معرفت

بررسى وضعیت علوم انسانى در دانشگاه‏هاى ایران
از منظر مقام معظّم رهبرى
چالش‏ها و راه‏کارها

مرضیه مروتى^*

محمدجواد مروتى^**

چکیده

على‏رغم اهمیت علوم انسانى و نقش بسزاى آن در احیاى فرهنگ دینى ـ ملى و توسعه علوم و فناورى، این علوم در دانشگاه‏هاى ما آن‏گونه که لازم است مورد توجه قرار نگرفته و از جایگاه شایسته‏اى برخوردار نمى‏باشد. هدف از پژوهش حاضر، بررسى وضعیت علوم انسانى از منظر مقام معظم رهبرى است.

پژوهش به صورت نظرى و با روش سندکاوى انجام گرفته است. یافته‏هاى پژوهش حاکى از آن است که مبانى مادى و ضد دینى، ماهیت غربى، الگوگیرى بى‏قید و شرط از نظریه‏ها و تولیدات غربى، نادیده انگاشتن جایگاه و منزلت نخبگان، دانش‏آموختگان، مؤسسات و تولیدات علوم انسانى، مهم‏ترین چالش‏هایى هستند که از دیدگاه مقام معظم رهبرى، علوم انسانى در دانشگاه‏هاى ما با آنها روبه‏روست. یافته‏ها همچنین نشان مى‏دهد که استخراج مبانى این علوم از دین، بومى‏سازى، نظریه‏پردازى، تولید علم و نوآورى‏هاى علمى و لزوم توجه کافى نسبت به جایگاه نخبگان، دانش‏آموختگان، مؤسسات و تولیدات علوم انسانى، مؤثرترین راه‏کارها در مرتفع نمودن نواقص و بهبود وضعیت علوم انسانى از منظر رهبر فرزانه انقلاب مى‏باشد.

کلیدواژه‏ها: علوم انسانى، چالش‏ها، بومى‏سازى، نوآورى، نظریه‏پردازى، تولید علم، مقام معظم رهبرى.

مقدّمه

علوم انسانى، انسان را مى‏سازد تا انسان جهان را بسازد. توسعه علوم و فناورى در بستر فرهنگى مناسب امکان‏پذیر است و این به نوبه خود نیازمند توسعه علوم انسانى در جامعه مى‏باشد. على‏رغم اهمیت علوم انسانى و نقش بسزایى که دراحیاى فرهنگ دینى ـ ملى و توسعه علوم و فناورى دارد، این علوم در دانشگاه‏هاى ما آن‏گونه که لازم است، مورد توجه قرار نگرفته و از جایگاه شایسته‏اى برخوردار نمى‏باشد. در حالى که دنیاى غرب، پیوسته در مقام تجدیدنظر در نظریه‏هاى موجود در علوم انسانى، بررسى نتایج آنها و ایجاد تعامل بین علوم انسانى و علوم تجربى بوده است، ما کمتر به ابعاد عملى این علوم توجه کرده‏ایم و در بعد نظرى، تنها به تدریس متون غربى اکتفا نموده و حداکثر، حاشیه‏هایى بر آنها زده‏ایم. چرا ما ساختن انواع ابزار و... را براى جبران عقب‏ماندگى صنعتى تجربه کرده‏ایم، ولى حاضر نبوده‏ایم در علوم انسانى که زمینه‏ساز فرهنگ عمومى و به دنبال آن توسعه کشور در همه زمینه‏ها از جمله علم و فناورى است، سرمایه‏گذارى و تلاش نماییم؟ بنابراین، وضعیت علوم انسانى و مهم‏ترین چالش‏هایى که این علوم با آنها روبه‏روست، موضوع اصلى این مقاله است. مرتفع نمودن این چالش‏ها نیاز به توجه جدى همه اقشار به ویژه نخبگان جامعه دارد. بررسى و شناسایى این چالش‏ها، امرى ضرورى است که مى‏تواند نهادهاى آموزشى و فرهنگى به ویژه دانشگاه‏ها را در به کارگیرى راه‏کارهاى مناسب در جهت بهبود وضعیت علوم انسانى و به دنبال آن توسعه پایدار ایران اسلامى در همه عرصه‏هاى علمى، اقتصادى، اجتماعى، سیاسى و... یارى رساند. با توجه به جامعیت علمى و اصالت نظرات رهبر فرزانه انقلاب اسلامى و تأکیدات معظمٌ‏له بر تبیین رسالت‏ها و راهبردها در این زمینه، در این مقاله تلاش شده است وضعیت علوم انسانى با تکیه بر دیدگاه مقام معظم رهبرى مورد مطالعه و بررسى قرار گیرد. در راستاى هدف ذکرشده، پژوهش حاضر بر آن است که به سؤالات زیر پاسخ دهد:

1. از دیدگاه رهبرى، مهم‏ترین چالش‏هایى که علوم انسانى در دانشگاه‏هاى ما با آنها روبه‏روست کدامند؟

2. راه‏کارهاى مؤثر بر ارتقاى جایگاه علوم انسانى در دانشگاه‏ها، از دیدگاه رهبر فرزانه انقلاب اسلامى کدامند؟

پژوهش حاضر به صورت نظرى و با روش سندکاوى، انجام گرفته و براى گردآورى بیانات رهبر انقلاب اسلامى، از پایگاه اطلاع‏رسانى دفتر مقام معظم رهبرى استفاده شده است.

