روان شناسى خواب و رؤیا

حسن فراهانى

 

مقدمه

خوابیدن همچون غذا خوردن و آشامیدن یکى از مهم ترین اعمال حیاتى به شما مى رود. هر جاندارى از جمله موش، فیل و حتى سوسک ها نیز مى خوابند. تمام جانداران مهره دار، حتى ساده ترین انواع جانداران بدون خواب قادر به ادامه حیات خود نیستند. انسان ها در شب به خواب مى روند، اما برخى از جانوران شب شروع به فعالیت مى کنند.

شواهد نشان مى دهد که عامل اصلى تعیین طول مدت خواب جانداران، بیش از هر چیز، به جثه و شدت سوخت و ساز بدن جاندار بستگى دارد. بر همین اساس، خفاش ها در طول شبانه روز، دست کم بیست ساعت در خواب به سر مى برند. در حالى که، اسب ها تنها دو ساعت نیاز به استراحت و خواب دارند. على رغم این تفاوت ها در میان جانداران، عمل خوابیدن، دست کم در میان پستان داران، مشخصه هاى بیولوژیکى بسیار مشابه و تقریباً یکسانى دارد. هنگام خواب، بدن این جانداران سست شده، دماى بدن و عمل غیرارادى سوخت و سوز به میزان زیادى کاهش مى یابد.

این نوشتار نیم نگاهى به خواب و فرایند آن از منظر روان شناسى دارد.

خواب در قرآن و سنّت

از نشانه هاى قدرت خداوند و اسرار خلقت حکیمانه او خواب است. قرآن کریم مى فرماید: «از نشانه هاى قدرت اوست خوابیدن شما در شب و روز، تا این که از فضل پروردگار به طلب روزى برخیزید، در این (حالت) براى قومى که سخن حق را بشنوند، عبرت هایى است.» (روم: 23)

البته، برخى از مفسّران عقیده دارند «نوم» بخشى از خواب است که در آن «رؤیا» تحقق مى یابد. در سوره صافات، از زبان حضرت ابراهیم(علیه السلام)مى فرماید: «انّى ارى فى المنام»; «در خواب دیده ام...» خواب براساس نظر قرآن، آرامش انسان را تضمین مى کند، چنان که مى فرماید: «والنّومَ سباتا...» (فرقان: 47)

همچنین مى فرماید:«وجعلنانومکم سباتاً» (نبأ: 9) سبات از ماده سبت بر وزن وقت به معنى قطع شدن و تعطیل گردیدن و استراحت است.¹ از آن جا که خواب موجب سستى انسان مى شود، خداوند از هرگونه خوابى، اعم از سبک و سنگین، منزه است: «الله خدایى است که هیچ خدایى جز او نیست، زنده و پاینده است، نه خواب سبک او را مى گیرد و نه خواب سنگین» (بقره: 255)

از آیات قرآن برمى آید که خواب شباهت بسیار زیادى با مرگ دارد: «خداوند است که در وقت مرگ جان ها را مى گیرد و نیز جان آن هایى را که به خواب رفته و هنگام مردن آن ها فرا نرسیده است، پس جان هایى را که حکم مرگ بر آن ها جارى شده در نزد خود نگاه مى دارد و دیگران را تا زمانى که معیّن است، باز مى فرستد. در این، براى آن هایى که فکر مى کنند نشانه هایى روشن وجود دارد.» (زمر: 41) این آیه به روشنى بیان مى کند که مرگ و خواب از یک جنس هستند و لذا براى هر دو، لفظ «توفّى» به کار برده است. این واژه به معنى «به طور کامل اخذ کردن» است. در آیه دیگرى نیز لفظ «توفى» به کار ر فته است: «و او پروردگارى است که شب هنگام شما را مى میراند و هرچه در روز انجام داده اید، مى داند. آن گاه بامدادان شما را زنده نموده تا آن هنگام که عمرتان به انتها برسد، سپس بازگشت شما به سوى اوست و از آنچه کرده اید، شما را آگاه مى نماید.» (انعام: 60)

در هنگام خواب، بدن انسان روى زمین است، ولى روح او دریافت شده و در عوالم دیگر سیر مى کند و سپس به سوى جسم برمى گردد. روح با یک سرعت و شکل مشخصى از بدن خارج مى شود و بسته به نوع و شدت خواب، از جسمِ خوابیده فاصله مى گیرد و تنها یک پیوند ضعیفى بین آن ها برقرار است. حال، اگر جسم براثر عامل خارجى مانند ضربه و صدا تحریک شود، روح که بایستى با یک سرعت معمول و مشخصى به جسم و بدن بازگردد، با سرعتى فوق العاده به بدن باز مى گردد که معمولاً با یک شوک عصبى و بیدار شدن همراه با ناراحتى زیاد همراه است. عوام این حالت را «پاره شدن چرت!» گویند. در واقع، این حالت نتیجه بازگشت غیرمنتظره روح به بدن مى باشد.

رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) بعد از بیدارى از خواب شب، سر را به سجده مى گذاشتند و این ذکر را بر زبان جارى مى نمودند: «سپاس خداوندى را که مرامیراندوپس زنده کردوبه سوى اوست بعثتورستاخیز.»²

خواب عمیق، بسیار به مرگ شباهت دارد. انسان در این مرحله، فاصله اندکى با مرگ دارد.

حضرت امام محمدتقى(علیه السلام) درباره حقیقت مرگ مى فرمایند:«مرگ همین خوابى است که هر شب به سراغ شما مى آید، با این تفاوت که در موت، انسان بیدار نمى شود، مگر در روز قیامت، افرادى که در خوابند، به وسیله رؤیا شادمان و یا غمگین مى شوند. چنین احوالاتى براى انسان در برزخ نیز پیش مى آید.»³

در فرهنگ اسلامى⁴، خواب ها انواع گوناگونى دارند: صادقه، فیلوله، قیلوله، حیلوله و غیلوله و... .

فیلوله، به خواب پس از طلوع آفتاب و ابتداى روز گویند که موجب ضعف آدمى مى شود. قیلوله، به خواب پیش از ظهر، به ویژه پیش از نماز ظهر و عصر، گویند. حیلوله، به خواب هنگام اذان ظهر و بعد از آن مى گویند که از آن به خواب ظلمت هم تعبیر شده است. غیلوله، به خوابى که در انتهاى روز صورت مى گیرد و موجب امراض بدنى است، اطلاق مى شود.

شیوه هاى خوابیدن

امروزه دانشمندان به این نتیجه رسیده اند که زمانى که شخص روى یک پهلو مى خوابد، به دلیل وارد آمدن فشار به یک قسمت از بدن، گردش خون در لایه هاى سطحى پوست مختل مى گردد. در نتیجه، اکسیژن در این بافت ها مستهلک شده و گاز کربنیک زیاد مى شود. حرکت در خواب (غلتیدن) براى رفع این مسمومیت از بدن است.⁵ این امر براى مسلمانان تازگى ندارد; زیرا در قرآن کریم آمده است که خداوند اصحاب کهف را از این دنده به آن دنده و از راست به چپ مى گرداند: «و ما آنان را به دست راست و دست چپ مى گردانیدیم.» (کهف: 17)

وضعیتى که هر فرد در آن حالت با اطمینان خاطر به خواب مى رود، نشانه طریقه اصلى زندگى او و نیز خصوصیات شخصیتى، رفتار و واکنش هاى او نسبت به خویش و افراد دیگر است. انسان به یکى ازچهارحالت اصلى ذیل به خواب مى رود:

1. وضعیت جنینى کامل 2. وضعیت دمر3.وضعیت طاق باز4.وضعیت نیمه جنینى.

