معرفت

مقدمه
 
خانواده تنها نظام اجتماعی است که در همه جوامع، مذهبی و غیرمذهبی پذیرفته شده است و اساس شکل‌گیری بسیاری از اخلاقیات و آرمان‌ها در این هسته کوچک، پایه‌ریزی می‌شود. اعتقاد به مهدویت و منجی موعود در خانواده و جامعه، از سویی عاملی برای پایداری و شکیبایی در برابر سختی‌ها و مشکلات عصر غیبت و از سوی دیگر، عاملی برای پویایی، تحرک و آماده‌باش همیشگی شیعیان است. این اعتقاد نقش سازنده‌ای در فرد و خانواده خواهد داشت و در صورت شناخت دقیق و صحیح آن می‌تواند مبنای نظری مستحکمی برای تحول در نظام مادی و معنوی قرار گیرد. مهدویت مهم‌ترین و برترین نظریه برای سعادت واقعی و همه‌جانبة انسان و خانواده است. با توجه به اهمیت و نقش اساسی امید به آینده و مهدویت در زندگی انسان‌ها و آثار و برکاتی که اندیشه مهدویت در خانواده و به‌تبع در جامعه می‌گذارد و با توجه به اینکه امروزه دشمن با تمام توان بنیاد خانواده و امید به آینده را با استفاده از مدرن‌ترین ابزار جنگی ـ روانی هدف قرار داده و با تمام توان به میدان آمده است و با انواع جنگ رسانه‌ای و تبلیغاتی از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کند، انجام این پژوهش ضروری به نظر می‌رسید. تبیین صحیح و اعتقاد راسخ به مهدویت، می‌تواند تحولی عظیم در زندگی خانواده اسلامی به وجود بیاورد و آثار و برکات مهم و قابل‌توجهی در پرتو آن نصیب خانواده می‌شود. نوشتار حاضر به این سؤال پاسخ می‌دهد که تأثیرات اخلاقی اعتقاد به مهدویت در خانواده اسلامی چیست؟ و در کنار این مسئله، سؤالات دیگر را هم پاسخ می‌دهد که چگونه مهدویت باعث بروز صفات اخلاقی در فرد می‌شود؟ مهدویت چگونه می‌تواند مایه کسب کمال معنوی در انسان شود؟ مهدویت چگونه باعث افزایش امید و تلاش و مانع یأس و ناامیدی در خانواده می‌شود؟ پژوهشگران زیادی در عرصه مهدویت تحقیق کرده و آثار خوبی را به ارمغان آورده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:
مقالة «تحلیل کارکردگرایانه انتظار در تقویت روحیه مقاومت و پرهیز از روحیه شتاب‌زدگی» (الهی‌نژاد، 1400)؛ نويسنده تبیین کرده که همه گروه‌های اسلامی با اختلافات فرهنگی و مذهبی به‌نوعی بدان التزام اعتقادی و عملی دارند و انتظار در هدایت‌بخشی و سازماندهی زندگی فردی و اجتماعی و امورات جمعی نقش مهمی دارند که کاردهای آن بر این اساس به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‌شوند.
مقالة «انتظار و تأثیر آن در استحکام خانواده» (عاشوري، 1401)؛ نويسنده به این نتیجه رسیده است: کسانی که عبودیت خداوند را به‌عنوان هدف زندگی خود انتخاب کرده‌اند و می‌خواهند در راهی که به این هدف می‌رسد، گام بردارند، علاوه بر شناخت امام موعود می‌بایست به یاری امام و خدمت به ایشان بپردازند. و آنچه باعث می‌شود اندیشه و فرهنگ مهدوی در خانواده و جامعه شناخته شود، از میان بردن نگرش‌های غلط و ایجاد نگرش‌های صحیح درباره امام موعود است.
مقالة «نقش فرهنگ انتظار در تقویت سرمایه اجتماعی» (ملکی‌راد و حسن‌زاده، 1400)؛ نويسندگان به این نتیجه رسیده‌اند كه سه مؤلفه اجتماعی: نظم و انضباط اجتماعی، اتحاد و انسجام اجتماعی و پیوندها و روابط اجتماعی از مقومات اصلی سرمایه اجتماعی و از ارکان آن به حساب می‌آیند و فرهنگ انتظار از ظرفیت‌هایی برخوردار است که در تعمیق این مؤلفه‌ها نقش داشته و به‌تبع آن، موجب تقویت سرمایه اجتماعی گردد.
