معرفت

مقدمه
 
قرآن به‌عنوان کتاب الهی و مهم‌ترین منبع و مرجع علوم و معارف وحیانی است که از جانب خداوند برای نجات انسان‌ها از گمراهی و هدایت آنان به سوی راه حق و سعادت نازل شده است. این کتاب دربردارنده همه احکام و معارفی است که بشر برای اصلاح زندگی دنیوی و اخروی خود در همه زمینه‌های دینی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، قضائی و کیفری بدان نیازمند است. ازاین‌رو بشر نیاز وافر دارد تا برای اصلاح سبک زندگی خویش و تطبیق آن با آموزه‌های وحیانی و الهی به این کتاب هدایت و سعادت رجوع کند و زندگی خویش را بر اساس آموزه‌های وحیانی آن منطبق سازد. اما ازآنجاکه تمامی افراد بشر قادر به فهم و درک معارف و آموزه‌های قرآن و شیوه‌های بهره‌گیری از آن نیستند و از سوی دیگر، شیاطین جن و انس و هواهای نفسانی نیز مانع روی آوردن عموم انسان‌ها به قرآن و بهره‌گیری از علوم و معارف آن می‌شوند. ازاین‌رو بشر نیاز به افرادی قرآن‌شناس و عالم و عامل به احکام و معارف این کتاب الهی دارد، تا بتواند با الگو گرفتن از آنان، آموزه‌های حیات‌بخش قرآن را در زندگی فردی و اجتماعی خویش وارد نماید.
پرداختن به این موضوع از آن جهت اهمیت و ضرورت دارد که موضوع سبک زندگی یکی از مباحث مبتلابه در هر عصر و مکان و به‌ویژه عصر حاضر است؛ زیرا در این عصر سبک زندگی مسلمانان مورد هجوم گسترده شیاطین جن و انس و فرهنگ رو به انحطاط غرب قرار گرفته و این امر سبب دور شدن مسلمانان و شیعیان از فرهنگ اصیل اسلامی و قرآنی گردیده است. از سوی دیگر، قرآن کریم در میان عموم مسلمانان به‌طور عام و در حوزه‌ها و محیط‌هاي علمی و فرهنگی به طور خاص مورد توجه نیست و مسلمانان و حتی اهل علم و اندیشه کمتر از این کتاب الهی و آموزه‌های حیات‌بخش آن در زندگی فردی و اجتماعی خود بهره می‌برند. افزون بر این، از میان اهل‌بیت عصمت و طهارت، امام رضا به طور خاص ـ به‌جهت داشتن زندگی سیاسی اجتماعی و هجرت به ایران و وجود بارگاه آن حضرت در این سرزمین ـ از جایگاه ویژه‌ای در میان پیروان مکتب اهل‌بیت در این سرزمین برخوردار است؛ چراکه سالیانه میلیون‌ها نفر از محبان این خاندان از سراسر جهان به سوی مرقد مطهر آن حضرت سفر می‌کنند تا ضمن تجدید پیمان با آن امام معصوم، از گفتار و کردار آن حضرت الگو گرفته و زندگی خود را با زندگی آن حضرت منطبق سازند. ازاین‌رو ارائه مؤلفه‌های سبک زندگی قرآنی امام رضا در رجوع و انس آن حضرت با قرآن کریم نقش والایی در اصلاح شیوه زندگی شیعیان و به‌ویژه زائران این امام همام و ترویج بیشتر فرهنگ قرآنی دارد.
سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که قرآن کریم در سبک زندگی امام رضا از چه جایگاهی برخوردار است و مؤلفه‌های قرآن‌محوری در سبک زندگی آن حضرت چیست؟ در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد استفاده از منابع کتابخانه‌ای و دیجیتالی سیره قولی و عملی امام رضا انتخاب گردید، تا با بررسی و تحقیق جایگاه قرآن در اعتقاد و سیره قولی و عملی آن حضرت و ارائه آن به همه رهپویان راه حق و هدایت، بتوان الگوی مناسبی را در زمینه رجوع به قرآن و پیاده کردن احکام و معارف اصیل این کتاب الهی در میان مردم ارائه گردد؛ زیرا بررسی روایات فراوان منقول از سیره قولی و عملی امام رضا و سبک زندگی فردی و اجتماعی آن حضرت، نشان می‌دهد که قرآن در زندگی امام رضا از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است و آن حضرت در سراسر حیات بابرکت خود، چه زمانی که در مدینه ساکن بوده و به زندگی فردی خود اشتغال داشته و یا در میان عموم مسلمانان زندگی می‌کردند و چه زمانی که با هجرت به خراسان، ولایت ظاهری مأمون را پذیرفته و به‌عنوان ولیعهد و جانشین حاکم مقتدر آن عصر معروف و مشهور بودند، قرآن را محور اصلی گفتار و کردار خود قرار داده‌اند و در همه سخنان و اعمال صادرشده از آن حضرت آیات قرآن و آموزه‌های وحیانی این کتاب الهی رتبه نخست را به خود اختصاص داده است.
در خصوص پیشنیه مطالعاتی پژوهش باید گفت: پژوهش‌های متعددی با عناوینی مشابه انجام شده‌اند، مهم‌ترین آنها که به نوعی با موضوع پژوهش در ارتباط‌اند، عبارتند از:
«مؤلفه‌های تربیت دینی و روش‌های آن در سبک زندگی امام رضا» (فروزش و محسنی‌زاده، 1393).
«بررسی اجمالی سبک زندگی امام رضا» (موسوی، 1396).
«مؤلفه‌ها و روش‌هاي تربيتي در احاديث امام رضا (ع)» (موسلی و جدی، 1397).
«سبک زندگي معنوي امام رضا؛ الگويي براي آرامش رواني» (اخوان ارمکی و نعلچی، 1393).
«سیره فردی و اجتماعی امام رضا با تطبیق بر آیات قرآن» (مجیدی و ديگران، 1395).