وضعیت جنینى کامل: در این وضعیت شخص به پهلو و همانند وضعیت جنین در رحم مادر مى خوابد. در این حالت، زانوها خم شده و تا زیرچانه بالا مى آید. افرادى که به این حالت مى خوابند، تا حد امکان از مقابله با حوادث زندگى دورى کرده و به محدود کردن مسائل زندگى اکتفا مى کنند.

وضعیت دمر: استفاده از وضعیت دمر نشان دهنده کوشش شخص در تصاحب فضاى بیش تر و در آغوش گرفتن هر چه بیش تر آن است. در این حالت، صورت رو به بستر قرار گرفته و ساق ها کشیده شده و پاها کمى از هم جدا قرار مى گیرد. افرادى که به این حالت مى خوابند، به لمس هرچه بیش تر دنیاى خود نیازمندند. کسانى که در برابر حوادث ناخواسته احساسى ناامنى بیش ترى مى کنند به حالت دمر مى خوابند تا بهتر بتوانند بر حوادث احتمالى چیره شوند.

وضعیت طاق باز: این افراد به پشت مى خوابند. بیش تر افرادى که به وضعیت طاق باز مى خوابند، در دوران کودکى دردانه پدر و مادر بوده و از اعتماد به نفس زیادى برخوردارند و عملاً افرادى بى آلایش بوده و نسبت به حوادث دنیا تعصبى ندارند.

وضعیت نیمه جنینى: بیش تر افراد در این وضعیت به خواب مى روند; یعنى به پهلو خوابیده و پاها را از زانو خم کرده و به طرف شکم مى آورند. در این حالت قدرت تحرک بدن بیش تر بوده و حرارت بدن تلف نشده و جریان هوا نیز در اطراف آن بسته نمى شود.

معمولاً هر فرد در طول یک خواب کامل، دوازده وضعیت خوابیدن به خود مى گیرد. بعضى از وضعیت هایى که شخص در طول خواب به خود مى گیرد، موقتى و بسیار کوتاه مدت اند. انسان هیچ گاه وضعیت خواب خود را عوض نمى کند مگر آن که وضعیت و موقعیت زندگى خویش را تغییر دهد. اصولاً هر یک از وضعیت هاى خواب به گونه اى دقیق وضعیت زندگى هر فرد را نشان مى دهد. در جریان روان درمانى، با بهبودى وضع روانى بیمار، وضع خوابیدن نیز تغییر خواهد کرد.⁶

وضعیت پاها و دست ها

دست ها و پاها از مهم ترین اجزاى بدن به شمار مى روند. وضعیت قرار گرفتن دست و پاها در خواب، چگونگى زندگى فرد و میزان موفقیت وى را در زمینه هاى مختلف نشان مى دهد. در زندگى روزمره به طور معمول از دست ها براى بیان عواطف و احساسات استفاده مى شود. جاگیرى دست ها معمولاً با وضعیت اولیه خوابیدن ارتباط دارد. گرفتن دست ها در جلوى بدن و در بالاى قفسه سینه، بیش تر در وضعیت نیمه جنینى دیده مى شود. در وضعیت طاق باز، دست ها بیش تر روى تشک و در طرفین بدن گذاشته مى شوند. دست ها در وضعیت دمر، بیش تر باز بوده و روى سر قرار مى گیرند و بازوها از آرنج خم مى شوند. این وضعیت را در اصطلاح وضعیت قورباغه اى مى نامند که گاهى سبب ایجاد مشکلاتى در گردش خون دست ها مى شود.

وضعیت حمله با زنجیر: در این حالت، زانوها از هم جدا قرار گرفته و قوزک ها همدیگر را قطع مى کنند و یک دست روى دست دیگر قرار مى گیرد و وضعیت حمله با زنجیر به وجود مى آید. افرادى که به این شکل مى خوابند، در روابط شخصى خود با اشکال روبه رو هستند. معمولاً این افراد در دوستى با دیگران در ابتدا، افراطى عمل مى کنند ولى بعدها به علت ترس و یا مشکلات، این رابطه از بین مى رود. افراد مذکور در زمینه شغلى و آموزشى نیز موفق بوده ولى همیشه مضطرب هستند.

وضعیت ساندویچى: بسیارى از افرادى که در حالت نیمه جنینى به خواب مى روند، تمام قسمت هاى یک پاى خود را به طور قرینه روى پاى دیگر قرار مى دهند. این وضعیت را در اصطلاح وضعیت ساندویچى مى گویند. این افراد در زندگى روزانه خود در جستوجوى رابطه قرینه اى با دنیا هستند و از بروز هرگونه انحرافى در زندگى خود جلوگیرى مى کنند.

وضعیت قهرمانى: برخى افراد، با وجودى که به پهلو مى خوابند، ساق ها را مستقیم و کشیده قرار مى دهند. در این حالت، که با وضعیت نیمه جنینى متفاوت است، یک پا روى پاى دیگر قرار مى گیرد. وضعیت خواب افراد مذکور، نشانه اى از کوشش و فعالیت شدید است. این افراد حتى در خواب نیز به خود راحتى و آسایش نمى دهند و خود را براى روبه رو شدن با مسائل روز بعد آماده مى کنند.

وضعیت قهرمانى، نوع تغییر یافته حالت ساندویچى است ونشان دهنده شخصیتى فعال و آماده براى پیشرفت است.

وضعیت فلامینگو: این وضعیت که تغییر یافته حالت نیمه جنینى است، یک پاى فرد مستقیم و کشیده است، در حالى که ساق پاى دیگر از زانو خم شده و زاویه اى تند بین ران و ساق ایجاد مى کند. گاهى نیز پاى تاشده به شکم مى چسبد. ساق پاى کشیده شده در این وضعیت نشانه اى از مبارزه جویى فرد است و ساق پاى خم شده نشان دهنده راحت طلبى و صلح جویى است. افراد مذکور از نظر شخصیتى در اصطلاح روان شناسى پرخاش گر هستند.

وضعیت نافى: بسیارى از افراد هنگام خواب، از دست هاى خود در نگه داشتن تشک یا تخت خواب استفاده مى کنند. این نوع خوابیدن را وضعیت نافى مى نامند. افراد مذکور به گرفتن کسى یا چیزى و توسل و تکیه به دیگران نیازدارند و اغلب وفادار بوده و شخصیتى وابسته دارند. در برخى موارد ممکن است شخصى با دست راست به تخت خواب چنگ بزند ولى دست چپ در کناره تخت خواب قرار گرفته و یا در فضا آویزان باشد. آویختگى دست چپ نشان مى دهد که این شخص مایل نیست خود را در محیط زندگى خویش محصور کند و به دیگران وابسته است. چنین فردى با دو دست خود،تضادو دوگانگى فکرى خودرابه نمایش مى گذارد.

وضعیت محافظتى: گاهى دست ها روى معده یا آلت تناسلى قرار گرفته و به یگدیگر متصل مى شوند. این نوع خوابیدن را وضعیت محافظتى مى نامند و وجه تسمیه این نامگذارى به دلیل آن است که ازبخش هاى مذکورمحافظت مى کند.

د. وضعیت پره آبى: در این حالت، سر در کف دست ها جاى مى گیرد و بازوها از آرنج خم شده و در دو طرف سر قرار مى گیرند. این حالت خوابیدن در افرادى دیده مى شود که همیشه و حتى در خواب در حال فکر و اندیشیدن به سر مى برند و براى دفاع، از عقل خود استفاده مى کنند.

هـ. وضعیت ژیمناستیک: در این نوع خوابیدن، شخص به پشت خوابیده و دست ها را چند سانتى متر دورتر از سر و در سطوح گوش ها قرار مى دهد. این وضعیت همانند آن است که فرد مذکور خود را توسط دست ها بالا مى کشد. این حالت سبب احساس رضایت شخص مى گردد.