مقالة «کارکردهای اجتماعی اعتقاد به مهدویت» (ملکی‌راد و گودرزی، 1396)؛ نويسندگان بیان کرده‌اند که کارکردهای اندیشه مهدویت در ساحت نظام اجتماعی عصر غیبت عبارت‌اند از: کارکرد در ساحت انسجام و همبستگی اجتماعی، کارکرد در ساحت نظم اجتماعی، کارکرد در ساحت امنیت اجتماعی و کارکرد در ساحت تحکیم روابط اجتماعی.
مقالة «کارکردهای فردی و اجتماعی باورداشت مهدویت» (موسوی و العبد العزیز، 1398)؛ نويسندگان بر اين باورند كه انتظار سازنده، تحرک‌بخش، نگه‌دارنده و تعهدآفرین بوده و همراه درک وظیفه و انجام وظایف شرعی و اجتماعی و انسانی است. منتظران واقعی کسانی هستند که علاوه بر خودسازی و مراقبت از خویشتن در اصلاح دیگران نیز بکوشند.
1. مفهوم‌شناسی
1ـ1. مهدویت
مهدویت، مصدر جعلی مهدی، به‌معنای مهدی بودن است، در اصطلاح، اعتقاد به ظهور مهدی را گویند که ازجمله معتقدات اصول مذهبی شیعه اثناعشری است و همان پدید آمدن حکومت عدل جهانی است (تونه‌ای ۱۳۸۴، ص۷۱۱). 
2ـ1. خانواده
بر اساس تعاليم اسلامي، خانواده مجموعه‌اي است از افراد با رابطه‌هاي سببي و نسبي (والديني، فرزندي، خواهري و برادري). اين افراد در برابر هم متناسب با نوع نسبت و ارتباط، مسئوليت‌هاي اجتماعي، حقوقي، تربيتي، رفتاري، اقتصادي، و ديني دارند (سالاري‌فر، 1385، ص13).
3ـ1. کمال
کمال در لغت به‌معنای تمام شدن، تمام و تمامیت، آراستگی، صفات، معرفت و ترقی است (معین، 1371، ج1، ص۲۵۲۰). در اصطلاح، در مقابل ناقص معنای دیگری دارد. یک شیء که از نظر اجزا تمام بوده و از این نظر نقصی ندارد (زکریایی، ۱۳۸۹، ص٤٤٧).
4ـ1. وحدت
وحدت از ریشه «وَحَدَ» گرفته شده است. وحد به‌معنای یکی شدن، گرایش و تمایل به یکدیگر، انفراد و تنهایی است (ابن‌منظور، ۱۴۱۴ق، ج3، ص۴۴۸؛ فراهیدی، ۱۴۰۹ق، ج3، ص۲۸۱). اتحاد نیز از همین ریشه است و به‌معنای گرد آمدن برای هدف معینی است. و اتحاد آراء، به‌معنای اتفاق آراء ست. «وحدت» نیز به‌معنای همبستگی قوم و اتحاد آنان است. «وحدة الأمه»؛ یعنی اتحاد ملت (بستانی، ۱۳۷۵، ص۱۰).
5ـ1. تربیت
واژۀ تربيت نيز از نظر لغوي به‌معناي پرورانيدن، آموختن، تأديب و سياست، ترقي و برتري، احسان و تفقد بر شاگرد و ديگر زيردستان استعمال شده است (دهخدا، 1373، ج4، ص5776). راغب اصفهانی، تربیت را این‌گونه تعریف می‌کند: «تربیت، دگرگون کردن گام به گام و پیوسته هر چیز است تا آنگاه که به انجامی آن را سزد، برسد؛ یعنی تغییر تدریجی امری می‌داند، به‌گونه‌اي‌که آن چیز به حد تام برسد» (راغب اصفهانی، 1404ق، ص184). بیضاوی، تربیت را به کمال رساندن، و ارزنده ساختن اندک هر چیز دانسته است (بیضاوی، 1408ق، ص10) و در اصطلاح، تربیت به عملی گفته می‌شود که فرد آن را برای تعالی فرد دیگری که فاقد آن باشد انجام می‌دهد. تربیت سرپرستی از جریان رشد؛ یعنی اتخاذ تدابیر مقتضی برای فراهم کردن شرایط مساعد برای رشد است (شکوهی، 1364، ص6). در تعریفی کامل‌تر، منظور از تربیت دینی، هرگونه فعالیت هدفمندی است که به‌منظور ایجاد شناخت و باور به معارف دینی و تقویت آن، گرایش به ارزش‌ها و هنجاری‌های دینی و التزامی عملی به احکام و دستورهای دینی مطرح می‌شود و در مجموع، زمینه‌ساز تکوین هویت دینی و رشد متعادل دینداری در متربی در همه جنبه‌ها می‌شود (صادق‌زاده قمصری، 1380، ص211). تربیت اسلامی عبارت است از: مجموعه اعمال عمدی و هدفدار دین اسلام، به‌منظور آموزش گزاره‌های معتبر اسلامی به افراد دیگر، به‌نحوی‌که آن افراد در عمل و در نظر به آن آموزه‌ها متعهد و پایبند گردند. بر اساس این تعریف، تربیت اسلامی منحصر به مسجد یا مدرسه علمیه نیست، بلکه در هر جایی ممکن است تلاشی هدفدار به‌منظور آموزش معارف دینی صورت گیرد؛ خواه مسجد باشد یا خیابان یا منزل یا هر جای دیگر (داوودی، 1387، ج2، ص14).