از میان پژوهش‌های انجام‌شده، سه پژوهش نخست به‌دنبال تبیین سیره نظری و عملی امام رضا بدون در نظر داشتن سبک زندگی قرآنی آن حضرت هستند. اما پژوهش اخیر به موضوع مورد بحث ارتباط داشته و نزدیک به آن است، اما تفاوت این پژوهش با موضوع مقاله یادشده آن است که در مقاله یادشده سیره فردی و اجتماعی امام رضا با آیات قرآن تطبیق داده شده است، بدون اینکه از رجوع آن حضرت به قرآن در گفتار یا کردار سخنی به میان آمده باشد، ولی در این پژوهش سیره قولی و عملی آن حضرت در اهتمام به قرآن و رجوع به آن در گفتار و کردار مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است که نشان از آن دارد که این مقاله از این جهت دارای نوآوری می‌باشد و این پژوهش را از این جهت با پژوهش‌های مشابه متمایز کرده است.
1. مفهوم سبک زندگی
سبک زندگی، به مجموعه‌ای از رفتارها و الگوهای کنش هر فرد گفته می‌شود که به بُعدهای هنجاری و معنایی زندگی اجتماعی نظر داشته باشد. چنین مجموعه‌ای می‌تواند کلی متمایز را پدید آورد که در کنار دلالت بر ماهیت و محتوای خاص تعاملات و کنش‌های اشخاص، نشان‌دهنده کمّ و کیف نظام باورها و ارزش‌های افراد نیز باشد (فاضل قانع، 1392، ج1، ص51). گستره سبک زندگی عرصه وسیعی از رفتار آدمی با خدا، خود، خانواده، جامعه و حتی طبیعت را دربر می‌گیرد. سبک زندگی اسلامی، توجه به اجرای اسلام با همه ابعاد آن در تمام عرصه‌های زندگی آدمی است و می‌توان در دسته‌‌بندی مشخص و با ملاحظه ارتباطات سه‌‌گانه انسان با خدا و خود و خلق، زندگی پرهیزكارانه‌ای ساخت و با تکیه بر متن سخن و سیره معصومان شیوه زیستن را مشق کرد (پورامینی، 1392، ج1، ص17-18).
سبک زندگی اصطلاحی جدید است که در انگلیسی از آن به (life style) تعبیر می‌شود. در علوم اجتماعی سبک زندگی غیر از شیوه زندگی دانسته شده که در انگلیسی از آن به (way of life) یاد شده است؛ چراکه شیوه زندگی، مفهومی عام و کلی است که هرگونه شیوه و اسلوب زندگی را در همه تمدن‌ها و ادوار تاریخ بشر اعم از دوران‌های ما‌قبل مدرن و دوران جدید و حتی پسامدرن را نیز دربر می‌گیرد (مهدوی‌کنی، 1387، ص201).
2. مؤلفه‌های قرآن‌محوری در سبک زندگی امام رضا
مؤلفه‌های سبک زندگی قرآنی به‌معنای راهنماها، ملاک‌ها و محک‌هایی‌اند که با کمک این مؤلفه‌ها می‌توان اطلاعات موجود درباره سبک زندگی قرآنی را طبقه‌بندی کرد و با استفاده از آن با سرعت و دقت بیشتری به بررسی و تحلیل پدیده مذکور در سیره امام رضا پرداخت. مؤلفه‌های قرآن‌محوری در سبک زندگی امام رضا در یک تقسیم به سه بخش معرفی قرآن و بیان ویژگی‌های آن، محور بودن قرآن در سخنان، قرآن‌محوری در سیره عملی که در ذیل به تفصیل به این سه بخش پرداخته می‌شود:
1ـ2. معرفی قرآن و ویژگی‌های خاص آن
نخستین گام در پی‌ریزی سبک زندگی قرآنی، شناخت قرآن کریم و باور و اعتقاد راسخ به الهی بودن این کتاب الهی و جامع بودن آن نسبت به همه علوم و معارف برای هدایت بشر است. بر این اساس اهل‌بیت عصمت و طهارت به‌طور عام و امام رضا به‌طور خاص، در روایات متعدد از شناخت کامل خود از قرآن کریم و اعتقاد راسخ به الهی بودن این کتاب آسمانی و جامعیت آن نسبت به همه علوم و معارف الهی سخن گفته‌اند که در ذیل به برخی از روایات صادرشده از آن حضرت در این‌باره اشاره می‌شود:
الف. قرآن کتاب خدا و رشتة مستحکم الهی
حجیت قرآن کریم و تمسک و رجوع به این کتاب الهی متوقف بر آن است که ثابت شود قرآن کتاب آسمانی است که از سوی خداوند بر پیامبر اسلام نازل شده است و پس از نزول نیز از هرگونه تحریف و تغییری مصون مانده باشد. ازاین‌رو امام رضا در روایات متعدد، قرآن کریم را به‌عنوان کتاب الهی معرفی می‌کند که هیچ‌گونه تغییر و تحریفی به آن راه پیدا نکرده است. ازجمله آن حضرت در روایتی می‌فرماید: «قرآن، ریسمان و رشته مستحکم و دستگیره نیرومند و راه روشن و تعالي‌بخش خداست که انسان را به سمت‌وسوی بهشت رهنمون می‌شود و از گرفتار شدن به آتش جهنم نجات می‌بخشد: «لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ‏ بَيْنِ‏ يَدَيْهِ‏ وَ لا مِنْ‏ خَلْفِهِ‏ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيد» (فصلت: 42)؛ نه از پيش‌روى آن و نه از پشت سرش باطلی به آن راه نیافته است. وحى [نامه‌]‌اى است از حكيمى ستوده» (صدوق، 1404ق، ج2، ص137ـ138).
آیه یادشده بر تحریف‌ناپذیری قرآن دلالت دارد؛ زیرا راهیابی باطل به قرآن را چه در زمان نزول «لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ‏ بَيْنِ‏ يَدَيْهِ‏» و چه پس از نزول تا دامنه قیامت «وَ لا مِنْ‏ خَلْفِهِ‏» نفی کرده است. در روایتی دیگر نیز آن حضرت در پاسخ به سؤال ریّان که از آن حضرت درباره جایگاه قرآن سؤال کرد؟ فرمود: «قرآن سخن خداست، از مرز آن مگذرید و هدایت و سعادت را جز در پرتو آن نجویید که در غیر این صورت، گمراه خواهید شد (صدوق، 1417ق، ص639).