وضعیت هیس یا ساکت باش: در این نوع خوابیدن که به ندرت اتفاق مى افتد، انگشت سبّابه، مانند زمان بیدارى که براى ایجاد سکوت به کار مى رود، روى لب قرار مى گیرد.

و. وضعیت عزادارى: در این وضعیت شخص روى صورت خود خوابیده و دست ها را به صورت پوششى بر روى صورت مى نهد. این وضعیت اغلب در افرادى که از درد و ناراحتى جسمى رنج مى برند، دیده شده است.

وضعیت بوکسور: در این حالت، شخص انگشتان را گره کرده و به صورت مشت درمى آورد. افرادى که با این روش به خواب مى روند معمولاً پرخاش گر و کینه جو هستند. اما اگر انگشتان به صورت مشت درآمده و شست دو دست داخل مشت قرار گرفته باشد، این حالت گویاى دوگانگى فکرى شخص است.

در عین حال، روش هاى خوابیدن دیگرى نیز تحت عنوان وضعیت هاى عجیب وجود دارد که برخى از آن ها عبارتند از: مومیایى، بسته بندى، شتر مرغ، ابوالهول، آلمانى، میمونى، یک چشم، نظامى، لم دادن، نمایشى، شاخ گاوى، صلیب شکسته، ستاره دریایى، گربه اى، معکوس، پروانه اى، حلزونى و... . هر یک از موارد فوق که داراى معنى و مفهوم خاص خود است، در رابطه با خواب به صورت تنهایى بود، خواب هایى هم به صورت ترکیبى (زن و شوهر) وجود دارد که موارد مزبور نیز در آن جا صادق است، با این تفاوت که ممکن است یکى از آن دو در رؤیاى دیگرى تأثیر نامحسوس بگذارد.⁷

پژوهش هایى پیرامون خواب

پژوهش هاى جدى در زمینه ساز و کار خواب، به ویژه خواب دیدن، به دهه 1950 باز مى گردد. در این دهه، دانشمندان به کشفیات قابل توجهى دست یافتند. یکى از این زمینه ها، مربوط به رؤیا یا «خواب دیدن» است. «میشل ژووه» رئیس آزمایشگاه مطالعات رؤیاشناسى مولکولى در شهر لیون فرانسه، نخستین پژوهشگرى است که در سال 1959 در زمینه رؤیا به کشفیّات جالبى دست یافت. از آن زمان تاکنون در سراسر جهان پژوهشگران دست به مطالعات گسترده اى زده اند که همچنان ادامه دارد.⁸

اکنون دانشمندان مى توانند آنچه را که در طى شب برما مى گذرد تشریح و توصیف کنند. در حقیقت، خواب از 4 تا 6 چرخه تشکیل مى شود که هر یک، از یک تا دو ساعت به طول مى انجامد. ضمن آن که هرکدام از این چرخه ها خود داراى سه مرحله است که عبارتند از: خواب سبک، خواب سنگین، خواب «مهمل نما» (Paradoxial). چرخه هاى خواب در افراد مختلف، به نسبت سن و موقعیت آنان متفاوت است. دانشمندان موفق شده اند دخالت برخى از ساختارهاى مغزى، واسطه هاى عصبى، هورمون هاى تسهیل کننده خواب یا هورمون هاى محرک بیدارى را بشناسند. پزشکان هم به نوبه خود، به کشفیات مهمى در زمینه اختلالات کم خوابى و بى خوابى دست یافته و هم اکنون فهرستى طولانى از داروهاى ضرورى را در دسترس دارند. طى سال هاى اخیر پژوهش هاى زیادى در این زمینه به انجام رسیده، اما هنوز هیچ فرضیه اى نمى تواند همه داده ها را در یک جا جمع کند و به طور یقین، سازوکارهاى دقیق خواب را روشن سازد! پژوهشگران به وجود یافته هاى عصبى یا نورون هایى منفرد پى برده اند که فقط به هنگام خواب مهمل نما فعال مى شوند و پاره اى دیگر که فقط در چرخه هاى خارج از خواب دیدن فعال هستند. آن ها امروزه دقیقاً از تغییرات و دگرگونى هایى که در برخى از کارکردهاى فیزیولوژیکى پدید مى آیند، مانند دما، ترشح هورمون رشد، هورمون «رنین» و «پرولاکتین» آگاهى یافته و همچنین عواملى را که در خواب اثر مى گذارند، شناخته اند.

مغز و خواب

مغز تنها بخش بدن است که بدون خواب به خوبى کار نمى کند. معمولاً فقدان خواب موجب توهم، اختلالات روانى و دیوانگى شده و سپس به مرگ منجر مى گردد. اختلالات و یکنواخت شدن فراگردهاى بدن، این احتمال را به وجود مى آورد که ممکن است احساس واماندگى و خستگى جسمانى نیز به این علت ایجاد شده باشد که مغز دیگر نمى خواهد، بلکه نمى تواند، کار کنترل بدن را بر عهده گیرد. در نتیجه، باید گفت: خواب موجب «استراحت» مغز مى شود. ولى فعالیت الکتریکى مغز در طول خواب نیز ادامه مى یابد و خاموش نمى شود. بنابراین، سؤال این است که به این ترتیب چگونه نیاز اختصاصى مغز ارضا مى شود؟

عده اى از دانشمندان بر این باورند که مغز ماده اى به نام «آدنوزین» (Adenosine) ترشح مى کند که یک ترکیب شیمیایى مرکب از یک مولکول آدنین (یگ پورین) و یک مولکول قند (ریبوز) ـ از اجزاى اصلى اسیدهاى نوکلئیک و از عوامل عمده اصلى انتقال انرژى در دستگاه هاى حیاتى بدن ـ است.

کسانى که به طور مرتّب، دچار هیجان و یا افسردگى مى شوند، کارکرد آدنوزین آن ها مختل شده است. دانشمندان مشغول مطالعه براى ساختن داروهایى شبیه «آدنوزین» هستند که حدود یک دهم میلى گرم براى هر کیلو وزن، خواب را به حیوانات فرو مى برد و قدرت آن بسیار بیش تر از داروهاى آرام بخش و خواب آورهاى کنونى است.⁹

وقتى، بوردونکو (Burdenko)، جراح روسى دیواره بطن سوم مغز بیمارى را طى عمل جراحى تحریک کرد، حالت مصنوعى خواب در وى ایجاد شد. وى از این آزمایش متوجه گردید که این مرکز به نوعى با خواب رفتن افراد ارتباط دارد.¹⁰ ایوان پاولف در سال 1953 در کنفرانسى، تکامل حالت توقف را در مغز یک سگ مورد آزمایش قرار داد و آن را براى برقرارى کامل خواب توصیف نمود.

نظریات پاولف درباره چگونگى خواب، داراى دو فرضیه است:

الف. خواب پدیده توقف منتشرى است که در همه قسمت هاى فوقانى مغز پخش مى شود.

ب. اثر خواب در مغز، تأمین اعمال حفاظتى و اصلاح است.¹¹ در واقع، پاولف خواب طبیعى را عبارت از انسداد و توقف فعالیت قسمت بالایى مغز دانسته است. عده اى دیگر، طرفدار نظریه عروقى خواب هستند و براین باورند که وقتى خون کم ترى به مغز مى رسد، فرد به خواب مى رود. در مقابل، گروهى معتقدند که تشدید جریان خون در مغز عامل به خواب رفتن است.

