اسماعيل چراغي كوتياني

علم و تمدّن جديد از نگاه منوّرالفكران
(ملكم خان، آخوندزاده و طالبوف)

اسماعيل چراغى كوتيانى

چكيده

موج روشنگرى در اروپا، كه شاخصه مهم آن علم باورى و اثباتى انديشى بود، در عصر قاجار به ايران رسيد و پديده اى به نام «منوّرالفكرى» را به وجود آورد. منوّرالفكران كه در جهت گيرى هاى فكرى خود نگاه به غرب داشتند، شعار ترقى و پيشرفت را سر مى دادند و اين مفهوم را در پيروى كامل از تمدّن و فرهنگ غربى مى دانستند.

در نگاه ملكم خان، غرب نماد ترقى و پيشرفت، و ايران نمود عدم پيشرفت بود. وى نپرداختن به علوم جديد و در مقابل، پرداختن به علوم نقلى را مانع ترقى ايران معرفى مى كرد. از نگاه او، بنيان ترقى بر علم كسبى است. به اعتقاد وى، براى دست يابى به علم بايد مدارس جديد را بنا نمود. او به تمدّن غرب اعتقاد داشت و در اين اعتقاد خود تا جايى پيش رفت كه تنها راه ترقى و نجات همه ملت ها را تبعيت بى چون و چرا از فرهنگ و تمدّن غرب مى دانست. وى بر اين عقيده بود كه رابطه دين و علم رابطه اى تقابلى است.

آخوندزاده طرفدار فلسفه تحصلى (= پوزتيويسم) و مظهر بارز علم زدگى مفرط است. وى علم تجربى را مقدم بر هر معرفتى مى داند و شرافت آن را حتى از آموزه هاى وحيانى نيز برتر مى بيند. او عقل را تنها حجت در امور مى داند.از ديد او تهذيب نفس و حسن رفتار و كردار، مستلزم گسترش علم است. وى هواخواه جدى تمدّن غرب است. به اعتقاد او، هر ملتى براى اينكه در مسير پيشرفت و تمدّن قرار بگيرد چاره اى جز تقليد از غرب ندارد. وى دين را متعلق به دوره هاى پيشين زندگى انسان و علم را متعلق به امروز بشر مى داند.

طالبوف، از ترويج كنندگان علوم طبيعى و افكار سياسى و اجتماعى جديد است. بنيان فكرى او بر عقل بنا نهاده شده است. به اعتقاد وى، دست يابى به معرفت متافيزيكى خارج از خرد بشر مى باشد، اما تجربه مى تواند قوانين طبيعت را كشف كند. او براى علم ارزش والايى قايل است و كمال نفس آدمى و نيكبختى جامعه انسانى را در ترقى و نشر علم مى پندارد. وى تمدّن جديد غرب را جهانشمول دانسته و خواهان اخذ دانش و فن و اصول و بنيادهاى اجتماعى و سياسى جديد است. از نگاه وى، دين و علم با هم تعارض ندارند، اما بايد دين را به گونه اى تفسير كرد كه عقل و علم آن را بپذيرند.