ب. حقانیت قرآن و ایمان به همة آیات آن
پس از اقرار به الهی بودن قرآن کریم، قدم بعدی در حجیت و جواز رجوع به این کتاب آسمانی، اعتراف به حق و حقیقت بودن محتوای قرآن و ایمان و اعتقاد به همه مطالب موجود در این کتاب الهی است. ازاین‌رو امام رضا در روایتی دیگر، افزون بر حق شمردن همه کلمات و جملات قرآن کریم، از ایمان و اعتقاد خود به همه آیات این کتاب الهی سخن به میان آورده است. آن حضرت در این‌باره می‌فرماید: «همه آنچه محمد آورده، حق است و کتاب راستینش که هیچ باطلی به آن راه ندارد را تصدیق می‌کنیم. کتاب او (قرآن) بر همه کتب غالب است و از آغاز تا پایان آن حق است. به محکم و متشابهش، خاص و عامش، وعده و وعیدش، ناسخ و منسوخش و اخبارش ایمان داریم. کسی از مخلوقات نمی‌تواند مثل آن را بیاورد» (ابن‌شعبه حرانی، 1404ق، ص415-416).
امام این سخنان را در پاسخ به درخواست مأمون که از امام خواسته بود تا کلمات جامعی درباره معارف الهی برای وی بیان کنند، فرموده است. از این سخن نورانی آن حضرت به دست می‌آید که ازجمله اعتقادات یک فرد مسلمان باور و اذعان به حقانیت قرآن و ایمان به همه آیات آن می‌باشد؛ زیرا قرآن اولین و غنی‌ترین منبع معارف الهی است.
ج. جاودانگی قرآن
ممکن است کتابی قرن‌های متعدد وجود داشته باشد، ولی در طول زمان، کهنه و فرسوده شود و تازگی و شادابی خود را از دست بدهد، اما قرآن، علاوه بر اینکه در طول سال‌ها و قرن‌های زیاد باقی مانده است، هیچ‌گاه کهنه و فرسوده نمی‌شود، بلکه همواره نو و باطراوت است. این خصوصیت در بیان امام رضا مورد اشاره قرار گرفته و آن حضرت در این‌باره می‌‌فرماید: «قرآن با گذر زمان‌ها كهنه نمى‌شود و زبان‌هاى گوناگون، آن را به انحطاط و تباهى نمى‌كشاند؛ چراكه قرآن براى زمان خاصى قرار داده نشد، بلكه به‌عنوان راهنما، به‌سوى برهان و حجت بر هر انسانى در نظر گرفته شده است (صدوق، 1404ق، ج11، ص138).
بر پایه روایت دیگر منقول از امام رضا، مردی از امام صادق پرسید: چرا قرآن هرچه خوانده و منتشر می‌گردد، تازه‌تر می‌شود. امام پاسخ فرمود: «زیرا خداوند قرآن را برای زمان ویژه و مردمانی مخصوص و معین قرار نداده است. قرآن در هر زمانی، نو و جدید و نزد هر ملتی تا روز قیامت تازه است (صدوق، 1404ق، ج11، ص93).
این ویژگی، حاکی از آن است که معارف قرآن، لایه‌های عمیق و متعددی دارند که در مقاطع مختلف تاریخ، کشف و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. البته هر کسی، قادر به کشف معارف عمیق و حقایق دقیق قرآن نیست، بلکه تنها کسانی از این توانایی برخوردارند که از نظر علمی و عملی، شایستگی‌های لازم را داشته باشند.
د. جامعیت قرآن
یكی از ویژگی‌های قرآن کریم که در کلام امام رضا مورد اشاره قرار گرفته آن است که قرآن بیان‌کننده و پاسخگوی همه نیازهای بشر تا قیامت است. آن حضرت در این‌باره می‌فرماید: «خداوند رسولش را به سوی خود فرا نخواند، مگر پس از اینکه دین را برای او کامل ساخت و قرآن را بر او فرو فرستاد، قرآنی که در آن همه چیز به تفصیل بیان شده است و حلال و حرام، حدود، احکام و هر چیز دیگری که مردم بدان نیازمند می‏باشند» (صدوق، 1404ق، ج2، ص195).
در این روایت از جامعیت قرآن کریم نسبت به همه علوم و معارف یاد شده است. ازاین‌رو ازجمله بحث‌های مهم مطرح در میان مفسران آن است که آیا قلمرو علوم قرآن محدود به موضوعات خاص هدایتی است و یا آنكه افزون بر این، مسائل علمی و تخصصی را هم دربر می‌گیرد؟ در این مورد دو دیدگاه در میان عالمان اسلامی مطرح است. برخی با استناد به برخی آیات قرآن و روایات، قرآن کریم را جامع همه علوم و معارف مورد نیاز بشر تا قیامت می‌دانند، اما در برابر، بیشتر عالمان اسلامی قرآن کریم را تنها جامع علوم و معارفی که بشر برای هدایت خویش و نجات از گمراهی به آن نیاز دارد می‌دانند (سیوطی، 1416ق، ج2، ص330؛ طوسی، بي‌تا، ج6، ص418؛ طبرسی، 1415ق، ج6، ص190؛ طباطبائي، 1390ق، ج14، ص325؛ معرفت، 1428ق، ج6، ص19-30). بیشتر روایات (نهج البلاغه، 1379، خطبه183؛ صدوق، 1413ق، ج3، ص567)، ازجمله روایت یادشده منقول از امام رضا مؤید همین دیدگاه دوم است.
2ـ2. قرآن‌محوری در گفتار امام رضا
بخش دوم از مؤلفه‌های سبک زندگی قرآنی امام رضا، استناد به قرآن در گفتار و سخنان صادرشده از آن حضرت است. اهتمام آن امام معصوم به قرآن کریم در گفتار و کلام خویش چنان بود که گاه در همه و یا غالب موارد، کلام خود را به آیه یا آیاتی از قرآن مستند می‌کرد و یا سخن آن حضرت برداشتی از آیات قرآن بود. در این‌باره یکی از اصحاب آن حضرت به نام ابراهیم بن ‌العباس می‌‌گوید: «مأمون پیوسته با پرسش‌های گوناگون خود، امام را می‌آزمود. ایشان به همه پرسش‌های وی جواب می‌داد و تمام گفته‌های امام و پاسخ‌های ایشان برگرفته از قرآن کریم بود» (صدوق، 1404ق، ج1، ص 193).