دانشمندانى مانند «لوژراندرو پرزن» (اهل فرانسه) اعتقاد دارند که به خواب رفتن در انسان و حیوان مربوط به مسمومیت مغز توسط مواد مشتق از سوخت و سوز مى باشد. اما آزمایش هاى غیرقابل انکارى این فرضیه را تأیید نکرده اند.¹² گروهى جمع شدن گاز کربنیک (Co2) را در بدن موجب خستگى و خواب دانسته اند و از دلایل مشهود آن این که در هواى آلوده که این گاز غلبه دارد انسان ها چرت مى زنند و خواب آلوده هستند.¹³

«کم رنگى و کم نورى در خواب رفتن دخالت دارد. تکرار محرک هاى سنجیده اى چون تاب خوردن و تکان دادن و نیز یکنواختى فعالیت مثل گوش دادن به یک سخنرانى تکرارى و خسته کننده یا رانندگى در جاده هاى مستقیم و بدون عارضه در به خواب رفتن مؤثرند.»¹⁴

اندازه گیرى خواب

در سال 1929 «هنس برگر» (Hens Berger)، روان شناس آلمانى، الکترودهاى کوچکى را روى پوست سر چسباند تا فعالیت مداوم الکتریکى مغر را ثبت نماید. ثبت امواج مغزى یا «الکترو انسفالوگرام»(Electroencephalogram) دلالت بر تغییرات مشخص، در فعالیت مغز، بین خواب و بیدارى داشت. امواج مغز در حالت بیدارى، فرکانس (سیکل یا دوره تناوب در ثانیه) سریع و در میدان نوسان آهسته بودند. «برگر» به درستى فهمید که مغز به خواب رفته، به وسیله امواج مغزى فرکانس آهسته، میدان با نوسانى بالاى مشخص شده است که دلالت بر کاهش واقعى در فعالیت عصبى دارد، ما به درستى نفهمید که چرا خواب حالتى یکنواخت در طول خواب فرد ندارد.¹⁵

در سال 1935 پژوهشگران دانشگاه هاروارد کشف کردند که خواب به چندین سطح و مرحله مجزا تقسیم شده است.

در سال 1951 «اوژن آسرینسکى» Eugen Asrinsky، فارغ التحصیل آزمایشگاه خواب دانشگاه شیکاگو، مطالعه حرکات آهسته چشم را که در آغاز خواب همراه بود به معرض نمایش گذاشت. او این حرکات را به وسیله مشاهده کردن جهش هاى جابه جا شونده به بالاى قرنیه (پوشش شفاف کره چشم) در زیر پلک هاى نازک اطفال خوابیده پى گیرى کرد. آسرینسکى در دوره مشاهداتش به کشفى قابل توجه دست یافت: در زمان هاى مختلف در طول خواب، چشمان اطفال شدیداً به چپ و راست، بالا و پایین حرکت مى کردند. این حرکات چشمى سریع شبیه همان مشاهدات در حالت بیدارى ظاهر مى گشت....¹⁶

مراحل مختلف خواب

خواب پنج مرحله متفاوت دارد: چهار مرحله آن پیاپى عمیق تر مى شود که به خواب با حرکت آرام چشم یا خواب NREM(¹⁷) معروف است و مرحله پنجمى که خواب با حرکت سریع یا REM(¹⁸) نامیده مى شود.

در طول NREM، امواج مغزى آرام و منظم مى شوند و فرد خوابیده آرام است و به کندى و منظم تنفس مى کند. چهار بخش NREM را مراحل 1، 2، 3 و 4 مى نامند.

عمیق ترین بخش خواب، مرحله چهارم است که در طى آن فعالیت الکتریکى مغز به کم ترین حد ممکن مى رسد. خواب REMبسیار سبک تر است; حالتى که آن را متمایز مى کند این است که چشم ها در زیر پلک هاى بسته به سرعت و به طور متناوب حرکت مى کنند. فرد خوابیده این پنج مرحله را طى دوره هاى متناوبى مى گذراند. هر دوره، نود دقیقه به طول مى انجامد. بزرگ سالان سالم پس از به خواب رفتن به مرحله اول و متعاقب آن به مراحل 2، 3 و 4 خواب مى رسند و سپس این سلسله مراتب به صورت معکوس اتفاق مى افتد. پس از دومین دوره مرحله اول، خواب این چرخه با پنج تا پانزده دقیقه خواب REM (سبک) کامل مى شود. این مراتب 4 تا 5 بار تکرار مى شود و هر بار قسمت خواب REMافزایش مى یابد. شخصى که تقریباً 8 ساعت مى خوابد، حدود 2 ساعت را در REM و بقیه را در NREMمى گذراند. این الگو، به ویژه چرخه نود دقیقه اى، در افراد مختلف بسیار مشابه است.¹⁹

پژوهشگران براى تحقیق بر روى خواب، فعالیت الکتریکى مغز را ثبت مى کنند. براى این منظور، یک الکترود را به جمجمه و الکترود دیگرى را به گوش مى چسبانند. سیم ها علایم را به دستگاهى به نام الکترونسفالوگراف یا EEGمنتقل مى کنند. این دستگاه تقویت کننده اى دارد که علایم را (تنها چند میلیونیم ولت) تشدید مى کند. الکتروانسفالوگراف منحنى نگارهایى دارد که در واکنش به اختلاف پتانسیلى که بر اثر فعالیت الکتریکى مغز به وجود مى آید، به طور خودکار روى کاغذ حرکت مى کند. نوارى که از فعالیت مغز برداشته مى شود، نواز مغز (الکتروانسفالوگرام) نام دارد. آن را هم به اختصار EEGمى گویند. نواز مغز در طى خواب REMممکن است به نوار مرحله اول خواب NREMشبیه باشد. براى تفکیک این دو مرحله از یکدیگر، پژوهشگران الکترودهایى را به صورت فرد وصل مى کنند که حرکات سریع چشم را، که شاخص این مرحله از خواب است، بگیرد. چون حرکات چشم متناسب است، پژوهشگران تکان هاى ماهیچه هاى چانه را نیز ثبت مى کنند. ماهیچه ها در حین خواب REM، فوق العاده سست هستند. زیست شناسان منحنى حرکت چشم ها را نوار چشم (الکترواوکولوگرام) یا EOG، و منحنى فعالیت ماهیچه ها را نوار ماهیچه (الکترومیوگرام) یا EMGمى نامند.²⁰

مراحل خواب NREM

مرحله دوم خواب عمیق تر از مرحله اول است و با عمیق تر شدن خواب، فعالیت مغز کندتر مى شود. مرحله REM خواب سبک تر است، امااین مرحله و مرحله رؤیا در شروع خواب اتفاق نمى افتند. اولین مرحله خواب REMمعمولاً از حدود 60 الى 70 دقیقه پس از شروع خواب آغاز مى شود. این خواب در مجموع، یک چهارم کل خواب است. مرحله اول پنج درصد خواب را شامل مى شود و در واقع، واسطه اى است بین خواب و بیدارى واقعى. بخش عمده خواب، یعنى تقریباً پنجاه درصد آن را مرحله دوم خواب تشکیل مى دهد. مرحله سوم، هفت درصد خواب را به خود اختصاص مى دهد. این مرحله به صورت گذارى از مرحله دو به چهار عمل مى کند. اولین نوبت مرحله چهارم، عمیق ترین بخش خواب است. در این مرحله، مشکل مى توان شخصى را بیدار کرد و اگر آن شخص بیدار هم شود، بسیار سست است و تا حدود پانزده دقیقه قادر نیست به طور منسجم فکر کند، مرحله چهارم سیزده درصد خواب بزرگسالان جوان را تشکیل مى دهد. این مرحله، از خواب افراد مسن و پیر حذف مى شود.²¹

اختلالات خواب²²

با وجود آن که تاکنون به طور قطع مشخص نشده که خواب چگونه مى تواند براى بدن مفید باشد، نیاز اختصاصى هر فرد به خواب نسبت به دیگرى، متفاوت است. برخى افراد در شبانه روز نیاز به ده ساعت خواب دارند. در حالى که، براى

بعضى افراد دیگر، نصف مقدار مذکور نیز کافى مى باشد. در افراد سالم و بزرگ سال (30ـ19 سال) به طور معمول میزان خواب در کل شبانه روز حدود شش الى هفت ساعت است که این میزان، به شش ساعت یا کم تر در سنین 90 ـ 50 سالگى مى رسد. زنان معمولاً بیش تر از مردان مى خوابند و بیش تر نیز به داروهاى خواب آور روى مى آورند.

