معرفت

سرمقاله

عبرت آموزى از تاریخ

(قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَانْظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذَّبِینَ) (آل عمران: 137); قطعاً پیش از شما سنّت هایى [بوده] و سپرى شده است، پس در زمین بگردید و سیر و سیاحت کنید و بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.

به راستى گذشته از کجا آغاز و به کجا ختم مى شود، ارتباط گذشته با زمان حال و آینده چگونه است؟ خمیرمایه اولیه گذشته چیست، صورت و قالب آن کدام است؟ چگونه گذشته ماده اولیه آینده است و به آن شکل و قالب مى دهد؟ چرا بزرگان و ملت هاى متمدّن معتقدند که به میزان آشنایى ما از گذشته، به همان سان آینده براى ما فرح بخش و روشن خواهد بود و هرچه آشنایى و شناخت ما از گذشته بیشتر و دقیق تر باشد، زمان حال و آینده هم روشن تر و امیدبخش تر خواهد بود؟ چگونه عبرت آموزى از حوادث گذشته تاریخ، چراغ فروزانى است براى پیشگیرى از حوادث آینده؟ گذشته هر پدیده را تاریخ آن پدیده مى گویند; کیفیت پیدایش، نحوه رشد و نمو، چگونگى تغییر و تحول و سرانجام و سرنوشت آن. هر واقعه و یا حادثه اى در تاریخ، علل و عوامل، بستر و زمینه هاى پیدایش و فراز و فرودهایى دارد. مى توان با تحلیل دقیق و موشکافانه آنها، و با شناخت علل، نقاط قوت و ضعف، تأثیر و پیامدهاى آن بر جامعه، از بروز آثار سوء احتمالى آن در جامعه پیشگیرى کرد.

به راستى بیان این همه وقایع و شرح حال انبیا گذشته در قرآن کریم با چه انگیزه اى صورت گرفته است؟ آیا هدف صرفاً اطلاع از شرح حال گذشتگان است؟! در اندیشه قرآنى، هدف مطالعه تاریخ نه فقط دانستن وقایع گذشته، بلکه آگاهى از سنّت هاى تاریخى، چگونگى دگرگونى ملت ها و جوامع و علل انحطاط و عظمت تمدّن هاى پیشین است. آیه شریفه مى فرماید: (لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِّأُوْلِی الأَلْبَابِ)(یوسف: 111); به راستى در سرگذشت آنان براى خردمندان عبرتى است.

حضرت على(علیه السلام) در وصیتى به امام حسن مجتبى(علیه السلام)مى فرمایند: «فرزندم، من عمر محدودى دارم و با امت هاى گذشته نبوده ام که وضع و حال آنان را از نزدیک مطالعه کنم. از این رو، در آثارشان سیر و در اخبارشان فکر کرده ام; تا آنجا که مانند یکى از خود آنان شده ام. آنچنان که گویى با همه آن جوامع از نزدیک زندگى کرده ام ... پس تاریخ را مطالعه کن و در اخبار ملت ها و تحولاتى که براى جامعه ها پیش آمده است، فکر کن تا مانند چشمى باشى که از اول تا آخر دنیا، آن را مطالعه و مشاهده کرده است.»¹

اجمالا، مورخان هدف و فواید مطالعات تاریخى را چند چیز مى دانند:

1. عبرت آموزى از گذشته به عنوان چراغ راه آینده;

2. آشنایى با میراث گذشتگان و هویت یک ملت و قوم;

3. شناخت علل عظمت و انحطاط جوامع و علم به قوانین و سنن حاکم بر زندگى بشر;

4. آشنایى با روح ملت ها;

5. آشنایى با عوامل پیش برنده تاریخ.²

با نگاهى گذرا به گذشته تاریخ ایران زمین، از صدر اسلام تاکنون، وقایع و حوادث بسیارى بر این مرز و بوم گذشته است و این تاریخ و ملت کهن، فراز و فرودهاى بسیارى داشته است. به راستى سرنوشت ابرقدرت بزرگ ایران و عثمانى به کجا انجامید؟ دوران طلایى و درخشان ترین و پر فروغ ترین دوران ایران، عصر صفویه است، عوامل سقوط و اضمحلال صفویه کدامند؟ قاجار و پهلوى در بیش از یک سده حکمرانى بر ایران چه کردند؟ ظهور نهضت مشروطه، جنبش تنباکو، نهضت ملى شدن صنعت نفت، انقلاب اسلامى در سال 57 و مانند اینها از وقایع بزرگ تاریخ معاصر ایران اسلامى است. علل ظهور و سقوط این سلسله حکومت ها، نهضت ها، قیام ها و جنبش ها چه بوده است؟ روشن فکران وابسته در انحطاط این نهضت ها چه نقش داشتند؟ علل شکست آنان چه بوده است؟ به راستى ما درباره گذشتگان چه قضاوتى داریم، همان گونه که ما هرگز عوامل شکست نهضت مشروطه و یا جنبش تنباکو را نمى بخشیم، آیندگان نیز درباره ما همین قضاوت را خواهند داشت. بایسته است اندکى در گذشته خود تأمّل کنیم و از این حوادث براى آینده توشه عبرت بگیریم. امروز ما در مقطع بسیار حساس تاریخ قرار داریم. اندکى غفلت، خسارت هاى جبران ناپذیرى بر این مرز و بوم وارد خواهد ساخت و هرگز آیندگان این کوتاهى و غفلت را از ما نخواهند بخشید.