استناد به قرآن، در گفتار و کلمات آن حضرت، هم سخن امامان را مستدل و محکم می‏سازد و راه خلل و خدشه را بدان می‏بندد و هم به دیگران می‏آموزد که چگونه از قرآن بهره گیرند و با پیاده کردن آن در زندگی، نیازمندی‌‌های خود را از آن استخراج نمایند و پرسش‌های خود را با آن پاسخ گویند. در این بخش، به نمونه‌های متعددی از استناد و استشهاد امام رضا در گفتار و کلام خویش به قرآن کریم در موضوعات و مباحث مختلف اشاره می‌گردد:
الف. تفسیر قرآن به قرآن
ازجمله روش‌های تفسیری، تفسیر قرآن به قرآن است، که ابداع‌کننده آن خود اهل‌بیت بوده‌اند و برخی عالمان و مفسران اسلامی در قرن‌های بعد از آنان، الگو گرفته و آیات قرآن کریم را با این شیوه تفسیر کرده‌اند. در این شیوه معانی آیات قرآن به کمک آیات مشابه که موضوع و محتوای آنها یکسان یا نزدیک به هم است، استخراج می‌شود. در سیره علمی امام رضا نیز در موارد فراوان شاهد چنین تفسیرهایی از آیات قرآن هستیم. ازجمله در روایتی از امام رضا درباره مفهوم آیه «نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُم‏» (توبه: 67) سؤال شد که امام در پاسخ فرمودند: «خدای متعال فراموش نمی‌کند و اشتباه نمی‌کند، بلکه مخلوق حادث دچار فراموشی و اشتباه می‌شود. آیا نشنیده‌ای خداوند می‌فرماید: «وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا» (مریم: 64)؛ و پروردگارت فراموشکار نیست، ولی کسی را که خدا و قیامت را فراموش کند مجازات می‌کند؛ بدین‌گونه که خودشان را از یادشان می‌برد: «وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ» (حشر: ‏19)؛ از آن كسان مباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز چنان كرد تا خود را فراموش كنند. و نیز فرمود: «فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا» (اعراف: 51)؛ پس ما امروز آنها را از ياد مى‏بريم، همان‏گونه كه آنها ديدار امروزشان را از ياد بردند؛ یعنی همان‌گونه که آنان آمادگی برای روز قیامت را ترک کردند، ما نیز آنان را رها می‌کنیم (صدوق، 1378، ج1، ص125).
در مورد آية یادشده شبهه‌ای در مورد آیات قرآن برای سؤال‌کننده ایجاد شده است که امام رضا شبهه یادشده را به کمک آیات دیگر قرآن پاسخ داده‌اند. در روایتی دیگر از امام رضا در مورد مفهوم آیة «خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ» (بقره: 7) سؤال شد که آن حضرت در پاسخ فرمودند: «ختم همان مهر زدن بر دل‌های کافران است که به‌عنوان عقوبت کفرشان می‌باشد. چنان‌که خدای متعال می‌فرماید: «بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْها بِكُفْرِهِم‏ فَلا يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلا» (نساء: 115)، بلکه خدا بر دل‌هايشان مهر نهاده است و جز اندكى ايمان نمى‌آورند (صدوق، 1378، ج1، ص125).
با درنگ در این پاسخ‌ها به اهمیت استفاده از این ‌روش تفسیری در تفسیر آیات قرآن پی می‌بریم؛ زیرا آیات قرآن بهترین مفسر و مبیّن برای آیات دیگر به‌شمار می‌روند.
ب. تبیین مسئله امامت با قرآن
پس از موضوع توحید و نبوت، امامت مهم‌ترین تکلیف الهی و دستور دین مبین اسلام است که اهل‌بیت مأمور بودند آن را برای عموم مسلمانان تبیین کنند و هریک از آنان در حد فرصت و موقعیت‌های فراهم‌شده این امر مهم را برای مسلمانان و پیروان خود بیان کرده‌اند. در این بین، سخنان و روایاتی که از امام رضا درباره مسئله امامت بیان شده است قابل توجه و دقت است؛ زیرا حضرت در احادیثی به بیان امر امامت و ویژگی‌ها و اوصاف امام و بیان مصادیق آن پس از پیامبر پرداخته‌اند و در موارد فراوان با استناد و استشهاد به آیات قرآن، موضوع یادشده را تبیین کرده‌اند. در میان سخنان و روایات صادرشده از اهل‌بیت، بیشترین روایات در امر امامت از سوی امام رضا بیان شده است، ازجمله هنگام حضور آن حضرت در مرو، مسئلة امامت میان مردم رایج شده بود و مردم در آن بسیار اختلاف داشتند، ازاین‌رو عبدالعزیز بن مسلم این مسئله را با امام رضا در میان ‌گذاشت که امام در پاسخ با استناد به آیات قرآن، مسئله امامت را به‌طور مبسوط تبیین کرده و در ضمن سخنان خود فرمودند: «خدای سبحان پیامبرش را قبض روح نکرد تا اینکه دین را برای وی کامل کرد و قرآن را که در آن بیان هر چیزی است نازل کرد، حلال و حرام، حدود و احکام و همه آنچه مردم بدان نیاز دارند را در آن بیان کرد: «ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ‏ءٍ» (انعام: 38)؛ چیزی را در کتاب فروگذار نکردیم. در حجةالوداع که در روزهای پایانی عمر رسول خدا بود آیة «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‏» (مائده: 3) را نازل کرد و امر امامت، تمام‌کننده دین است (صدوق، 1376، ص674).