2. کارکردهای اخلاقی مهدویت در خانواده
کارکردهای مهدویت را می‌توان به چندین بخش تقسیم نموده، از لحاظ فردی و اجتماعی بودن، از لحاظ اخلاقی، از لحاظ مادی و معنوی و دیگر تقسیم‌ها که هر کدام دارای دسته‌های بزرگی می‌باشند. در این مقاله کارکردهای مهدویت در غالب خانواده را مورد بحث قرار داده‌ايم كه آنها عبارتند از:
1ـ2. ایجاد امید و افزایش تلاش برای حل مشکلات
امید در لغت به‌معنای آرزو، رجا، چشم‌داشت، توقع، انتظار، اعتماد و استواری است (معین، ۱۳۷۱، ج۱، ص۳۵۶). هنگامی که انسان در انتظار امری مطلوب است، درصورتی‌که وقوع آن سببی عقلایی داشته باشد و اکثر اسباب آن نیز فراهم باشد قلبش قرین نشاط و سروری می‌شود که امید یا رجا نام دارد، اگر از اسباب این مطلوب بی‌خبر بوده، نداند که چیزی از آنها فراهم است یا نه و یا این احتمال در انتظار آن باشد انتظارش آرزو یا تمنا نام دارد، و اگر در انتظار مطلوبی باشد که هیچ سبب معقولی برای وقوعش وجود ندارد، انتظارش حماقت و خودش احمق است (جباران، ۱۳۸۳، ج۲، ص۲۳۶). منشأ هر پویایی و پیشرفتی در زندگی انسان، امید است؛ و امید به آینده یکی از نیازهای اساسی انسان‌هاست؛ چراکه انسان ناامید نمی‌تواند در راه تحقق اهداف فردی و خصوصاً اجتماعی گام بردارد (محققیان و پرچم، ۱۳۹۱، ص۸). مسئله امید و عوامل و پیامدهای آن برای سلامت اجتماعی و روانی فرد بسیار مهم است؛ چون دستیابی به اهداف، نقشه‌ها و آرزوها در آینده به وقوع می‌پیوندد. بنابراین اینکه افراد چگونه آینده خود را می‌بینند عامل مهمی در انگیزه، تحرک و رشد فرد در طول زندگی است (فاضل‌زاده، ۱۳۸۵، ص۳).
امام موعود، غمگسار راستین غمزدگان و یار و یاور واقعی مظلومان و حامی حقیقی مستضعفان است، پس جامعه منتظر و انسان‌هایی که خصلت انتظار دارند باید در زمینه خواست‌ها و اهداف امامشان عمل کرده، به یاری انسان‌های مظلوم و محروم بشتابند و دشواری‌ها و مشکلات خانواده و دیگران را تا حد توان، طبق خواسته و رضای امامشان برطرف سازند (رضوانی، ۱۳۸۴، ص۸۷). مهدویت و انتظار برای رسیدن منجی موعود، چلچراغ امیدی است در دهلیزهای بی‌فروغ قلب‌هایی که گذرگاه احساس، جهاد، مقاومت، حرکت، ایثار و شهادت است و شعله‌هایی است برافروخته از عشق و برگرفته از ولایت، انتظار اعلان تنفر از همه مفاسد تبعیض‌ها، بی‌عدالتی‌ها و تباهی‌هاست که ظهور آن یگانه منجی عالم را به تأخیر می‌اندازد. طبیعی است چنین انتظار پویایی، روح امیدواری، اصلاح‌طلبی و توان مبارزه و مقاومت در برابر هرگونه انحراف را در منتظران واقعی تقویت می‌کند، هیبت دنیای استکبار را فرو می‌ریزد و میان ناامیدی و امید توازن به وجود می‌آورد (دانش، ۱۳۸۶، ج4، ص۱۲۲). انسانی که بینش الهی داشته و معتقد باشد که حق و عدالت در نهایت پیروز خواهند شد، هیچ‌گاه با خود نمی‌اندیشد که تلاش برای اصلاح جامعه بیهوده است؛ زیرا این نومیدی با روحیه انسانی که منتظر ظهور حضرت بقيةالله است؛ و به‌هیچ‌وجه متناسب نیست (انصاری، ۱۳۸۰، ص۱۲۳). خانواده معتقد به مهدویت، که خواهان استقرار حکومت واحد جهانی، مبتنی بر قسط و عدل است، با شناخت مواضع صحیح حرکت، تحمل و پایداری نسبت به دشواری‌های راه و با پیروی از خط ممتد رهبری، به وحدت عمومی رسیده و با حضور در صحنه‌های پیکار نظری و عملی و همیاری و همکاری