اختلالات خواب انواع مختلفى از روانى، خوابگردى و... را شامل مى شود. به جز برخى موارد انگشت شمار و استثنایى در جهان، بى خوابى سبب تشدید تعداد ضربات قلب، افزایش انقباضات عروقى و همچنین افزایش دماى مقعدى مى شود. اختلالات خواب، مى تواند تأثیرات عمیقى بر روى زندگى فرد مبتلا بگذارد که غالباً این تأثیرات به صورت ایجاد اضطراب و پریشانى در فرد مبتلا مى باشد و گاهى این علایم پنهانى، خود مى تواند منجر به تشدید بى خوابى گردند.²³

یک مؤسسه آمارگیرى در سال 1995 اعلام کرد که 45 درصد بالغین امریکایى از بى خوابى مرضى و دیگر بى نظمى هاى وابسته به خواب رنج مى برند. این آمار پانزده درصد افزایش را نسبت به سال 1991 نشان مى داد.

بنابر عقیده بسیارى از متخصصان پزشکى، اختلالات خواب، مشکل نخست تندرستى را در امریکا تشکیل مى دهد. بنیاد ملى خواب این موضوع را مربوط به افزایش سرعت روانى زندگى، فشارهاى کارى و جمعیت مسن مى داند.²⁴

در ذیل، به بررسى علل و عوامل ایجاد اختلال در خواب و نیز تأثیر مصرف برخى از داروها بر روى سیکل خواب مى پردازیم:

الف. عوامل فیزیکى از قبیل:

ـ مختل شدن ریتم هاى بیولوژیک (پروازهاى هوایى به نقاط بسیار دورو...)
ـ احساس درد یا ناراحتى (براثر انقباض عضلانى ـ آرتریت، زخم معده و...)
ـ سن و جنس
ـ وقفه هاى تنفسى هنگام خواب یا کاهش ظرفیت تنفسى

ب. عوامل محیطى از قبیل:

ـ بستر و تخت خواب نامناسب و ناراحت
ـ حضور در محیط بیگانه (تغییر محل خواب)
ـ دما (مثل گرما و سرماى زیاد)
ـ نور (مثل قرار گرفتن در محیط بسیار تاریک یا بسیار روشن)
ـ شلوغى (مثل سرفه، صحبت، صداى خرناس دیگران و غیره)

پ. شیوه هاى خاص زندگى از قبیل:

ـ رژیم غذایى خاص
ـ بى نظمى در ساعات خوابیدن
ـ عدم انجام حرکات ورزشى
ـ نوع شغل، نظیر کسانى که کار شیفتى دارند (پزشکان، کارگران و...)
ـ تشنگى و گرسنگى
ـ مصرف محرک ها از قبیل کافئین، داروها، نیکوتین و...

ت. عوامل روانى موثر بر خواب:

ـ اختلالات روانى
ـ هیجانات
ـ کابوس دیدن
ـ نگرانى و اضطراب
ـ مرور وقایع روزمره زندگى در شب

غالباً بى خوابى به دنبال مصرف «تئوفیلین و «فنى توئین» اتفاق مى افتد. اثرات داروهاى محرک روانى از جمله «گلوکورئید استروئیدها» به خصوص «دگزامتازون» بیش تر نیز هست.
به خصوص این که داروهاى فوق مى توانند، تغییرات رفتارى و شخصیّتى، تحریک پذیرى، بى خوابى و تغییرات شدید خلقى ایجاد نمایند. بر عکس، بعضى «بتابلوکرها» Betablokersهستند که موجب کاهش کابوس هاى شبانه و واضح شدن و تشدید رؤیا دیدن مى شوند.

عدم تنظیم وقت و مقدار مصرف دیوریتک ها نیز ممکن است منجر به آشفتگى خواب شود; زیرا سبب مى شوند که فرد به هنگام خواب نیاز به دفع ادرار پیدا کند. «بنزودیازوپین ها» Benzodiaze pines از آن جایى که موجب تشدید وقفه هاى تنفسى هنگام خواب مى شوند و با آن که سندرم «هیپو آپنه» Hypoaphoea ایجاد مى کنند، مختل کننده خواب مى باشند. داروهاى تجویز شده جهت درمان لرزش اندام ها، خشکى اندام و اختلالات حرکتى ناشى از مصرف داروهاى آنتى سایکوتیک Antipsychotic از قبیل «پروسایکلین» prosychlidine و «اُرفنادرین» Orphenadrineنیز ممکن است منجر به گیجى و اضطراب فرد شوند که همه این ها بر روى سیکل خواب تأثیر سوء مى گذارند.

داروهاى مهارکننده «مُنوآمینواکسیداز»

Monoamineoxidase به خصوص در مراحل اولیه مصرف، به طور تدریجى و متناقض الگوى خواب را مختل مى کنند. ولیکن به تدریج با مصرف مکرّر آن ها، به طور کامل الگوى خواب شخص درهم مى ریزد. پس از ترک یک سرى از داروها، «سندرم محرومیت برگشتى» With drawal a reboundایجاد مى شود که نتیجه آن، ایجاد تناقض در الگوى خواب است. این حالت مى تواند تا حدود 2 ماه به طول انجامد.

بعضى از داروهاى ضد افسردگى از قبیل «فلوکستین» Fluoxetineو «پاراکستین» Paroxetine بایستى در صبح تجویز شوند; زیرا آن ها باعث بالا بردن فعالیت هاى فیزیکى بیمار مى گردند. در ترک ناگهانى یک داروى ضد افسردگى، نشانه اى از اضطراب شدید و یا حتى «پانیک» نیز ممکن است ایجاد شود که حاصلش بى خوابى مى باشد.

نیاز به خواب دیدن

این که ما چه نیازى به خواب دیدن داریم، یک تجربه معروف پاسخ آن را مى دهد: یک گروه را که به خواب رفته بودند، در مرحله شروع حرکات سریع چشم، بیدار مى کردند و به این ترتیب از خواب دیدن آن ها جلوگیرى به عمل مى آورند. در این افراد به سرعت، نشانه هاى آشفتگى روانى پدیدار شد. گروه دیگرى را که در مراحل دیگر خواب از خواب بیدار کرده بودند نیز به سختى دچار بیمارى شدند. به این ترتیب باید گفت: خواب به این علت بروز مى کند که مغز به خواب دیدن نیاز دارد و هنگامى که از خوابیدن و خواب دیدن جلوگیرى شود، توهّماتى شبیه همان رؤیاهایى که به هنگام خواب دیده مى شود بروز مى کند.

چرا خواب مى بینیم؟

افرادى که در حین خواب REM بیدار مى شوند، خوابى را که دیده اند اغلب به خوبى به یاد مى آورند. خواب دیدن به فعالیت الکتریکى مغز مربوط است. اما آیا این فقط ماشین خود کار فکر است که بدون نظارت صاحب خود به کار ادامه مى دهد یا فرایند خودکارى است که براثر برقرارى ارتباط زیست شیمیایى عصبى در مغز حاصل مى شود؟ و یا آن که حاصل فعالیت مغز به هنگام بررسى، دسته بندى و بایگانى مجموعه اطلاعاتى است که روز قبل وارد شده اند و اینک براى استفاده از آن در آینده، مرتب و ضبط مى شوند؟ مى دانیم که رؤیا به تنهایى فرایندى براى اطلاعات نیست و نیز صرفاً پیامى تصادفى که از نورونى به نورون دیگر مخابره شود، نمى باشد.