همچنین آن حضرت در روایات متعدد دیگر، برخی ویژگی‌ها و اوصاف امام را با استشهاد به آیات قرآن بیان کرده‌اند. ازجمله در روایتی با استناد به آیة شريفة «قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِين‏» (بقره: 124) می‌فرمایند: این آیه، امامت هر ظالمی را تا روز قیامت باطل کرده است (صدوق، 1376، ص675)؛ زیرا ظلم با عصمت سازگار نیست. در حدیثی دیگر آن حضرت با تمسک به آیات «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ نافِلَةً وَ كُلاًّ جَعَلْنا صالِحِينَ وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِين‏» (انبیاء: 72-73) می‌فرمایند: خدای سبحان امامت را در ذریة ابراهیم که اهل خلوص و پاکیزگی بودند قرار داد. امامت همیشه در ذریه ابراهیم بود و برخی از برخی دیگر، نسل به نسل به ارث می‌‌بردند تا اینکه پیامبر اسلام آن را به ارث برد. چنان‌که خداوند می‌فرماید: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا» (آل‌عمران: 68)، پس امامت، خاص پیامبر شد و او به امر خدا علی را به امامت منصوب کرد و برگزیدگانی که خداوند به آنان علم و ایمان داده است در ذریه او قرار گرفتند: «وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتابِ اللَّهِ إِلى‏ يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» (روم: 56). بنابراین امامت تا روز قیامت در فرزندان علی است؛ زیرا پس از محمد پیامبری نیست (صدوق، 1376، ص675).
با تدبر در این روایات روشن می‌شود که امام رضا با شیوه‌ای منطقی و با تمسک به آیات گوناگونی از قرآن مسئله امامت را ـ که در آن زمان مورد اختلاف میان مردم بود ـ حل کردند.
ج. بیان فضایل امامان با استناد به قرآن
افزون بر بیان اصل امر امامت و ویژگی‌های امام و مصادیق آن، امام رضا در روایاتی دیگر با استشهاد به آیات متعددی از قرآن، فضائل امامان اهل‌بيت و برتری آنان بر دیگران را بیان کرده‌اند. ازجمله در روایتی آن حضرت در پاسخ به سؤال مأمون درباره افضلیت اهل‌بيت بر سایر مردم فرمود: «خدای عزوجل در کتابش، برتری عترت را بر سایر مردم آشکارا بیان کرده است. مأمون گفت: در کدام آیه؟ امام رضا پاسخ داد: در آیة «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» (آل‌عمران: 33-34)؛ به‌يقين خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر جهانيان برترى داد. فرزندانى كه برخى از نسل برخى ديگرند و خداوند شنوا و داناست. نیز در جای دیگر فرمود: «أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى‏ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً» (نساء: 54)؛ يا اينكه آنها به مردم (به پيامبر و آلش) به خاطر آنچه خداوند از فضلش به آنها داده حسد مى‏ورزند؟ همانا ما به خاندان ابراهيم كتاب و حكمت داديم و آنها را حكومتى بزرگ عطا كرديم. سپس به دنبال آن به سایر مؤمنان فرمود: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم» (نساء: 59)؛ ‏اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، خدا را اطاعت كنيد و از فرستاده او و صاحبان امرتان (كه جانشينان معصوم پيامبرند) اطاعت نماييد؛ یعنی کسی که آنان را با کتاب و حکمت همراه کرد و بر آن دو حسادت ورزیدند (نساء: 54) (صدوق، 1378، ج1، ص230).
در این بخش از روایت امام رضا با استناد به چهار آیه از قرآن برتری امامان اهل‌بیت را بر دیگران اثبات کردند که فضیلت و برتری نخست آنان، برگزیدگی آنان از میان دیگر مخلوقات است. سپس در ادامه روایت یادشده آن حضرت با استناد به دوازده آیه از آیات قرآن، ازجمله آیة تطهیر (احزاب: 33)، آیة مباهله (‌آل‌عمران: 61)، آیة صلوات (احزاب: 56)، آیة اطاعت (نساء: 59)، آیة ولایت (مائده: 55)، آیة اهل الذکر (نحل: 43) و آیاتی دیگر، ویژگی‌ها و اوصاف خاص اهل‌بيت ـ که به‌سبب اعطای آنها خداوند این خاندان را بر دیگران برتری داده ـ را بیان کرده‌اند که استشهاد به این حجم گسترده از آیات قرآن در یک روایت، از علم کامل امام رضا به علوم و معارف قرآن و اهتمام ویژه آن حضرت به تبیین مسائل دینی با رجوع و استشهاد به آیات این کتاب الهی حکایت می‌کند.
د. پاسخ به سؤالات اعتقادی و کلامی
از دیگر موارد رجوع امام رضا به آیات قرآن و بیان مباحث دینی بر پایه آیات این کتاب الهی، پاسخ دادن به سؤالات اصحاب و یا مخالفان درباره مسائل اعتقادی و کلامی بود. ازجمله در روایتی آن حضرت در مورد سبب غرق کردن فرعون با وجود ایمان و اقرار به توحید قبل از مرگ فرمود: «زیرا وی هنگامی ایمان آورد که عذاب الهی را مشاهده کرد و حکم خدا درباره همة (پیشينیان و پسینیان) این است که ایمان هنگام مشاهده عذاب بی‌فایده و قابل قبول نیست. خدای عزوجل فرمود: «فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ» (غافر: 84-85؛ نیز انعام: 158). فرعون هم هنگامی که در حال غرق شدن بود گفت: «... آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ وَ أَنَا مِنَ‏ الْمُسْلِمِين‏» (یونس: 90)، و در جواب او گفته شد: «فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ‏ بِبَدَنِكَ‏ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آياتِنا لَغافِلُونَ» (یونس: 92) (صدوق، 1378، ج2، ص77).
خاستگاه این پرسش شبهه‌ای اعتقادی است که چگونه خدای سبحان فردی را که ایمان آورده و به توحید اقرار می‌کند را گرفتار عذاب کرده و هلاک می‌کند که امام رضا در این روایت پاسخ این شبهه را با استناد به آیات وحی به گونه روشن تبیین کرده‌اند.
همچنین آن حضرت گاهی عقاید باطل مخالفان را با استشهاد به آیات قرآن ابطال می‌کردند. ازجمله در روایتی آمده است که در مجلس امام رضا درباره گناهان کبیره و عقیده معتزله درباره عدم بخشش آنها سخن به میان آمد که امام در رد این عقیده فرمود: «امام صادق فرموده است: قرآن برخلاف عقیده معتزله [درباره گناهان کبیره] نازل شده است، خدای عزوجل می‌فرماید: «وَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ‏ عَلى‏ ظُلْمِهِمْ‏» (رعد: 6)؛ و حقا كه پروردگار تو بر مردم با وجود ستمشان صاحب آمرزشى (بزرگ) است و البته پروردگارت (نسبت به مستحقان عذاب) سخت‏كيفر است (حر عاملی، 1409ق، ج15، ص336).