چالش‏هاى علوم انسانى در دانشگاه‏ها و راه‏کارهاى بهبود وضعیت آن

1. مبانى مادى و ضددینى علوم انسانى و لزوم استخراج مبانى دینى

آنچه با عنوان علوم انسانى در دانشگاه‏ها، مؤسسات آموزش عالى و مراکز پژوهشى جامعه ـ در غالب رشته‏ها ـ مطرح است، مشتمل بر نظریه‏ها و آرایى است که بر اساس جهان‏بینى مادى و شرایط اجتماعى حاکم بر غرب تدوین شده‏اند و در بسیارى موارد نه تنها حلال مسائل نیستند، بلکه به دلیل تعارض با جهان‏بینى دینى سبب پیچیده شدن و پیدایش مشکلات جدى مى‏گردند. رهبر انقلاب اسلامى با اشاره به وضعیت علوم انسانى در دانشگاه‏ها و گلایه در این خصوص مى‏فرماید: «مبناى علوم انسانى غرب که در دانشگاه‏هاى کشور به صورت ترجمه‏اى تدریس مى‏شود، جهان‏بینى مادى و متعارض با مبانى قرآنى و دینى است، در حالى که پایه و اساس علوم انسانى را باید در قرآن جست‏وجو کرد.¹ حضرت آیت‏اللّه خامنه‏اى با اشاره به تحصیل قریب دو میلیون دانشجو از سه میلیون و نیم دانشجوى کشور در رشته‏هاى علوم انسانى، تأکید مى‏کند:

این مسئله نگران‏کننده است. بسیارى از علوم انسانى مبتنى بر فلسفه‏هایى است که مبانى آنها مادى‏گرى و بى‏اعتقادى به تعالیم الهى و اسلامى است و آموزش این علوم موجب بى‏اعتقادى به تعالیم الهى و اسلامى مى‏شود و آموزش این علوم انسانى در دانشگاه‏ها منجر به ترویج شکاکیت و تردید در مبانى دینى و اعتقادى خواهد شد.²

ایشان ضمن سازگار شمردن جهان‏بینى دینى و علم مى‏فرماید:

ما مى‏بینیم که در زمینه‏هاى مختلف، تحقیق، پژوهش و رسیدن به نظریه در دنیاى مادى و دنیاى غرب، مبناى قابل قبول و مورد اعتمادى نبوده؛ بخصوص در زمینه علوم انسانى، که در علوم تجربى و در فناورى هم اثر خودش را نشان مى‏دهد. نگاه اسلام به انسان، به علم، به زندگى بشر، به عالم طبیعت و به عالم وجود، نگاهى است که معرفت نوینى را در اختیار انسان مى‏گذارد. این نگاه، زیربنا و قاعده و مبناى تحقیقات علمى در غرب نبوده. تحقیقات علمى در غرب، در ستیز با آنچه آن را دین مى‏پنداشتند، آغاز شده. البته آنها حق داشتند؛ دینى که رنسانس علیه آن قیام کرد و خط فکرى و علمى دنیا را در جهت مقابل و مخالف آن ترسیم کرد، دین نبود؛ توهمات و خرافاتى بود با عنوان دین. دینِ کلیسایى قرون وسطایى، دین و معرفت دینى نبود. بدیهى بود که عقده‏ها و گره‏ها در ذهن دانشمندان و نخبگان و زبدگان فکرى باقى بماند و برایش راه علاج‏هاى ضددینى و غیردینى پیدا کنند. لذا هنوز چگونگى کنار آمدن علم و دین براى آنها مسئله است؛ لیکن مسئله ما این نیست. در جهان‏بینى ما، علم از دل دین مى‏جوشد و بهترین مشوّق علم، دین است. دینى که ما مى‏شناسیم، جهان‏بینى دینى‏اى که ما از قرآن مى‏گیریم، تصویرى که ما از آفرینش و از انسان و از ماوراءالطبیعه و از توحید و از مشیت الهى و از تقدیر و قضا و قدر داریم، با علم سازگار است؛ لذا تولیدکننده و تشویق‏کننده علم است. نمونه‏اش را شما در تاریخ نگاه کنید؛ ببینید حرکت علمى در قرون اولیه اسلام بر اثر تشویق اسلام آنچنان اوج گرفت که تا آن روز در دنیا بى‏سابقه بود ـ در همه زمینه‏ها

ـ و علم و دین با هم آمیخته و ممزوج بود و دانش و تحقیق و فن در حد خود پیشرفت کرد. پایه و مبناى علوم انسانى‏اى که امروز در غرب مطرح است، از اقتصاد و جامعه‏شناسى و مدیریت و انواع و اقسام رشته‏هاى علوم انسانى، بر مبناى یک معرفت ضددینى و غیردینى و نامعتبر از نظر کسانى است که به معرفت والا و توحیدى اسلامى رسیده باشند.³

مقام معظم رهبرى، یکى از مسائل مهم و اصلى در قرآن‏پژوهى را، استخراج مبانى علوم انسانى مى‏دانند. ایشان با تأکید بر لزوم استخراج مبانى علوم انسانى از دین، مى‏فرماید:

اگر این کار انجام شود پژوهشگران با استفاده از مبانى قرآنى‏وهمچنین‏استفاده‏از برخى پیشرفت‏هاى علوم انسانى، مى‏توانند بناى رفیع و مستحکمى را از علوم انسانى پایه‏گذارى کنند. البته آن‏وقت مى‏توانند از پیشرفت‏هاى دیگران، غربى‏ها و کسانى که در علوم انسانى پیشرفت داشتند، استفاده هم بکنند، لکن مبنا باید مبناى قرآنى باشد.⁴

رهبر معظم انقلاب در جایى دیگر این‏گونه بیان مى‏دارد:

ما در این زمینه‏ها باید کار کنیم. در زمینه علوم تجربى باید کار و تلاش کنیم. قدرت پیشرفت علمى و باز کردن راه‏هاى نو و گشودن افق‏هاى جدید را باید در خودمان به وجود بیاوریم؛ همت ما باید این باشد؛ توقع، این است. خوشبختانه ما پیشرفت کرده‏ایم؛ به وضوح مى‏شود این را دید. اگر قرار بود در محیط غیردینى و ضددینى، علم پیشرفت کند، از لحاظ علمى لااقل پیشرفت مى‏کردیم. ما از لحاظ علمى، عقب‏مانده و عقب نگه‏داشته شده بودیم. بیش از پنجاه سال، تحرک و جوشش علمى در این کشور کند بود؛ در بعضى از بخش‏ها تعطیل بود. موانعى که به وجود آوردند، براى این ملت مثل سمّ کشنده‏اى بود. باور را از ملت ما گرفتند. ملت و نخبگان و مغزهاى ما را به هر آنچه از بیرون این مرزهاست، آنچنان دلبسته کردند که اصلاً کسى این مجال و این جرئت و این شجاعت را پیدا نکند که فکر کند مى‏توان برخلاف آن حرف‏ها یا غیر از آن حرف‏ها و آن نظریه‏ها، نظریه‏اى ارائه کرد. ما هنوز هم تا حدودى گرفتار آن حرف‏ها هستیم. البته اسلام به ما خودباورى داد و انقلاب به ما جرئت بخشید. آنچه امروز مشاهده مى‏کنیم، نتیجه همین جرئت است؛ باید این جرئت را تقویت کرد و پیش رفت.⁵

2. غربى بودن محتواى علوم انسانى و لزوم بومى‏سازى

با آنکه برخى علوم انسانى منشأ ایرانى و اسلامى دارد، با رنگ و لعاب غربى دوباره تنظیم گردیده و به صورت علم درآورده شده است. برخى علوم دیگر نیز در غرب تولید شده است. اینها محتواى غالب علوم انسانى ما را تشکیل مى‏دهد. علاوه بر این، بسیارى از رشته‏هاى علوم انسانى در کشور ما در بعد نظرى متوقف گردیده و به جنبه عملى و بومى‏کردن آنها کمتر توجه شده است. مقام معظم رهبرى با تأکید بر این مطلب مى‏فرماید:

شکى نیست که بسیارى از علوم انسانى، پایه‏ها و مایه‏هاى محکمى در اینجا دارد؛ یعنى در فرهنگ گذشته خود ما. ما در بخشى از رشته‏هاى علوم انسانى، قرن‏ها جلوتر از دنیا هستیم. خیلى جلوتر از کسانى هستیم که امروز در این رشته در دنیا سرآمد به حساب مى‏آیند. چرا اینها را دنبال نکنیم؟ در رشته‏هاى گوناگون علوم انسانى؛ ادبیات، فلسفه، تاریخ، هنر، ما خیلى سابقه داریم. بعضى از علوم انسانى دیگر هم هست که اگرچه از غرب آمده، اما اگر درست دقت کنیم، خمیرمایه آن، که عبارت از عقلانیت و تجربه‏گرایى است، از تفکر و روح ایرانى ـ اسلامى است. اروپاى خرافاتى نمى‏توانست زیست‏شناسى و اقتصاد و مدیریت و روان‏شناسى و جامعه‏شناسى را به این شکل تنظیم کند. این، سوغات تفکر علم‏گرایى و تجربه‏گرایى شرق و عمدتا ایران اسلامى بود که رفت در آنجا و به این تحول منتهى شد.⁶

ایشان غربى بودن علوم انسانى را یکى از چالش‏هاى مهم این علوم در جامعه ما مى‏داند و مى‏فرماید:

برخى از علوم انسانى تولیدشده غرب است؛ یعنى به عنوان یک علم، وجود نداشته، اما غربى‏ها که در دنیاى علم پیشروى کرده‏اند، اینها را هم به وجود آورده‏اند؛ مثل روان‏شناسى و علوم دیگر. امروز غربى‏ها یک منطقه ممنوعه‏اى در زمینه علوم انسانى به وجود آورده‏اند؛ در همه بخش‏هاى مختلف؛ از اقتصاد و سیاست و جامعه‏شناسى و روان‏شناسى بگیرید تا تاریخ و ادبیات و هنر و حتى فلسفه و حتى فلسفه دین. یک عده آدم ضعیف‏النفس هم دلباخته اینها شده‏اند و نگاه مى‏کنند به دهن اینها که ببینند چه مى‏گویند؛ هر چه آنها گفته‏اند، برایشان مى‏شود وحى مُنزل؛ این است که بد و غلط است. مثلاً چند تا فکر داراى اقتدار علمى، در یک نقطه دنیا به یک نتیجه‏اى رسیده‏اند، این معنایش این نیست که هر آنچه که آنها فهمیده‏اند، درست است.⁷