انسان های خداجوی عدالت‌خواه، آماده قیام می‌شود (جمعی از نویسندگان، ۱۳۷۹، ص۶۸). انسان منتظر با اتحاد روحی و هماهنگی درونی با ارزش‌های مهدوی که همانا تطهیر زمین از آلودگی‌ها و رفع انواع ظلم و ستم‌هاست، با تلاش‌های فردی و گروهی، وظیفه خود می‌داند که برای پیشگیری و درمان ناهنجاری‌های خانواده و جامعه قدم بردارد (ضمیری، ۱۳۸۶، ص۳۰۱)؛ زیرا بر اساس تعالیم اسلامی می‌داند که او وظیفه خود را انجام داده است و آنچه پاداش عظیم این کار است را به دست می‌آورد. فيض‌بن مختار می‌گوید: از امام جعفر صادق شنیدم که فرمود: «هر کس از شما درحالی‌که منتظر امر ظهور حضرت مهدی است بمیرد، مانند کسی است که با حضرت قائم در خیمه او باشد، حضرت لحظه‌ای سکوت کرد و سپس فرمود نه، بلکه مانند کسی است که همراه او با دشمن بجنگد. سپس فرمود نه، به خدا سوگند! بلکه مانند کسی است که در رکاب رسول خدا به فیض شهادت برسد» (برقی، ۱۳۷۱ق، ج1، ص۱۷۴). ناگفته نماند که این امید به آینده و انتظار تحقق فردای بهتر، خود ریشه در یک ویژگی فطری دارد و آن کمال‌جویی انسان است. انسان همواره طالب رسیدن به مراتب بالاتر و دست یافتن به قله‌های پیشرفت و ترقی است و این در همه انسان‌ها با تفاوت‌هایی در سطح کمال موردنظر و تلاش و جدیتی که برای رسیدن به کمال مطلوب صورت می‌گیرد، وجود دارد (شفیعی سروستانی، ۱۳۸۴، ص113ـ115).
2ـ2. ایجاد صفات حسنه در خانواده
انسانی که اعتقاد راسخ به منجی دارد، همواره در تلاش است که خود را از ملازمان و اصحاب امام زمان قرار دهد. ازاین‌رو می‌کوشد تا صفات و اخلاقِ یاران آن حضرت را کسب کند تا در زمرۀ اصحاب امام زمان باشد. وقتی هر فرد در خانواده، خود را آراسته به صفات مهدوی می‌کند، خانواده فضای الهی به خود می‌گیرد، نور و برکت در تمامی ابعاد فردی و اجتماعی خانواده حکم‌‌فرما می‌شود. امام صادق می‌فرماید: «مَن سَرَّهُ أن يَكونَ مِن أصحابِ القائِمِ فَليَنتَظِر وَليَعمَل بِالوَرَعِ و مَحاسِنِ الأَخلاقِ و هُوَ مُنتَظِرٌ، فَإِن ماتَ وقامَ القائِمُ بَعدَهُ كانَ لَهُ مِنَ الأَجرِ مِثلُ أجرِ مَن أدرَكَهُ، فَجُدّوا وَانتَظِروا هَنيئًا لَكُم أيَّتُهَا العِصابَةُ المَرحومَةُ» (نعمانی، ۱۳۹۷ق، ص۲۰۰)؛ کسی که علاقه دارد از یاران و اصحاب حضرت قائم باشد، باید تقوا در خود ایجاد کند و خود را به صفات نیک و محاسن اخلاق مزین سازد، سپس در انتظار آن حضرت باشد. هر کس این آمادگی را به دست آورد و پیش از ظهور از دنیا برود به اجر و پاداش یاران آن حضرت نائل خواهد شد، کوشش کنید و منتظر فرج و موفقیت باشید. ‌ای جماعتی که مورد توجه هستید، پیروزی گوارایتان باد. این روایت، منتظران ظهور را به سوی انجام تقوا، تهذیب نفس و کسب اخلاق نیکو ترغیب می‌کند؛ یعنی کسانی که در دوران و فضای انتظار هستند باید با آراستگی به شاخصه‌های نیکو توقع ظهور و نظام ایدئال مهدوی را داشته باشند؛ زیرا اصل قانون سنخیت، اقتضا می‌کند که برای رسیدن به هدف، قرار گرفتن در مسیر و طریق هدف لازم است؛ یعنی مناسبت میان منتظران و جامعه ایدئال مهدوی می‌طلبد تا میان آن دو توازن و هم‌رنگی حاصل شود. بنابراین، در بستر مهدویت، به‌واسطه اصل سنخیت خودسازی، تهذیب نفس کسب اخلاق حسنه و خداترسی را برای منتظران واجب می‌داند (الهی‌نژاد، ۱۳۸۶، ج2، ص۳۳۱-۳۳۲).