استناد به این آیه در سخن امام اشاره به وسعت رحمت الهی دارد؛ زیرا از تعبیر «الناس» استفاده می‌شود که آمرزش پروردگار همه مردم ازجمله اهل کبائر را شامل می‌شود، چنان‌که تعبیر «علی ظلمهم» هم عام است که افزون بر گناهان صغیره، گناهان کبیره را هم شامل می‌شود (ر.ك. صادقی، 1406ق، ج15، ص259). بنابراین عقیده معتزله درباره گناهان کبیره برخلاف آیات قرآن است.
هـ . بیان احکام شرعی و فلسفه آن با آیات قرآن
ازجمله مواردی که امام رضا بسیار به آیات قرآن استناد و استشهاد می‌کردند بیان احکام شرعی بود که این امر با شیوه‌های مختلف انجام می‌گرفت. گاه نخست آن حضرت حکم شرعی الهی را بیان می‌کردند و سپس در تأیید آن به آیه‌ای از آیات قرآن استشهاد می‌نمودند. براي نمونه، آن حضرت در روایتی فرمود: «برای اهل مکه و کسانی که در مکه حضور دارند عمره تمتع جایز نیست و وظیفه آنان حج قرآن و افراد است؛ زیرا خداوند می‌فرماید: «فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْي‏» (بقره: 196)، سپس فرمود: «ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» (بقره: 196) که شامل مکه و 48 مایلی اطراف آن می‌باشد» (صدوق، 1406ق، ص214-215).
گاهی نیز آن حضرت در پاسخ به پرسش دیگران از احکام شرعی، با استشهاد به آیات قرآن، سؤال آنان را پاسخ می‌دادند. ازجمله در روایتی آمده است که آن حضرت در پاسخ به سؤال محمد بن ابی‌عباد ـ که اهل غناء و خوردن شراب بود ـ از «غناء» فرمود: «اهل حجاز در این‌باره نظری دارند که باطل و لهو است. آیا نشنیده‌ای خداوند می‌فرماید: «وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراما» (فرقان: 72)؛ و چون به لغو و بيهوده‏اى عبور كنند بى‏اعتنا و بزرگوارانه مى‏گذرند (حر عاملی، 1409ق، ج17، ص308).
بر پایه این سخن نورانی حضرت، حرمت غنا هرچند به‌عنوان خاص آن در قرآن نیامده است، اما مصداقی از مصادیق عمل لغو است و عمل لغو نیز باطل و مؤمنان از آن روی‌گردان هستند: «و قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ... الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ‏» (مؤمنون: 1و3).
امامان معصوم افزون بر بیان احکام شرعی با استشهاد به آیات قرآن، گاه فلسفه بعضی از احکام را با استناد به آیات قرآن بیان می‌کردند که این امر در سخنان و روایات منقول از امام رضا بیش از دیگر امامان معصوم مشهود است. ازجمله در روایتی آن حضرت درباره فلسفه احکام به‌طور عام می‌فرمایند: «همانا، چنین یافتیم که هر آنچه را که خدای تبارک و تعالی حلال فرموده صلاح و بقای بندگان در آن بوده است و به آن احتیاج دارند و بی‌نیاز از آن نیستند و در آنچه حرام نموده است، نیازی برای بندگان به آن نیافتیم، بلکه مایه فسادی است که ایشان را به سوی نابودی و هلاکت سوق می‌دهد» (حر عاملی، 1409ق، ج25، ص51).
افزون بر این، در روایاتی دیگر به بیان فلسفه برخی احکام خاص با استشهاد به آیات قرآن اشاره کرده‌اند. ازجمله در روایتی به تشریح فلسفه وجوب روزه ماه رمضان اشاره کرده و می‌فرماید: «پس اگر گفته شود چرا روزه در ماه رمضان قرار داده شده است، نه در سایر ماه‌ها؟ گفته می‌شود: زیرا ماه رمضان همان ماهی است که خداوند قرآن را در آن فرو فرستاده و در آن بین حق و باطل تمایز قائل شده است. چنان‌که خدای سبحان می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ‏» (بقره: 185)؛ و در این ماه شب قدر قرار داده شده است که بهتر از هزار ماه است: «خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» (قدر: 3) و هر امر حکمت‌آمیزی در آن فیصله داده می‌شود: «فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ‏» (دخان: 4) (صدوق، 1378، ج2، ص116).
در حدیثی دیگر نیز از امام رضا درباره علت نصف بودن ارث زنان نسبت به مردان سؤال شد که آن حضرت در پاسخ فرمود: «زیرا زن هنگام ازدواج دریافت‌کننده است و مرد پرداخت‌کننده، ازاین‌رو سهم ارث مردان را زیاد قرار داده است. دلیل دیگر در پرداخت دو برابر سهم مرد نسبت به زن این است که زن نان‌خور مرد است که در صورت نیاز، مرد باید از وی سرپرستی کند و نفقه او را بدهد، ولی اگر مرد نیاز داشته باشد نفقه وی بر زن نیست. خداوند می‌فرماید: «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ» (نساء: 34)؛ مردان، كارگزاران و تدبيركنندگانِ [زندگى‏] زنانند، به خاطر آنكه خدا مردان را بر زنان برترى داده، و به خاطر آنكه [مردان‏] از اموالشان هزينه زندگى زنان را مى‏پردازند (صدوق، 1413ق، ج4، ص350).