همه افراد شب ها خواب مى بینند، ولى ممکن است آن را به یاد نیاورند. رؤیاها در مجموع دو ساعت از خواب متوسط شبانه هر فرد را تشکیل مى دهند. هرگاه فرد در میانه مرحله خواب حرکت سریع چشم بیدار شود، رؤیایى زنده را به یاد خواهد آورد. ولى هرگاه پنج دقیقه پس از این مرحله بیدار شود، مجموعه اى مبهم از رؤیا را به خاطر مى آورد و هرگاه ده دقیقه یا بیش تر از اتمام مرحله خواب حرکات سریع چشم بیدار شود، چیزى در خاطرش نخواهد ماند.

در خصوص علت نیاز انسان به خواب، نظریاتى ارائه شده است که اجمالاً در این جا بیان مى گردد:

نظریه فروید: فروید، روان شناس معروف، عقیده داشت که رؤیاها، نیازهاى ناخودآگاه و اضطراب خواب بیننده را آشکار مى کنند. وى تأکید مى کرد که تمدن موجب مى شود انسان بسیارى از نیازهاى خود را فرو نشاند. ما بر این نیازها تأثیرى نداریم و حتى نمى توانیم آن ها را در خودمان مخفى کنیم. به این ترتیب، این نیازها مجدداً به صورت رؤیاهایى ظاهر مى شوند، که «دروازه اى به سوى نیمه آگاه» است; یعنى به سوى ترس ها و اضطراب هایى که انسان را از نظر روان شناسى ناسالم جلوه مى دهد. تقریباً با اطمینان مى توان گفت که این مسأله یکى از وظایف رؤیاست. هرچند ممکن است نیازهاى سرکوب شده، کمتر از آن چه فروید عقیده داشت، جنبه جنسى داشته باشد، ولى احتمالاً رؤیا از نظر روان شناسى، وظایف دیگرى نیز برعهده دارد، به عنوان مثال، «یونگ» تصور مى کرد رؤیا، تصاویر ذهنى آرمانى را به صورت نمادین جلوه مى دهد. اگرچه از این طریق مى توان انتظار داشت که در صورت محرومیت از خواب، آشفتگى روانى بروز کند، اما هیچ یک از این پژوهندگان، علت دیوانگى سریع انسان را به علت محرومیت از خواب توجیه نکرده اند.²⁵

تشابه مغز با رایانه

یکى از نظریات جدید مربوط به خواب و خواب دیدن، مغز را با یک رایانه مقایسه کرده است. رایانه بر حسب برنامه هایى که به وى داده مى شود، وظایف مختلفى بر عهده دارد. در هر زمان، مى توان این برنامه ها را تغییر داد. ولى این کار زمانى انجام مى شود که رایانه دیگر قادر به کارهاى معمولى خود نباشد.

خواب متناقض ممکن است زمانى باشد که این «فراگردها» شروع مى شود، ولى این نوع پردازش داده ها طبق قوانین مغز انجام مى شود و ابداً با واقعیت خارجى تطابق ندارد. هنگامى که شخص خوابیده ضمن انجام این فرایندها از خواب بیدار مى شود، به ناگاه، خودآگاهى فرد با توده اى از تصاویر ذهنى روبه رو مى شود که هیچ ربطى به هم ندارند و وى مى کوشد با دادن معنا به این تصاویر، آن ها را درک کند و در نتیجه، به نظرش مى رسد که خواب دیده است. هرگاه این نظریه صحیح باشد، مقدار خواب موردنیاز به مقدار اطلاعات جدیدى بستگى خواهد داشت که مغز دریافت داشته و به وسیله آن ها تغییرات لازم برنامه ها را انجام داده است. بنابراین، نوزاد که هرچیز براى او جدید است به خواب بیش تر نیاز دارد و افراد پیر، که غالباً بدون تغییر زندگى خود را مى گذرانند، به خواب کم تر نیازمندند. این نظریه اختلاف میان گونه ها را توجیه مى کند; یعنى مقدار خواب یا پیچیدگى مغز تا حد زیادى تناسب دارد.²⁶

امروز ثابت شده است که در هشتاد درصد موارد، افرادى که در مرحله حرکات سریع چشم به خوبى خوابیده اند، مى توانند رؤیاى خویش را به یاد آورند. در موارد دیگر که افراد در مراحل دیگرى از خواب بیدار شدند، میزان به یاد آوردن رؤیا به هفتاد و چهار درصد کاهش یافت، که در پنجاه و چهار درصد از موارد اخیر نکات به یاد آورده شده را مى توان به عنوان رؤیا قلمداد کرد. از مشخصات نکات به یاد آورده و طبقه بندى آن ها به عنوان رؤیا مى توان به وجود ادراک حسى در واقعه، به وقوع پیوستن تغییرات شخصیتى یا به تغییر شرایط خارجى و جسمى اشاره کرد. بیش تر گزارش هاى رؤیایى که از مرحله حرکات غیرسریع چشم به دست آمده است، داراى درصد بیش ترى از مسائل ادراکى است و به ندرت خواب بیننده به طور فعال در حوادث رؤیا شرکت مى کند و عناصر هیجانى در خواب این مرحله وجود ندارد. در حین خواب، آگاهى هرگز به طور کامل از بین نمى رود. محتواى تصورات فرد نیز بسته به هر یک از مرحله هاى خواب، به وسیله فعالیت دستگاه عصبى مرکزى تنظیم مى شود.²⁷

مراحل خواب دیدن

اولین دوره خواب دیدن، یعنى مرحله حرکات سریع چشم، حدود نود دقیقه پس از اولین مرحله خوابیدن شروع مى شود. این مرحله بسیار کوتاه است و پنج تا ده دقیقه طول مى کشد. با ادامه خواب، مدت هر یک از مراحل بعدى حرکت سریع چشم افزایش مى یابد، به صورتى که طولانى ترین مدت این مرحله بیش از نیم ساعت طول مى کشد و بیش تر صبح ها پیش از بیدارى روى مى دهد. لحظاتى پیش از شروع دوره اصلى خواب، همراه با خواب دیدن، نخستین تغییر وضعیت خوابیدن صورت مى گیرد. با وجود آن که حرکات غیر معمولى در حین خواب مرحله حرکات غیر سریع چشم، به خصوص در موارد بیمارى و تشویش دیده مى شود، ولى بیش تر حرکات بدن در طول خواب درست قبل و یا بعد از رؤیاى مرحله حرکات سریع چشم روى مى دهد. حرکت هاى تغییر وضعیت بدن در طول رؤیا انجام نمى گیرد و تا هنگامى که رؤیا ادامه دارد، بدن انسان بى حرکت است. فقدان قدرت انقباضى ماهیچه اى در این مرحله بسیار شدید است، به طورى که بدن قادر به انجام حرکات بزرگ نیست. لحظه دقیق شروع مرحله حرکت سریع چشم را مى توان در «گربه» مشاهده کرد. هرگاه وضعیت سر گربه به هنگام خواب تغییر کند، نشانه شروع این مرحله از خواب است. عضلات پس گردن در این مرحله به طور کامل قدرت انقباضى خود را از دست مى دهند و سر ناگهان پایین مى افتد.²⁸ پس از گذشت یک ساعت و نیم از خواب، اولین رؤیاى خواب شروع مى شود، انسان در بستر مى چرخد. هرگاه شخص در ابتداى به بستر رفتن، به پهلوى راست و در حالت نیمه جنینى به خواب رفته باشد، در این لحظه رو به پهلوى چپ خواهد خوابید. پیش از شروع رؤیا، در مرحله حرکات سریع چشم در نوار الکتروانسفالوگرام، ناگهان امواج دندانه اره اى مانند ردیفى از حروف لاتین دیده مى شود. از این لحظه به بعد خواب دیدن شروع مى شود، چشمان حرکت بیش ترى کرده و حرکت هاى هم زمانى خواهند داشت، که از مشخصات زمان بیدارى است. این حرکات سریع چشم منعکس کننده نوع رؤیاى انسان است. هرگاه شخصى در خواب ببیند که وارد اتاقى مملو از جمعیت شده است، چشمانش به طور مرتب و سریع از یک سو به سوى دیگر حرکت مى کند و همان گونه که در روز اتفاق مى افتد این منظره را در صحنه افقى مشاهده مى کند. ولى هر گاه انسان در خواب ببیند که در حال پرواز است چشمان وى حرکتى عمودى دارد.²⁹