3ـ2. احساس امنیت و آرامش
امروزه نقش و اهمیت امنیت در پیشرفت هر جامعه‌ای تا بدان پایه است که آن را بستر و پیش‌نیاز هرگونه توسعه‌ای دانسته‌اند. امنیت نقش تعیین‌کننده و مهمی را در ایجاد انواع توسعه ایفا می‌نماید (چلبی، ۱۳۷۵، ص۲۵). افسردگی، اضطراب، تنش و استرس از بیماری‌های فراگیر دوران معاصر است که ساختار وحدت‌یافتۀ شخصیت انسان را در هم می‌ریزد و قدرت سازگاری او را با خود و خانواده به‌طور عجیبی کاهش می‌دهد و سرانجام موجب اختلال در ساختار تفکر و عواطف می‌شود. این بیماری، گاهی با تنگی نفس، درد قفسۀ سینه، تبش قلب، تعریق مفرط، سردرد، ناراحتی مختصر معده، اسهال، احساس سرگیجه و سبکی در سر، بالا رفتن فشار خون، تکرار ادرار یا کندی دفع ادرار و بی‌قراری، مشخص می‌شود (تودر، 1382، ص182). احساس ناامنی در جامعه باعث می‌شود که افراد از حوزه عمومی کناره‌گیری کرده و زندگی و فعالیت‌های خود را در ترس و انزوا ادامه دهند (بیات، ۱۳۸۸، ص۱۷). مسئله آرامش برای زندگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به‌طوری‌ خداوند در قرآن صراحتاً به آن اشاره نموده است:‌ «هُوَ الَّذي أَنزَلَ السَّكينَةَ في قُلوبِ المُؤمِنينَ لِيَزدادوا إيمانًا مَعَ إيمانِهِم» (فتح: 4). بهترین راه پیشگیری از این بیماری، مداومت ذهن و فکر بر یاد و ذکر خداوند می‌باشد. بر این ‌اساس است که خداوند در قرآن کریم اطمینان و آرامش را تنها با ذکر و یادش معرفی می‌فرماید: «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد: 28). یاد امام زمان از یاد خداوند جدا نیست و اسماء الهی در وجود و نهاد امام زمان نهادینه شده است. انتظار ظهور منجی و باور حضور او در میان مردم، به تقویت برخورداری از چنین احساس امنیتی کمک می‌کند؛ زیرا امام عصر خليفة خدا و تجلی‌بخش اسمای الهی است. بنابراین، همان‌طور که خداوند، خود، پناه مؤمنان است، حجت او بر روی زمین نیز می‌تواند به‌عنوان پناهگاهی امنیت‌بخش برای مؤمنان نقش‌آفرینی کند (نصیری، ۱۳۸۶، ج1، ص237ـ238).