3ـ2. قرآن‌محوری در سیره عملی امام رضا
پس از شناخت حقیقت قرآن و حاکم کردن آن بر گفتار و کلام مؤمن، سومین گام به‌منظور بهره‌‌برداری از این خوان نعمت پروردگار، حاکمیت قرآن کریم بر عمل انسان و تطبیق رفتار و کردار شخص با آیات این کتاب الهی است که در این زمینه هم سیره عملی امام رضا سرآمد همه انسان‌ها به‌شمار می‌رفت. طبق روایات متعدد منقول از سیره آن حضرت، همه اعمال و رفتارهای امام رضا منطبق بر آیات قرآن بود، اما آن حضرت برای اینکه این الگوی عملی را به دیگران نیز بیاموزند در برخی موارد سیره و رفتارهای خود را مستند به آیات قرآن می‌کردند که در ذیل به برخی از مصادیق سیره و رفتارهای منطبق با آیات قرآن صادرشده از آن حضرت اشاره می‌شود:
الف. قرائت قرآن
قرائت قرآن دروازه ورود به آستان قرآن و سرآغاز انس با این کتاب الهی و عمل به آموزه‌های حیات‌بخش آن است و یکی از توصیه‌های اکید خداوند در قرآن کریم به همه مؤمنان، حتی افراد مریض، کسانی که به دنبال تأمین معاش هستند و جهادگران راه خدا تلاوت آیات قرآن در حد توان است: «فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآَنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآَخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآَخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ» (مزمل: 20). عمل یادشده در سیره عملی امام رضا ظهوری بسیار روشن و گسترده داشت، به نحوی که ازجمله اعمال روزمره امام رضا قرائت بسیار آیات قرآن بود. در روایتی از سیره عملی آن حضرت در این‌باره چنین نقل شده است: «امام رضا قرآن را در سه روز ختم می‌کرد و می‌فرمود: اگر بخواهم می‌توانم در کمتر از سه روز هم ختم کنم» (صدوق، 1378، ج2، ص180).
با وجود تلاوت فراوان در هر روز، آن حضرت در برخی زمان‌ها و ازجمله در ماه مبارک رمضان که ماه نزول قرآن است بیشتر قرآن را تلاوت می‌کردند؛ زیرا از خود آن حضرت روایت شده است که خطاب به مؤمنان می‌فرمودند: «وَ أَكْثِرْ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْمُبَارَكِ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ» (مجلسی، 1403ق، ج93، ص381)؛ در این ماه مبارک قرائت قرآن را زیاد کنید. و به‌یقین وقتی آن حضرت به دیگران چنین سفارشی می‌کند، خود اولین فردی است که به این سخن عمل می‌کند. بنابراین با وجود اینکه آن حضرت در هر سه روز یک بار قرآن را به طور کامل تلاوت می‌کردند، ولی در ماه مبارک رمضان تلاوت آن حضرت بیشتر بوده است.
ب. ختم قرآن
برای انس با قرآن مراحلی است که قرائت از نخستین مراحل انس با قرآن می‌باشد. ختم قرآن سبب انس بیشتر با قرآن شده و ختم‌های زیاد افزون بر اینکه انس با قرآن را بیشتر می‌کند نشان از اشتیاق قرائت‌کننده و سبب بهره‌مندی فراوان از آموزه‌های حیات‌بخش آن خواهد شد. ازاین‌رو امام رضا افزون بر تلاوت بسیار قرآن، این کتاب الهی را بسیار ختم کرده و از ابتدا تا انتهای آن تلاوت می‌کردند. ازجمله در روایتی که در بحث پیشین یادآوری گردید آمده است که آن حضرت هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم می‌کردند (صدوق، 1378، ج2، ص180). همچنین زمانی که امام رضا پیراهنی را به دعبل دادند خطاب به وی فرمودند: «از این پیراهن خوب محافظت کن که هزار شب و هر شب هزار رکعت نماز در آن و هزار ختم قرآن در آن خوانده‌ام» (حر عاملی، 1409ق، ج4، ص99).
هزار ختم در یک پیراهن نشان از ختم‌های فراوان دارد؛ زیرا یک پیراهن مدت زیادی باقی نمی‌ماند و این امر نشان‌دهنده آن است که در طول عمر آن حضرت بسیار بیشتر از هزار ختم قرآن داشته‌اند؛ زیرا یک فرد در مدت عمر چندین پیراهن و گاه ده‌ها پیراهن گرفته و تعویض می‌کند.
ج. قرائت قرآن در نمازهای واجب و مستحب
تنوع در قرائت سوره‌های قرآن در نمازهای واجب و مستحب خود یکی از عوامل انس با قرآن و تدبر در آموزه‌های قرآن و سبب بهره‌مندی از آثار و برکات هریک از سوره‌های این کتاب الهی است. به‌رغم سفارش قولی و عملی معصومان به قرائت سوره‌های گوناگون در نمازهای واجب و مستحب، این سیره در میان مسلمانان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. حال آنکه گفتار و رفتار معصوم همراه با حکمت بوده و چه‌بسا رازهای نهفته در خود دارد که در صورت عمل به آن کشف خواهد شد. رجاء بن ابی‌الضحاک که در سفر امام رضا از مدینه تا مرو همراه آن حضرت بوده، در گزارشی مفصل به این مسئله اشاره کرده و می‌گوید: «امام رضا در اول ظهر شش رکعت نماز مستحبی می‌خواند که پس از سورة «حمد»، سوره‌های «یا أیها الکافرون» و «قل هو الله احد» را می‌خواند و در دو رکعتی که پس از نماز جعفر طیار می‌خواند سوره‌های «ملک» و «هل أتی» را تلاوت می‌کرد. همچنین در رکعت وتر سوره‌های «قل اعوذ برب الفلق» و «قل اعوذ برب الناس» را تلاوت می‌کرد و در نمازهای واجب خود پس از سورة «حمد» از سورة «قدر» و همچنین در ظهر جمعه سورة «جمعه» و سورة «منافقین» و در نماز عشاء در شب جمعه سورة «سبّح» و در نماز صبح روز دوشنبه و پنج‌شنبه در رکعت دوم، پس از «حمد» سورة «غاشیه» را تلاوت می‌فرمود» (مجلسی، 1403ق، ج49، ص92-94).
د. تدبر در آموزه‌های قرآن
تدبر در قرآن به‌معنای تلاوت آیات قرآن و عبور از الفاظ آن و رسیدن به عمق معنا، پیام‌ها، درس‌ها، انذارها، تبشیرها و رهنمودهای آن است که خداوند مؤمنان را در قرآن به این عمل توصیه کرده است: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآَنَ» (نساء: 82). و هم در روایات اهل‌بیت به این عمل سفارش شده است؛ چنان‌که در روایتی از علی آمده است: «تَدَبَّرُوا آیاتِ القُرآنِ وَاعْتَبِرُوا بِهِ فَإنَّهُ أَبْلَغُ الْعِبَرِ» (تميمي آمدي، 1410ق، ص318)؛ در آیات قرآن تدبر کنید و به وسیله آن عبرت گیرید؛ زیرا تدبر در آن رساترین عبرت‌هاست.