انسان رؤیاهاى خود را مشاهده مى کند و حرکت هاى چشم وى در این مدت نشانه اى از این مسأله است. توجیه این مطالب از این نکته مشخص مى شود که افرادى که از ابتداى تولد نابینا بوده اند، رؤیاهاى مرئى و تصویرى ندارند و قادر به مشاهده رؤیاهاى خود نیستند و آن عده از افرادى که کور مادرزاد هستند از حواس دیگر خود مانند لامسه، شنوایى، بویایى و چشایى به جاى قدرت بینایى استفاده مى کنند. در رؤیاها نیز همانند زمان بیدارى، این افراد از نوک انگشتان خود مدد مى جویند. افرادى که در ابتدا نابینا بوده اند و بعدها در اثر حادثه اى نابینا شده اند، مى توانند رؤیاى تصویرى داشته باشند. در این مرحله از خواب، تنه، گردن، پلک ها و ماهیچه هاى بازو و ساق پا در اثر شروع رؤیا به رکود و سستى دچار مى شوند و تنها نوک دست ها و انگشتان پا داراى حرکت هستند.

نمایش حقیقت رؤیا

نمایش الفباى خواب دیدن، که توسط نگارنده ارائه شده است، در صورت ادامه و تکمیل آن، عصر نوینى در پژوهش هاى خواب خواهد گشود. در این جا به صورت مختصر این نظریه ارائه مى شود. هدف نهایى این نظریه دست یابى به اسرار پیچیده خواب و رؤیاهاى انسان است. این نظریه، داراى چهار مرحله است: خواب و هاله انسانى; دیدن رؤیاى آگاهانه; تهیه الفباى خواب; نمایش فیلم رؤیا.

1. خواب و هاله انسانى

هاله انسان پدیده اى متعلق به این عصر نیست، بلکه گونه اى از انرژى است که از ذرات الکترومغناطیس با غلظت هاى متفاوت تشکیل شده و پیرامون هر جسمى معلق است. هاله شکلى از انرژى جذب کننده است; زیرا با اشکال انرژى ارتباط دارد.³⁰ میدان نیروى الکترومغناطیس هاله، به آسانى با زمین ارتباط برقرار کرده و از این طریق زنده مى ماند و شبکه پیچیده و بى اندازه باردار هاله را مى آفریند. اختراع دوربین عکاسى از هاله فصل نوینى در این شاخه از دانش بشرى گشوده است که اصطلاحاً به آن «اسپکتر فوتو متر» مى گویند.³¹

پیرامون هر انسان را هفت لایه هاله احاطه کرده است که از بیرون عبارتند از: لایه روحانى، لایه ذهنى زبرین، لایه ذهنى زیرین، لایه اخترى، لایه احیانى، لایه اترى، لایه جسمانى.³²

البته علاوه بر انسان، جانوران، گیاهان، درختان و... نیز داراى هاله مخصوص به خود مى باشند. رنگ هاى هاله، نمایان گر زندگى هستند و فرد را از اندیشه ها و احساسات سیاه و سفید آزاد مى سازند. هاله ها در رنگ هاى متنوع زیادى از قبیل: سیاه، آبى، قهوه اى، زرد و قرمز، طلایى، سبز، خاکسترى، نارنجى، قرمز، صورتى، بنفش، نقره اى، سفید و آمیزه اى از رنگ ها و... وجود دارند که هر کدام گویاى وضعیت شخص موردنظر است.

«اطلاعاتى که در هاله نهفته عبارت است از: میزان تندرستى، بیمارى، عواطف نیرومند و ضعیف، روابط شخصى، ترس ها و توانایى ها، خلاقیّت، استعدادها و مهارت ها، فراگیرى و دست یابى، تکامل فردى، تجارب خوب و بد، آگاهى معنوى، امکان هدایت شدن از جانب روح، تجارب فردى گذشته و...»³³

اگر از هاله فردى که به خواب عمیق رفته و در حال دیدن خواب است، به وسیله دستگاه «اسپکترو فتومتر» عکس بردارى شود، از نوع رنگ ها و حالت قرار گرفتن هاله ها در اطراف شخص مذکور، مى توان تا حدود زیادى نوع خواب وى (صادقه، توهمى، واقعى، جنسى و...) را مشخص کرد. این دستگاه مجهز، که امکان گرفتن عکس هاى رنگى از هاله را ممکن ساخته، مى تواند در مرحله اول به تحقق این نظریه بسیار کمک کند.

2. دیدن رؤیاى آگاهانه

براى آن که شخص بداند چه موقع به طور واقعى در حال خواب دیدن است و بهتر بتواند به چگونگى خواب دیدن و رؤیاى خود پى ببرد، روش دیدن رؤیاى آگاهانه مورد استفاده قرار مى گیرد.

شاید با کسانى که در طول خواب عمیق خود صحبت مى کنند برخورد کرده باشید. بعضى از این افراد چنان درگیر خواب دیدن خود هستند که مدتى طولانى صحبت مى کنند و اگر آنان را در همان لحظه بیدار کنید، قسمت زیادى از خواب را به یاد مى آورند و گاهى هم اعتراض مى کنند که چرا مرا بیدار کردید; زیرا به جاى حساس خواب رسیده بودم! از نظر علمى، سخن گفتن در خواب ممکن است. برخى از افراد دیگر، به دلیل مشغله هاى زیاد فکرى یا کارى یا مشکلات روزمره زندگى و تلقین هاى زیاد، شب هنگام نیز آسوده نیستند و خواب مسائل زندگى خود را همراه با سخن گفتن تجربه مى کنند. در روش دیدن رؤیاى آگاهانه، مى توان عینکى مخصوص و تیره را ساخت که داراى گیرنده هایى است که مى تواند به حرکت چشم در زیر پلک بسته پى ببرد. حرکت چشم ها نشانه وارد شدن فرد به خواب عمیق مهمل نما مى باشد. رایانه مى تواند حرکت هاى دریافتى از عینک را تحلیل کند. اگر این حرکات واقعاً مربوط به خواب مهمل نما باشد، نقطه هایى نورانى شروع به چشمک زدن مى کنند که در این صورت فرد خوابیده، رؤیاى خود را شفاف تر خواهد دید و درک مى کند در حال خواب دیدن است. در این روش، بدون آن که نیاز به بیدار کردن شخص خوابیده باشد و یا مزاحمتى براى او ایجاد شود، مى توان براى او اطلاعات موردنظر را ارسال کرد.