رهبر فرزانه انقلاب، بومى‏سازى را راهکار مناسبى در مرتفع نمودن این مسئله معرفى نموده و مى‏فرماید:

... هم براى سرجمع کردن، مدوّن کردن، منظم کردن و نظام‏مند کردن آنچه که خودمان داریم، به یک تفکر و تجربه علمى احتیاج داریم، هم براى مواد و پایه‏هایى که آنها در این علم جمع آورده‏اند، به یک نگاه علمى احتیاج داریم. اما گرفتن پایه‏هاى یک علم از یک مجموعه خارج از محدوده مورد قبول ما، به معناى قبول نتایج آن نیست. مثل این مى‏ماند که شما یک کارخانه را وارد مى‏کنید، آنها با این کارخانه یک چیز بد درست مى‏کرده‏اند، حالا شما با آن کارخانه، یک چیز خوب درست مى‏کنید؛ هیچ اشکالى ندارد. ما تلفیق بین علوم انسانى غربى و علوم انسانى اسلامى، اگر به معناى مجذوب شدن، دلباخته شدن، مغلوب شدن و جوّزده شدن در مقابل آن علوم نباشد، قبول داریم و اشکال ندارد. ببینید در علوم انسانى، تفکر ایمانى و میراث عظیم و عمیق شما، به شما چه مى‏گوید. شما به مبانى خودتان نگاه کنید؛ ما تاریخ، فلسفه، فلسفه دین، هنر و ادبیات، و بسیارى از علوم انسانى دیگرى که دیگران حتى آنها را ساخته‏اند و به صورت یک علم در آورده‏اند ـ یعنى یک بناى علمى به آن داده‏اند ـ مواد آن در فرهنگ و میراث علمى، فرهنگى و دینى خود ما وجود دارد. باید یک بناى اینچنین و مستقل بسازیم.⁸

3. الگوگیرى بى‏قید و شرط از نظریه‏هاى غربى و لزوم نوآورى و نظریه‏پردازى بومى

چالش دیگرى که لازم است به آن اشاره کرد این است که ما در زمینه علوم انسانى بیشتر مصرف‏کننده بوده‏ایم تا تولیدکننده؛ به گونه‏اى که در بسیارى از دانشگاه‏ها و مراکز آموزشى و پژوهشى، تنها به ترجمه متون غربى بسنده شده و محتواى آن بدون هیچ قید و شرطى پذیرفته شده است و اگر وضعیت به همین ترتیب ادامه یابد، دور از انتظار نیست که علوم انسانى در دانشگاه‏ها، فرآورده‏هایى غیرمرغوب و مسموم براى جامعه تولید کند. مقام معظم رهبرى با انتقاد از شیوه ترجمه‏گرایى و الگو گرفتن بى‏قید و شرط از نظریه‏ها و تولیدات غربى علوم انسانى، مى‏فرماید:

مسئله تولید علم فقط مربوط به علوم پایه، تجربى و... نیست، بلکه شامل همه علوم و از جمله علوم انسانى است. ما بخصوص در زمینه علوم انسانى، برخلاف آنچه که انتظار مى‏رفت و توقع بود، حرکت مناسب و خوبى نکرده‏ایم، بلکه مفاهیم گوناگون مربوط به این علم را ـ چه در زمینه اقتصاد و چه در زمینه‏هاى جامعه‏شناسى، روان‏شناسى و سیاست ـ به شکل وحى مُنزل از مراکز و خاستگاه‏هاى غربى گرفته‏ایم و به صورت فرمول‏هاى تغییر نکردنى در ذهنمان جا داده‏ایم و بر اساس آن، مى‏خواهیم عمل و برنامه خودمان را تنظیم کنیم! گاهى که این فرمول‏ها جواب نمى‏دهد و خراب درمى‏آید، خودمان را ملامت مى‏کنیم که ما درست به کار نگرفته‏ایم؛ در حالى که این روش، روشِ غلطى است. ما در زمینه علوم انسانى احتیاج به تحقیق و نوآورى داریم. مواد و مفاهیم اساسى‏اى هم که بر اساس آن مى‏توان حقوق، اقتصاد، سیاست و سایر بخش‏هاى اساسى علوم انسانى را شکل داد و تولید و فراورى کرد، به معناى حقیقى کلمه در فرهنگ عریق و عمیق اسلامى ما وجود دارد که باید از آن استفاده کنیم. البته در این قسمت، حوزه و استادان مؤمن و معتقد به اسلام مى‏توانند با جست‏وجو و تفحص، نقش ایفا کنند. اینجا از آن جاهایى است که ما باید به تولید علم برسیم.⁹