4ـ2. جلوگیری از یأس و ناامیدی
مسئله یأس و ناامید شدن از زندگی، یکی از مهم‌ترین مسائل مرتبط با زندگی هر فردی است. با توجه به اهمیت و نقش اساسی امید به آینده و انتظار فرج در زندگی انسان‌ها، مکتب اسلام تلاش نموده با تقویت این روحیه، تلاش و سرزندگی جوامع اسلامی و مسلمانان را به نهایت درجه خود رسانده و آنها را در هر زمان؛ پویا و پایدار نگه دارد (شفیعی سروستانی، ۱۳۸۴، ص۱۱۵). خداوند کریم می‌فرماید: «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» (زمر: ۵۳). در این سوره نیز مردم را مخاطب ساخته و به آینده امیدوار می‌سازد، تا در هر حال از رحمت بیکرانش مأیوس نگردند و می‌فرمایند: ‌ای بندگانم که در آلودگی و فساد فرو رفته‌اید و در نابودی خویش، راه اسراف در پیش گرفته، به سوی تباهی شتابان هستید، هرگز از رحمت من ناامید مباشید؛ زیرا خداوند بر اثر توبه و بازگشت از گناه و اصلاح خود و جبران آنچه که مرتکب شده‌ايد، از گناهان شما درمی‌گذرد و همه را به لطف و کرامت و بزرگواری‌اش می‌بخشد (خلجی، ۱۳۷۸، ص31ـ33). نومیدی حرام است:‌ «لا تقنطوا»، صریحاً دلالت بر نهی از نومیدی و حرام بودن یأس از آمرزش دارد، پس از شرک هیچ گناهی بزرگ‌تر از یأس نیست (دستغیب، ۱۳۷۹، ج۱، ص۸۶). مهم‌ترین بیماری‌اي که اجتماع امروز را تهدید می‌کند و سقوط و انحطاط آن را قطعی می‌سازد، یأس و ناامیدی از رسیدن به سعادت است. اگر این بیماری غمبار و مصیبت را در اندیشه و افکار عمومی، به‌ویژه نسل جوان که توان و قدرت جامعة آیندة ما بستگی به وجود آنها دارد رسوخ کند، خطرناک‌ترین عامل برای متوقف ساختن فعالیت‌های آنان در راه کمال و تعالی آینده‌شان است (خلجی، ۱۳۷۸، ص۱۹). وقتی خانواده از پیدا کردن راه و اندیشه صحیح برای زندگی ناامید شد، کجروی‌ها، اعمال نادرست و ناهنجاری برای خانواده و جامعه به بار می‌آید. فرسودگی و پلاسیدگی در اندیشه‌ها، واکنش نامطلوبی در زندگی به‌جا می‌گذارد و سرانجام انسان را در برابر برنامه‌های فسادانگیز تسلیم می‌نماید و در پیشگاه اباطیل و اوهام سر تعظیم فرود می‌آورد و راه تعالی و تکامل را در همه زمینه‌های حیاتی به روی او می‌بندد و در لابه‌لای مفاسد اخلاقی ـ که مهم‌ترین حربه استعمار است ـ شخصیت اصلی خود را نابود می‌کند و وسیلة تیره‌روزی و شقاوت خود را فراهم می‌سازد (خلجي، 1378، ص۲۸). انسانی که بینش الهی داشته و معتقد باشد که حق و عدالت در نهایت پیروز خواهند شد، هیچ‌گاه با خود نمی‌اندیشد که تلاش برای اصلاح خانواده بیهوده است؛ زیرا این نومیدی با روحیه انسانی که منتظر ظهور حضرت بقیةالله است، به‌هیچ‌وجه متناسب نیست (انصاری،۱۳۸۰، ص۱۲۳).
5ـ2. كسب کمال معنوی در خانواده مهدوی
اساس فطرت انسان، کمال‌طلب است، شوق وصول به آن مقصد عالی در وجودش موجب می‌شود تا بکوشد به این مرتبة والا برسد. روشن است مادام که اراده تحصیل کمالی در انسان ظاهر نشود، به‌هیچ‌روی درصدد به دست آوردن آن کمال برنخواهد آمد دستیابی به هر کمال، تنها در سایه رفتارهای ارادی خود انسان حاصل می‌شود و هر کمالی که نسبت به آن اراده‌ای در وجود آدمی نقش نبندد، انسان به آن نخواهد رسید (عبداللهی، ۱۳۸۹، ص73).