3. نمایش رؤیا

در این مرحله به اندازه گیرى امواج حاصله از فعالیت مغز و بدن در مرحله خواب عمیق اقدام مى شود. علاوه بر آن، تلفیقى از مرحله اول و دوم نیز در این مرحله صورت مى گیرد; یعنى، علاوه بر بهتر دیدن رؤیا توسط شخص خوابیده و همزمان سخن گفتن وى از ماجراهاى جارى در خواب، که کمک زیادى به پردازش گر اطلاعات مى کند، همچنین عکس بردارى هاى کامپیوترى از هاله فرد خوابیده توسط «اسپکترو فتومتر» و اندازه گیرى امواج حاصله در مرحله سوم، این امکان را به وجود مى آورد که پس از تحقیقات گسترده در این زمینه الفباى خواب به وجود آید. از آن جا که این امواج و تصاویر گرفته شده از هاله انسان، همزمان با دیدن رؤیاى آگاهانه و سخن گفتن فرد خوابیده در خواب صورت مى گیرد، مى توان براى هر کدام از موج هاى خاص مذکور الفبایى را تهیه کرد. این الفبا به صورت عدد درخواهد آمد و اعدادى که در طى یک زمان طولانى، معناى آن ها مشخص شده (مثلاً، 118 بیانگر گرگ و 202 بیانگر چاقو و 250 بیانگر خون و...) در رایانه تبدیل به تصویر مى شود. در این صورت، این امکان پدید مى آید که شخص، در ابتدا تصویرى از خوابى را که دیده در رایانه مشاهده کند و سپس با تداعى و به خاطرآوردن آن، به خواب خود ادامه دهد.

4. نمایش فیلم رؤیاى دیده شده

در صورت موفقیت و دستیابى به الفباى خواب، که غیرممکن نیست، و نیز تهیه تصویرى از رؤیاى دیده شده، مى توان در آینده از به هم پیوستن تصاویر خواب دیده شده توسط شخص، فیلمى از خواب و رؤیاى مذکور را در رایانه مشاهده نمود و بسیارى از معماها را در زندگى بشرى کشف کرد.

---

• پى نوشت ها

  1ـ مجمع البحرین، ج 1، ص 319، ذیل سبت

  2ـ عبدالحسین دستغیب، معارفى از قرآن (تفسیر سوره حدید)، ص 206

  3ـ معانى الاخبار، ص 289

  4ـ جهت اطلاع بیش تر درباره خواب در فرهنگ اسلامى. ر. ک. به: شیخ عباس قمى، سفینة البحار، ماده نوم / مفاتیح الحاجات، ص 125، 127 و 128 / حلیة المتقین، ص 231، 232 / شهید پاک نژاد، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج 17، ص 142 / سیرة ابن هشام، ج 1، ص 480، 481 / طبقات ابن سعد، ج 1، ص 227، 228 / مسند احمد، ج 1، ص 87 / کنزالعمال، ج 5، ص 407 / تاریخ طبرى، ج 2، ص 100; طبقات الکبرى، ج 1، ص 229 / بحارالانوار، ج 19، ص 50 / الغدیر، ج 2، ص 44، 45 / معانى الاخبار، ص 289 / محمدهاشم خراسانى، منتخب التواریخ، ص 523 / ناصرالدین انصارى قمى، فروغ فقاهت، ص 16، 17 / سوره هاى فرقان و کهف و...

  5ـ اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج 17، ص 63 و 143

  6ـ فرخ سیف بهزاد، خوابیدن، انتشارات درسا، چ چهارم، 1368، ص 131 و 132

  7ـ پیشین، ص 135 به بعد

  8ـ امانوئل سرافینى، چرا مى خوابیم؟، ترجمه دکتر منصور شمسا و فیروزه دیلمقانى، ضمیمه شماره 28، سال 29، ص 3

  9ـ جودیشا هوپر، دیک ترسى، جهان شگفت انگیز مغز، ص 179 ـ 181

  10ـ ا. ر. لوریا، کارکرد مغز، ترجمه رؤیا منجم، ص 54

  11ـ ل. روخلین، خواب از نظر پاولف، ترجمه ولى اللّه آصفى، انتشارات گوتنبرگ، 1368، ص 52 و 53

  12ـ همان، ص 23

  13ـ محمدباقر محقق، خواب و بیدارى، ص 5

  14ـ ایزاک آسیموف، اسرار مغز آدمى، ترجمه محمود بهزاد

  15و16ـ جیمز. ب. ماسن، نیروى خواب، ترجمه جهان گیر بهار مست، انتشارات عطار، 1379، ص 54 و 55

  17. non rapid eye morement

  18. rapid eye morement

  19 و20 و21ـ مارى گریبین، خواب چیست، ترجمه اشرف اعزازى، دانشمند

  22ـ جهت اطلاع بیش تر از اختلالات خواب ر. ک. به: پرى دخت دادستان، روان شناسى مرضى، تهران، ژرف، تهران، 1370 / فرح لطفى کاشانى و شهرام وزیرى، روان شناسى مرضى کودک، ارسباران، تهران، 1376 / طبقه بندى اختلالات روانى، انجمن روان پزشکى امریکا، ترجمه دکتر پور افکارى نشر آزاده، 1373 / طبقه بندى بین المللى اختلال هاى روانى و رفتارى، سازمان بهداشت جهانى، ترجمه حسن توزنده جانى، نشر مرند، گناباد، 1375 / بهروز میلانى فر، روان شناسى کودکان و نوجوانان استثنایى، نشر قومس، تهران، 1370/

  Comer. Ronald. J. (1995) Abnormal Psycholog New York

  23. Dun Well, pran "Insominia and mental Health" Norsing Times. Vol: 91. No. 17. 1995, pp: 31 - 39

  24ـ جیمز. ب. ماسن، نیروى خواب، ترجمه جهانگیز بارمست، انتشارات عطار، 1379، ص 35

  25ـ کار گروهى پزشکان ماینت سایناى امریکا، بدن مرد، ترجمه فرخ سیف بهزاد، انتشارات دایره، ص 376

  26ـ همان، ص 388

  27ـ فرخ سیف بهزاد، خوابیدن، پیشین، ص 39

  28 و29ـ همان، ص 30 / ص 31

  30ـ جودیت کالینز، هاله انسان، ترجمه رؤیا منجم، نگاه سبز، 1379، ص 17

  31ـ جعبه اسپکترو فتومتر در برگیرنده کننرل کننده اى دیجیتالى با سرعت بالاى رایانه اى، برنامه اى است که روند هاله بینى را با مدارهاى خاصى که براى اندازه گیرى واکنش هاى الکترومغناطیسى به کار مى روند همراه با پردازنده هاى علایم بصرى، ماشینى مى کند. کنترل گر رایانه اى داراى یک پردازنده میکروسکوپى (میکروپروسسور) با ساختمان پانزده بایتى براى حمل است. مدارهاى خاص درون گذاشت inputتعامل الکترومغناطیس با فرد را براى تشخیص هاله اندازه مى گیرد. انرژى از راه مدار انتقال مى یابد و به ولتاژى تبدیل مى شود که به ارزش حالت پایدار نزدیک است.

  داده هاى مدارهاى درون گذاشت با برنامه «اسپکترو فتومترى» که در رایانه گنجانیده شده تعدیل و به پردازنده هاى علایم بصرى و به دوربین فرستاده مى شوند. بخش هاى چشمى دوربین هاله، بسیار مجهز است. تبدیل گرهاى علایم بصرى داده هاى دریافت شده از مدارهاى درون گذاشت را پس از تعدیل توسط برنامه «اسپکترو فتومتریک»، انتقال مى دهند و تصویر هاله را همراه با تصویر فرد به فیلم مى فرستند تا عکس رنگى او و هاله اش به دست آید (هاله انسان، همان، ص 83 و 82)

  32ـ جودیت کالینز، همان، ص 22

  33ـ پیشین، همان، ص 19