از دیدگاه اسلام، علم فى‏نفسه یک حقیقت و معنى واحد است و همه دانش‏هایى که در خدمت اسلام و مسلمانان باشند و به رشد و پیشرفت علمى، دینى و فرهنگى جامعه اسلامى کمک کنند، علوم دینى به شمار آمده و فراگیرى آنها مورد تأکید و احترام اسلام است و آنچه مهم است خلوص نیت و الهى بودن انگیزه تحصیل است.¹⁰ رهبر معظم انقلاب اسلامى راهکار این مسئله را نظریه‏پردازى و تولید علم برمى‏شمرند و مى‏افزایند:

آنچه که من مى‏توانم به عنوان راهنمایى و راهبرد کلى به شما عرض کنم، تلاش و مجاهدت جوانانه و پیگیر است. شما که در دانشگاهید، فعالیت شما فعالیت دانشگاهى است؛ باید درس بخوانید، تحقیق کنید، به فکر نظریه‏سازى باشید. ما در زمینه علوم انسانى احتیاج داریم به نظریه‏سازى. بسیارى از حوادث دنیا حتى در زمینه‏هاى اقتصادى و سیاسى و غیره، محکومِ نظرات صاحب‏نظران در علوم انسانى است؛ در جامعه‏شناسى، در روان‏شناسى، در فلسفه؛ آنها هستند که شاخص‏ها را مشخص مى‏کنند. در این زمینه‏ها ما باید نظریه‏پردازى‏هاى خودمان را داشته باشیم و باید کار کنیم؛ باید تلاش کنیم؛ دانشجو باید تلاش کند. به هر حال، در این چیزهایى که عقب هستیم، باید خودمان را جلو ببریم و خودمان ابداع کنیم؛ ترجمه نکنید.¹¹

ایشان با انتقاد از برخورد منفعلانه با نظریه‏هاى غربى در مورد اقتصاد، جامعه‏شناسى، روان‏شناسى و علوم سیاسى، خاطرنشان مى‏کند: «مفاهیم و مبانى اساسى حقوق، سیاست، اقتصاد و سایر علوم انسانى در اسلام وجود دارد و استادان متعهد دانشگاه‏ها و علماى حوزه‏ها مى‏توانند با نظریه‏پردازى و نوآورى علمى در این عرصه‏ها، به حرکت عمومى کشور کمک کنند.»¹² مقام معظم رهبرى همچنین با اشاره به اندیشه‏هاى غربى علوم انسانى، مسئله تولید علم را شامل همه علوم از جمله علوم انسانى دانسته و مى‏فرمایند:

همین نهضت نرم‏افزارى و تولید علم که بنده گفته‏ام، در دانشگاه شما و در رشته علوم انسانى، همین است که هرچه مى‏توانید بیشتر بیاموزید و تحقیق کنید. البته همان‏طور که گفتم، اساتیدى هستند که فرآورده‏هاى اندیشه‏هاى غربى در علوم انسانى، بت آنهاست. در مقابل خدا مى‏گویند سجده نکنید؛ اما در مقابل بت‏ها به راحتى سجده مى‏کنند؛ دانشجوى جوان را دست او بدهى، بافت و ساخت فکرى او را همان‏طورى که متناسب با آن بت خود اوست، مى‏سازد؛ این ارزشى ندارد و درست نیست. بنده به این‏طور افراد، هیچ اعتقادى ندارم. این استاد هرچه هم دانشمند باشد، وجودش نافع نیست، مضر است. امروز خوشبختانه ما دانشمندان جوانِ مؤمن و تحصیل‏کرده‏هاى باایمان داریم که مى‏توانند یک حرکت علمىِ فراگیر و به معناى واقعى کلمه، در عرصه علوم انسانى به وجود آورند؛ از اینها باید استفاده بشود. مواظب باشید دچار آن بت‏پرستى نشوید؛ آن کسى که در فلسفه، اقتصاد، علوم ارتباطات و سیاست، همان حرفى که از دهن یک متفکر غربى درآمده، آن را حجت مى‏داند؛ حالا گاهى اوقات آن حرف هم در خود غرب نسخ شده! از این نمونه‏ها ما زیاد هم داریم. یک مطلبى را چهل، پنجاه سال پیش، یک فیلسوف اجتماعى یا سیاسى در غرب گفته و بعد آمدند ده تا نقد بر آن نوشته‏اند؛ این آقا تازه به حرف آن پنجاه سال قبل دست یافته و به عنوان حرف نو، به داخل کشور مى‏آورد و با بَه‏بَه و چَه‏چَه آن را به خوردِ دانشجو و شاگرد و محیط خودش مى‏دهد؛ از این قبیل هم داریم. چقدر براساس همین نظرات اقتصادى غربى، بانک جهانى و مجامع پولى و مالى جهانى به ملت‏ها و دولت‏ها برنامه‏ها دادند و چقدر از طرف خود غربى‏ها علیه آنها موارد نقض نوشته شده! باز هم کسانى را داریم که همان توصیه‏ها را مى‏آیند عینا تکرار مى‏کنند و عینا همان نسخه‏ها را مى‏نویسند. این غلط است. تحقیق علمى به معناى فقط فراگیرى و تقلید نیست؛ تحقیق، ضد تقلید است. این کار، کار شماست.¹³