صفات و ویژگی‌هایی که موجب رسیدن انسان به کمال نهایی او می‌شوند، شدت و ضعف‌پذیرند، اموری مانند ایمان، تقوا، معرفت و عمل صالح، اموری حدپذیر و ثابت نیستند (واعظی، ۱۳۷۷، ص۱۷۲). آن کس که دیدش، دید خوش‌بینی نسبت به آینده است و می‌داند سرانجام جهان خوشبختی و سعادتمندی است می‌کوشد هرچه سریع‌تر آن نقطه دور را نزدیک سازد و خود و فرزندانش از آن بهره گیرند، نه‌تنها از دید اسلام، بلکه در طرحی کلی و عمومی و در سطح جهانی این امید و انتظار است که عامل بقای نسل و حیات جامعه است (قائمی، بی‌تا، ص42ـ45). شیعه وقتی اعتقاد به مهدویت دارد، در راستای تحقق وعده الهی حرکت می‌کند، در این صورت، باید با ذکر و هوشیاری انس گیرد و از این قوت روح و نور و شفای دل مدد جوید (حیدری نیک، ۱۳۸۱، ص۸۳). اعتقاد به مهدویت و انتظار فرج، حالت استحکامی را در شخصیت فرد، چه در بعد درونی و چه در بعد بیرونی ایجاد می‌کند. به‌گونه‌ای‌که وی را از تمام آلودگی‌ها و ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی حفظ می‌کند (ضمیری، ۱۳۸۶، ج2، ص۲۹۶). انسان باید خود را بسازد که شایستگی شرکت در چنین برنامه بزرگی را به دست آورد. بنابراین، لازمه فرج این است که انسان ابتدا خود را ساخته و رفتار و گفتارش مورد قبول خدا و رسول باشد و سپس به سازندگی جامعه و تربیت دیگران، به‌خصوص خانواده و نزدیکان بپردازد. با توجه به این تلازم، روشن می‌شود که بینش انتظار و امید به ظهور حضرت مهدی و اعتقاد به آمادگی مادی و معنوی برای ظهور آن حضرت، در سازندگی و تربیت انسان منتظر بسیار مؤثر و نقش‌آفرین است (انصاری، ۱۳۸۰، ص۱۲۰). بنابراین، امید به ظهور امام زمان و انتظار فرج، همواره انسان منتظر را امیدوار و ثابت‌قدم نگه داشته، او را در حرکت به سوی کمال و بهبود وضع موجود یاری داده، توانایی و تلاش را در وجودش تقویت می‌کند. 
6ـ2. ایجاد وحدت و همبستگی در خانواده
از مهم‌ترین عوامل مؤثر در تأثیرگذاری و موفقیت خانواده، همبستگی و اتحاد است که تعاون و همکاری خانواده، همدلی و همراهی، امنیت و کارآمدی، تنها بخشی از فواید این همبستگی و اتحاد است که در خانواده شکل می‌گیرد. وقتی اندیشه مهدوی در خانواده وجود داشته باشد و همگی اندیشه و اعتقاد واحد در خانواده داشته باشند، در مسیر واحد و برای به‌دست آوردن اهدافی مشترک در تلاش و حرکت هستند و امروزه ثابت شده افرادی که به‌دنبال هدفی مشترک هستند، عملکردی مشابه دارند، به‌گونه‌ای‌که همگرایی در آنها در مقایسه با جوامع دیگر، بیشتر است. در جامعه شیعی، انتظار ظهور مردی از سلاله نبی مکرم باعث شده تا تمام پیروان این آرمان مقدس، همدلی بسیار خوبی داشته باشند (سلیمیان، ۱۳۸۸، ص۲۱۴). همچنین اتحاد و همبستگی و یکپارچگی در تحقق آرمان‌ها و پیشرفت امور اجتماعی نقش سازنده و فعالی را ایفا می‌کند. قرآن كريم در موارد مختلف، مسلمانان را به اتحاد و اتفاق فراخوانده و از سرانجام شوم تفرقه و اختلاف، آنها را برحذر می‌دارد و می‌فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَميعاً وَلا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَيْكُمْ اِذْ كُنْتُمْ اَعداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ اِخْواناً وَ كُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ فَاَنْقَذَكُمْ مِنْها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللهُ لَكُمْ اياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ» (آل‌عمران: 3). بنا بر اندیشة قرآنی، اختلاف و تفرقه موجب از دست دادن عزت و استقلال می‌شود، که در این‌باره می‌فرماید: «وَ اَطيعُوا اللهَ وَ رَسُولَهُ وَلا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا اِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرينَ» (انفال: 46).
بنابراین، مهدویت به تعمیق روحیه تعاون و انسجام و همبستگی مؤمنان در خانواده می‌افزاید.
7ـ2. نقش اساسی در تربیت اسلامی فرزند
یکی از اساسی‌ترین نیازهای انسان تربیت است و تنها در پرتو تربیت صحیح می‌توان مسیر زندگی را با موفقیت طی کرد و به کمال، هویت و عبودیت دست یافت. ازاین‌رو پیامبران الهی آمده‌اند تا انسان‌ها را تربیت کنند. (انصاری، 1394، ص202). خانواده اساس صحت اخلاقی کودک را بنیانگذاری می‌کند؛ زیرا کودک ارزش‌های اخلاقی مانند علاقه به راستی و درستی و تنفر از دروغ و نادرستی و میل به تعاون و همکاری و علاقه به همنوع و درنهايت دوست داشتن فضائل و مبارزه با رذائل و امثال آنها را از محیط خانه فرامی‌گیرد (حجتی، 1385، ص35).
