را چه از لحاظ شكل و چه از نظر محتوا داراست. قلمرو موضوعى سخنان عرفا نيز، امور نامتعارف و مفاهيم رازآلود است. به اعتقاد آنان، معانى فرامادى‏اند و زمانى به درستى فهميده مى‏شوند كه با شهود و يا از طريق تجلّى درك شوند. اين تلقّى عرفا، زمينه‏ساز گرايش به تأويل براى دست‏يابى به نوعى معرفت پنهان درباره حقايق هستى شده، ضمن رهنمون ساختن آنان به برداشت‏هاى تازه‏اى از آيات و روايات، موجب پديد آمدن شيوه خاصّى از تفسير قرآن شده است. عين‏القضات از جمله عرفايى است كه به استشهادهاى متعدّد و ظريف از درياى گهرخيز قرآن دست يازيده است. اين پژوهش بر آن است كه با رويكردى توصيفى ـ تحليلى، به بررسى آيات قرآن در تمهيدات عين‏القضات، و دريافت ممتاز و متمايز او از «تأويل» ـ به عنوان ناب‏ترين خصيصه ديدگاه ادبى او ـ بپردازد. برآيند تحقيق حاكى از آن است كه تأويلات قاضى از آيات قرآن، گاه مطابق ذوق شخصى او و در بيشتر موارد در راستاى اقناع مخاطبان است.

كليدواژه‏ها: عين‏القضات، تمهيدات، زبان عرفانى، آيات قرآن، تأويل.