4. نادیده گرفتن جایگاه و منزلت نخبگان و تولیدات علوم انسانى و لزوم توجه به آن

نادیده گرفتن جایگاه نخبگان، نبود آینده شغلى و پرداختن دانش‏آموختگان رشته‏هاى علوم انسانى به مشاغلى جز حوزه‏هاى تخصصى‏شان، کم‏توجهى نسبت به مؤسسات و مراکز دست‏اندرکار پژوهش‏هاى علوم انسانى و در برنامه‏ریزى‏هاى کشورى و تخصیص بودجه، از جمله چالش‏هایى است که علوم انسانى با آنها روبه‏روست. مقام معظم رهبرى نسبت به گزارش‏هایى در مورد تشویق و ترویج درس‏هاى با زیربناى غربى، کنارزدن استادان علوم انسانى با مبانى اسلامى در برخى از دانشگاه‏ها و تلاش براى حذف واحدهاى درسى مرتبط با علوم اسلامى ابراز نگرانى کرده و ضمن تأکید بر لزوم برخورد با این‏گونه مسائل در محیط‏هاى دانشگاهى مى‏فرماید:

علوم برخوردار از تفکر و هدایت اسلامى نباید در دانشگاه‏ها منزوى شوند و بدون تردید دانشجویانى که پایان‏نامه آنها مایه اسلامى دارد باید در چنین محیط‏هایى مورد تکریم و احترام قرار گیرند و مسئولان ذى‏ربط نیز تدوین علوم انسانى بر پایه‏هاى تفکر و جهان‏بینى اسلامى را در اولویت کارهاى خود قرار دهند.¹⁴

افزایش کمّى و جهش واحدهاى دانشگاهى علوم انسانى و تعداد دانشجویان و دانش‏آموختگان از یک‏سو و کاهش شاخص‏هاى کیفى در آموزش‏هاى رشته‏هاى علوم انسانى از سوى دیگر، باعث شده است که این رشته‏ها در جایگاه اجتماعى واقعى خود قرار نگیرند. همین مسئله نیز سبب کاهش رغبت بیشتر دانش‏آموزان مستعد براى ادامه تحصیل در علوم انسانى شده است. ایشان در مورد معضل آینده شغلى و پرداختن دانش‏آموختگان رشته‏هاى علوم انسانى به مشاغلى جز حوزه‏هاى تخصصى‏شان مى‏فرماید:

مسئله دیگرى که در همین زمینه پرداختن به این علوم ـ علوم پایه و علوم انسانى ـ مطرح است، مسئله ورودى،خروجى دانشگاه‏هاست که این هم یکى از آن وظایف سنگین وزارت علوم است. ما ببینیم که واقعا دانشگاه‏ها چه کسانى را جذب کنند و براى چه رشته‏هایى جذب کنند، بعد خروجى ما از دانشگاه‏ها در چه رشته‏هایى باشد که ما به آنها بیشتر نیاز داریم؛ حالا یا نیازهاى گذرا که نیاز فعلى ماست، یا نیازهاى بنیانى. براى این مسئله هم بایستى یک ترتیبى داده شود.¹⁵

نکته دیگرى که در بیان چالش‏ها باید به آن اشاره کرد، ارزیابى علوم انسانى در کشور توسط کسانى است که به دلیل عدم شناخت کافى نسبت به این علوم، وضعیت علوم انسانى را با پیمانه‏هاى علوم پایه یا مهندسى مى‏سنجند و از چاپ نشدن مقالات علوم انسانى در مجلات علمى خارجى سخن مى‏گویند و هر چیزى را که رنگ غربى به خود نگرفته است طرد، و مخالفان نظر خود را متحجر قلمداد مى‏کنند. رهبر معظم انقلاب اسلامى با تأکید بر این مطلب مى‏فرماید:

ما در زمینه کارهاى تحقیقاتى و درج مقالات علمى خود در مجلات I.S.I گاهى دچار مشکلاتى مى‏شویم. البته حجم مقالاتى که از ما چاپ شده، خوب است؛ اما من اطلاع دارم ـ بخصوص در زمینه علوم انسانى ـ که بعضى از مجلات ISI، اصلاً مقاله محقق ما را چاپ نمى‏کنند؛ چرا؟ به خاطر اینکه با مبانى آنها سازگار نیست. بله، ممکن است ما درباره فلسفه، روان‏شناسى، تربیت و دیگر مباحث حرف‏هایى داشته باشیم؛ پژوهشگر ما تحقیقى کرده و به نقطه‏اى رسیده ـ همان چیزى که ما مى‏خواهیم ـ و مرزى را باز کرده که با خاستگاه این دانش ـ که غرب است و با ارزش‏هاى آن هماهنگ است ـ سازگار نیست؛ لذا مقاله را چاپ نمى‏کنند! این هم پاسخ ساده‏لوحى بعضى‏ها که خیال مى‏کنند دنیاى لیبرال ـ دموکراسى به معناى واقعى کلمه باز است و هرکس هرچه مى‏خواهد، مى‏تواند بگوید؛ نه، آنها حتى پژوهش علمى را هم با میزان کار مى‏کنند! این، از جمله چیزهاى هشداردهنده و عبرت‏انگیز است.¹⁶