وظیفه والدین و مربیان است که کودکان را با ائمة اطهار آشنا کنند و سیره و روش آنان را به کودکان آموزش دهند و سعی کنند خودشان به روش ائمه عمل کنند و به کودکان هم بیاموزند. این عمل هم والدین و مربیان و هم کودکان را به سعادت دنیا و آخرت نزدیک می‌کند (شعبان‌دخت، 1390، ص92). والدین وقتی در خانواده اعتقاد به مهدویت داشته باشند و وظایف مهدوی خود را انجام دهند، فرزندان را بر اساس تربیت دینی پرورش داده و نهال دین را در وجود آنها بارور می‌کنند. تربیت دینی فرد را از سقوط حتمی می‌رهاند و موجب رشد و تعالی وی می‌شود. در جنبه اجتماعی، دین و مذهب عامل انس و الفت هستند و همچنین عاملی برای کنترل فرد در اجتماع که خود را از شرارت‌ها و پلیدی‌ها دور نگه دارد (آقامحمدی، 1392، ص112).
نتیجه‌گیری
مهم‌ترین یافته‌های پژوهشی این مقاله از این قرار است:
مسئله امید و عوامل و پیامدهای آن برای سلامت اجتماعی و روانی فرد بسیار مهم است؛ چون دستیابی بـه اهداف، نقشه‌ها و آرزوها در آینده به وقوع می‌پیوندد. خانواده امیدوار و معتقد به مهدویت، با شناخت مواضع صحیح حرکت، تحمل و پایداری نسبت به دشواری‌های راه و با پیروی از خط ممتد رهبری، به وحدت عمومی رسیده و با حضور در صحنه‌های پیکار نظری و عملی و همیاری و همکاری انسان‌های خداجوی عدالت‌خواه، آماده قیام می‌شود.
انسانی که اعتقاد راسخ به منجی دارد، همواره می‌کوشد تا صفات و اخلاقِ یاران آن حضرت را کسب کند تا در زمرۀ اصحاب امام زمان باشد. وقتی هر فرد در خانواده، خود را آراسته به صفات مهدوی می‌کند، خانواده فضای الهی به خود می‌گیرد، نور و برکت در تمامی ابعاد فردی و اجتماعی خانواده و به‌تبع در جامعه حکم‌فرما می‌شود.
احساس ناامنی در خانواده باعث می‌شود که افراد از حوزه عمومی کناره‌گیری کرده و زندگی و فعالیت‌های خود را در ترس و انزوا ادامه دهند. انتظار ظهور منجی و باور حضور او در میان مردم، به تقویت برخورداری از احساس امنیت کمک می‌کند.
وقتی خانواده از پیدا کردن راه و اندیشه صحیح برای زندگی ناامید شد، کجروی‌، ناهنجاری برای خانواده و جامعه به بار می‌آورد. فرسودگی و پلاسیدگی در اندیشه‌ها، واکنش نامطلوبی در زندگی به‌جا می‌گذارد و سرانجام انسان را در برابر برنامه‌های فسادانگیز تسلیم می‌نماید. انسانی که بینش الهی داشته و معتقد باشد که حق و عدالت در نهایت پیروز خواهند شد، هیچ‌گاه با خود نمی‌اندیشد که تلاش برای اصلاح خانواده بیهوده است.
اساس فطرت انسان، کمال‌طلب است، شوق وصول به آن مقصد عالی در وجودش موجب می‌شود تا بکوشد به این مرتبه والا برسد. خانواده وقتی اعتقاد به مهدویت دارد، در راستای تحقق وعده الهی حرکت می‌کند. در این صورت، باید با ذکر و هوشیاری انس گیرد و از این قوت روح و نور و شفای دل مدد می‌جوید که در این صورت کمال و تعالی می‌یابد.
مهدویت به تعمیق روحیه تعاون و انسجام و همبستگی مؤمنان در خانواده می‌افزاید.
خانواده وقتی اعتقاد به مهدویت داشته و وظایف مهدوی خود را انجام دهند، فرزندان را بر اساس تربیت دینی پرورش داده که موجب رشد و تعالی وی و همچنین عاملی برای کنترل فرد در اجتماع است که خود را از شرارت‌ها و پلیدی‌ها دور نگه دارد.