بر این اساس، ازجمله سیره‌های عملی امام رضا در ارتباط با قرآن آن بود که این کتاب الهی را با تدبر و تأمل در آموزه‌های آسمانی آن تلاوت می‌‌نمود و با بیان آن، مسلمانان را نیز به این مهم توصیه می‌کرد. ابراهیم بن عباس می‌گوید امام رضا در روایتی ‌فرمود: «هیچ‌یک از آیه‌‌هاى قرآن را نمى‌خوانم، مگر اینکه در آن تأمل و اندیشه ‌‏کنم که در چه زمینه‌اى و در چه زمانى نازل شده است» (صدوق، 1417ق، ص758).
همچنین رجاء بن ابی‌ضحاک می‌گوید: «امام رضا آنگاه که به آیه‏ای می‏رسید که در آن از بهشت یا آتش دوزخ یاد شده بود، می‏گریست و از خدای بهشت می‏طلبید و از آتش دوزخ به او پناه می‏جست» (صدوق، 1404ق، ج1، ص196).
امام با این شیوه قرائت قرآن کریم، افزون بر منطبق کردن سیره عملی خویش با آیات قرآن، راه رسیدن به آموزه‌ها و معارف عمیق این کتاب آسمانی و وارد کردن آن را در زندگی فردی و اجتماعی بر پایه آموزه‌های قرآن را به مسلمانان تعلیم می‌دهد.
هـ . پذیرش ولایت مأمون بر پایه آیات قرآن
ازجمله بزرگ‌ترین حوادث پدیدآمده در سیره سیاسی اجتماعی امام رضا، پذیرش ولایت و جانشینی مأمون از خلفای عباسی بود. پذیرش ولایت یادشده از آن جهت که مأمون از حکام جور و ولایت‌عهدی او مقامی سیاسی و دنیوی بود و از سوي ديگر، امام رضا فرزند پیامبر و پیشوای مؤمنان به‌شمار می‌رفت مورد اعتراض مسلمانان و حتی پیروان خاص آن حضرت قرار گرفت و بسیاری از مؤمنان آن حضرت را به‌جهت پذیرش این کار سرزنش می‌کردند، اما امام رضا با استناد به آیات قرآن عمل خود را منطبق با کتاب الهی دانست و این شبهه را از اذهان مسلمانان برطرف کرد. ازجمله یکی از اصحاب آن حضرت به نام ريّان گوید: به آن حضرت عرض كردم: اي فرزند رسول خدا، مردم مي‌گويند: چرا ولایت‌عهدي مأمون را با وجود زهد نسبت به دنیا پذیرفتی؟ امام در پاسخ فرمودند: «خدا مي‌داند كه از پذيرش اين امر كراهت داشتم، اما هنگامي كه خود را بين كشته شدن يا قبول كردن ولايت‌عهدي مخير ديدم، اين امر را اختيار كردم. واي بر آنها، آيا نمي‌دانند وقتي كه ضرورت ايجاب كرد كه يوسف خزائن عزيز مصر را سرپرستي كند، به او گفت: «اجْعَلْني عَلى‏ خَزائِنِ اْلأَرْضِ إِنّي حَفيظٌ عَليمٌ»؛ مرا سرپرست خزائن سرزمين (مصر) قرار ده كه نگه‌دارنده و آگاهم. من نيز به حكم ضرورت اين امر را از روي اكراه و اجبار قبول كردم. گذشته از اين من در اين امر داخل نشدم، مگر مانند داخل شدن كسي كه مي‌خواهد از آن خارج شود» (صدوق، 1385ق، ج1، ص239).
در حدیثی دیگر نیز در این مورد آمده است: «شخصی به امام رضا گفت: خدا تو را حفظ کند چگونه ولیعهدی مأمون را پذیرفتی؟ امام پاسخ دادند: ای مرد، آیا پیامبر برتر است یا وصی پیامبر؟ گفت: پیامبر برتر است. حضرت فرمود: آیا مسلمان برتر است یا مشرک؟ گفت: مسلمان. حضرت فرمود: عزیز مصر مشرک بود و یوسف پیامبر بود، درحالی‌که مأمون مسلمان است و من وصی پیامبر هستم. یوسف به‌جهت ضرورت از عزیز مصر درخواست کرد تا به وی مسئولیتی بسپارد: «قالَ اجْعَلْنِي عَلى‏ خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيم‏» (یوسف: 55)، و من هم همانند یوسف مجبور به پذیرش این امر شدم» (صدوق، 1378، ج2، ص 138).
نتیجه‌گیری
با بررسی سیره نورانی امام رضا، مؤلفه‌های سبک زندگی قرآنی آن حضرت در سه محور ذیل مطرح‌اند:
1. معرفی قرآن و بیان ویژگی‌های آن: در این جهت، امام رضا افزون بر شناخت و علم کامل به قرآن و اعتقاد به کتاب الهی بودن آن برخی از ویژگي‌هاي قرآن را بیان می‌کردند.
2. قرآن‌محوری در گفتار و سخن امام رضا: در این جهت، آن حضرت در موارد و موضوعات فراوان همچون تفسیر آیات قرآن، بیان امر امامت و فضائل اهل‌بيت، شناخت احکام و فلسفه آنها را با استناد به آیات قرآن تبیین می‌کردند.
3. قرآن‌محوری در سیره عملی امام رضا: در این جهت نیز امام رضا با تطبیق اعمال خود ازجمله، قرائت قرآن در همه حال، به‌ویژه در نمازهای واجب و مستحب، ختم‌های فراوان، پذیرش ولایت‌عهدی حاکم جور، محور بودن قرآن را در سیره عملی خویش به اثبات رسانده‌اند. ازاین‌رو بر عموم مسلمانان، به‌ویژه محبان و پیروان آن حضرت که ادعای محبت و پیروی از خاندان وحی و آن حضرت را دارند، لازم است امام رضا را به‌عنوان الگوی خویش در سبک زندگی برگزینند و افزون بر افزایش آگاهی خود نسبت به قرآن کریم و ویژگی‌های آن، گفتار و کردار خویش را نیز با آموزه‌های این کتاب الهی منطبق سازند.