رهبر فرزانه انقلاب با تأکید بر لزوم شناسایى، جذب نخبگان و توجه به جایگاه آنها مى‏فرماید: «استعدادهاى ما خوب است. جوان‏هاى ما خوبند؛ اگر همین کارهایى که آقایان اشاره کردند ـ شناسایى و جذب استعدادها در زمان خود، هدایت صحیح اینها، به کار گرفتن اینها، سازمان‏دهى معنوى صحیح در زمینه نخبگان ـ صورت بگیرد، که هم انجام شدنى است و هم ان‏شاءاللّه اراده‏اش وجود دارد.»¹⁷

اگر شماها ان‏شاءاللّه زبده شوید و در همین علوم انسانى، مثلاً تاریخ، جامعه‏شناسى و روان‏شناسى که خودتان گفتید، پیشرفت کنید، حقیقتا بدانید ارزش شما در جامعه و در سطح بین‏المللى، از یک پزشک پیشرفته یقینا کمتر نیست؛ بلکه بیشتر هم هست. شما الان نگاه کنید، ببینید در این چهره‏هاى علمى معروف دنیا چند تا پزشک هستند، چند تا جامعه‏شناس یا مورخ وجود دارند. مى‏بینید که تعداد و برجستگى این دومى بیشتر است. منتها باید کار کنید تا پیش بروید. به این مقدارى که الان شماها رسیده‏اید، مطلقا قانع نباشید. به نام نخبه و استعداد درخشان هم قانع نباشید. شما با انتخابِ به عنوان نخبه، چه مثلاً با پذیرش در کنکور یا مدال آوردن در فلان المپیاد یا فلان جشنواره، وارد یک جاده‏اى شده‏اید. وضع فعلى شما این است. چنانچه از حرکت باز بمانید، همین اول جاده مانده‏اید و مثل این است که وارد نشده باشید. اهمیت کار شما این است که این جاده را با هر چه سرعت بیشتر طى کنید، پیش بروید و خسته نشوید تا ان‏شاءاللّه به آنجایى برسید که شایسته شماهاست.¹⁸

جمع‏بندى چالش‏ها و راه‏کارهاى مورد بررسى در جدول (1) ارائه شده است:

جدول (1): چالش‏هاى علوم انسانى در دانشگاه‏ها و راه‏کارهاى بهبود وضعیت آن از منظر رهبر فرزانه انقلاب

نتیجه‏گیرى

پژوهش حاضر، تصویرى کلى از وضعیت علوم انسانى را در دانشگاه‏هاى ایران نشان مى‏دهد. یافته‏ها حاکى از آنند که علوم انسانى در دانشگاه‏هاى ما با مسائل و چالش‏هاى بسیارى روبه‏روست. از جمله این مسائل مى‏توان به مبانى مادى و ضددینى، ماهیت غربى، الگوگیرى بى‏قید و شرط از نظریه‏ها و تولیدات غربى و نادیده انگاشتن جایگاه و منزلت نخبگان، دانش‏آموختگان، مؤسسات و تولیدات علوم انسانى اشاره کرد. مقام معظم رهبرى ضمن برشمردن چالش‏هاى مذکور و تأثیرات نامطلوب و نگران‏کننده آنها، به ارائه راه‏کارهاى عملى در جهت بهبود وضعیت علوم انسانى مى‏پردازند. مهم‏ترین این راه‏کارها از منظر ایشان، استخراج مبانى علوم انسانى از دین، بومى‏سازى علوم انسانى، نظریه‏پردازى، تولید علم و نوآورى‏هاى علمى در علوم انسانى و توجه کافى به جایگاه نخبگان، دانش‏آموختگان، مؤسسات و تولیدات علوم انسانى مى‏باشد. از دیدگاه رهبر فرزانه انقلاب، دانشمندان و پژوهشگران علوم انسانى در کشورمان مى‏توانند با استخراج مبانى علوم از قرآن و به کارگیرى دستاوردهاى غربى در کنار آن، بناى رفیع و مستحکمى از علوم انسانى را پایه‏گذارى نمایند. در این زمینه، میراث عظیم و عمیق فرهنگى و تفکرات دینى و ملى ما باید در تولید علم و نظریه و به طور کلى ساختمان علوم انسانى مورد توجه قرار گیرد؛ علوم برخوردار از تفکر اسلامى نباید در دانشگاه‏ها منزوى شوند؛ اساتید و دانشجویانى که تحقیقاتشان داراى مایه اسلامى است باید در محیط‏هاى علمى و دانشگاهى مورد تکریم و احترام قرار گیرند و مسئولان ذى‏ربط نیز تدوین علوم انسانى بر پایه تفکر و جهان‏بینى اسلامى را در اولویت وظایف خود قرار دهند.

در همین زمینه، پیشنهادهاى ذیل ارائه مى‏گردند:

1. فراهم نمودن زمینه لازم براى نظریه‏پردازى و نقد و بررسى ایده‏ها تحت نظارت استادان فن؛

2. تبیین ضرورت هم‏اندیشى در مسائل علمى و فرهنگى حوزه و دانشگاه؛

3. هماهنگ ساختن تولید علم و مأموریت حوزه و دانشگاه در راستاى تمدن‏سازى اسلامى؛

4. ایجاد مهارت تفکر انتقادى در سطوح مختلف آموزشى به ویژه آموزش عالى؛

5. توجه به اشتغال دانش‏آموختگان علوم انسانى به عنوان یکى از اساسى‏ترین استراتژى برنامه توسعه؛

6. تبیین اهمیت علوم انسانى و تصحیح نگرش نادرست خانواده‏ها و نهادهاى کشور نسبت به این علوم؛

7. جذاب‏سازى رشته‏هاى علوم انسانى براى دانش‏آموزان با استفاده از قرار دادن امتیازهایى در آن رشته‏ها و جذب دانشجویان مستعد؛

8. ایجاد تعادل بین پذیرش دانشجو و میزان اشتغال در جامعه و متناسب نمودن ضریب افزایش پذیرش دانشجو با برنامه‏هاى توسعه؛

9. دایر نمودن رشته‏هاى مشترک بین علوم انسانى، علوم تجربى و علوم مهندسى در دانشگاه‏ها و مؤسسات آموزش عالى؛

10. فراهم نمودن بستر مناسب براى توجه به اصل تولید علم به عنوان هسته اصلى دیدگاه رهبرى و خارج کردن حوزه و دانشگاه از هرگونه شک و تردید در این زمینه؛

11. ترویج آزادى تفکر، تبادل آراء، ایجاد رقابت میان اندیشه‏ها، تشکیل مناظره‏هاى قانونمند، کرسى‏هاى نظریه‏پردازى و اتاق‏هاى فکر دانشجویى همراه با احساس امنیت؛

12. تقدیر بایسته از نخبگان، نظریه‏پردازان و نوآوران علوم انسانى و تبدیل نظریه‏پردازى و تولید علم به یک ارزش عمومى؛

13. طراحى جایزه علمى سال براى نخبگان و دانشجویان مستعد رشته‏هاى مختلف علوم انسانى؛

14. سرمایه‏گذارى در جهت تولید آثار علوم انسانى توسط مراکز تصمیم‏گیرى، اعم از دولت، مجلس، و شوراى عالى انقلاب فرهنگى؛

15. توجه بیشتر به استادان دانشگاه‏ها و دیدگاه‏هاى نخبگان در تصمیم‏گیرى‏هاى علمى، پژوهشى؛

16. ایجاد امکانات لازم از جمله امکان تحصیل در سطوح عالى براى استعدادهاى جوان، توجه به استعدادهاى مناطق محروم و توجه به عدالت اجتماعى به عنوان زمینه پرورش حقیقى استعدادهاى جوان.

• ··· منابع

  ـ شریفى، احمدحسین، آیین زندگى: اخلاق کاربردى، قم، دفتر نشر معارف نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‏ها، 1384.

  ـ مطهّرى، مرتضى، ده گفتار، تهران، صدرا، 1369.

  www.leadear.ir

  ---

• پى نوشت ها

  ^{*- دانشجوى کارشناسى ارشد، دانشگاه شیراز. دریافت: 12/4/89 ـ پذیرش: 29/5/89. morovatim@yahoo.com}

  ^{**- دانشجوى دانشکده مهندسى دانشگاه شیراز. morovati@cse.shirazu.ac.ir}

   ^{1ـ دیدار با هزاران نفر از بانوان قرآن‏پژوه و فعال قرآنى، 28 مهر 1388.}

  ^{2ـ دیدار با جمعى از اساتید و اعضاى هیئت علمى، نخبگان، و رؤساى دانشگاه‏ها و مراکز تحقیقاتى، 8 شهریور 1388.}

  ^{3ـ بیانات رهبر معظّم انقلاب اسلامى در دیدار با اساتید دانشگاه‏ها، 26 آذر 1383.}

  ^{4ـ دیدار با هزاران نفر از بانوان قرآن‏پژوه و فعال قرآنى، 28 مهر 1388.}

  ^{5ـ بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با اساتید دانشگاه‏ها، 26 آذر 1383.}

  ^{6ـ بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با نخبگان جوان، 12 شهریور 1386.}

  ^{7ـ دیدار با مسئولان، استادان و دانشجویان دانشگاه امام جعفر صادق علیه‏السلام، 29 دى 1384.}

  ^{8ـ همان.}

  ^{9ـ بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با جمعى از استادان دانشگاه‏هاى سراسر کشور، 8 آبان 1382.}

  ^{10ـ مرتضى مطهّرى، ده گفتار، ص 146؛ احمدحسین شریفى، آیین زندگى، ص 59.}

  ^{11ـ بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاه‏هاى شیراز، 14 اردیبهشت 1387.}

  ^{12ـ دیدار با استادان و فرزانگان علمى و دانشگاهى، 8 آبان 1382.}

  ^{13ـ دیدار با مسئولان، استادان و دانشجویان دانشگاه امام جعفر صادق علیه‏السلام، 29 دى 1384.}

  ^{14ـ دیدار با اعضاى شوراى عالى انقلاب فرهنگى، 19 آذر 1371.}

  ^{15ـ همان، 13 دى 1384.}

  ^{16ـ دیدار با وزیر علوم و رؤساى دانشگاه‏ها، 17 دى 1383.}

  ^{17ـ در دیدار با اساتید دانشگاه‏ها، 26 آذر 1383.}

  ^{18ـ در دیدار با نخبگان، 25 شهریور 1385.}