معرفت سال بيستم ـ شماره 170 ـ بهمن 1390، 13ـ29

بررسى ضرورت‏هاى مطالعه تاريخ از ديدگاه امام خمينى قدس‏‌سره

محمود مطهرى‏نيا*

مجيد مطهرى‏نيا**

چكيده

رشد و تعالى كشور براى همگان از جايگاه ويژه‏اى برخوردار است. توجه به ديدگاه‏هاى رهبران استراتژيست در هر جامعه‏اى موجبات هم‏افزايى و جهت‏دهى واحد تلاش‏ها، براى رسيدن به اهداف موردنظر اين رهبران استراتژيست و دست‏يابى به تمدن مطلوب در نظر ايشان را فراهم مى‏آورد.

به نظر مى‏رسد بررسى تاريخ به عنوان يكى از پرگستره‏ترين علوم مى‏تواند به رشد و تعالى هر تمدنى از جمله تمدن نوپاى برخاسته از انقلاب اسلامى بينجامد. از اين‏رو، ضرورى است كه به مطالعه ديدگاه‏ها و كاركردهاى آن از منظر امام خمينى به عنوان رهبر و طراح انقلاب اسلامى پرداخته شود. روش استفاده شده در اين بررسى، كتابخانه‏اى و بر اساس مطالعه و تحقيق در صحيفه امام و همچنين كتاب‏هاى تأليف ايشان مى‏باشد. اين ضرورت‏ها و كاركردها را از ديدگاه ايشان مى‏توان در دو دسته كلى «اخلاقى و فردى» و «سياسى و اجتماعى» تنظيم و سامان‏دهى نمود.

كليدواژه‏ها: تاريخ، امام خمينى، ديدگاه‏ها، ضرورت‏ها، كاركردها، رشد و تعالى.

 

مقدّمه

رشد و تعالى كشور براى همگان از جايگاه ويژه‏اى برخوردار است. توجه به ديدگاه‏هاى رهبران استراتژيست در هر جامعه‏اى موجبات هم‏افزايى و جهت‏دهى مناسب تلاش‏ها، براى رسيدن به اهداف موردنظر اين رهبران استراتژيست و دست‏يابى به تمدن مطلوب در نظر ايشان را فراهم مى‏آورد و عدم توجه به نظرات آنها موجب تشتت تلاش‏ها و نيروها و اتلاف منابع مى‏باشد. بنابراين، ضرورى است كه ابعاد مختلف نظراتشان مورد بررسى قرار گيرد و در اختيار متخصصان و بخصوص مسئولان قرار گيرد تا بتوانند هم در زندگى شخصى خويش از آن بهره ببرند و هم در هر جايگاهى از كشور اسلامى هستند براى رشد و تعالى كشور برنامه‏ريزى و البته از آن استفاده بنمايند.

از اين‏رو، در اين مقاله آراء و نظرات امام خمينى قدس‏سره به عنوان طراح انقلاب اسلامى مورد توجه قرار گرفته است، امام خمينى، به عنوان عالم و سياست‏گذارى جامع، برخلاف بسيارى از انديشمندان و صاحب‏نظران زمان خويش به تاريخ و عبرت‏اندوزى از تاريخ توجه ويژه‏اى داشته‏اند كه اين مسئله با توجه به سخنرانى‏هاى ايشان در مقاطع مختلف زمانى به روشنى مشهود مى‏باشد. لكن اين رويكرد تاريخى امام قدس‏سرهبه سبب توجه به نظرات سياسى ايشان، از توجه پژوهشگران مخفى مانده است. از اين‏رو، برخلاف پژوهش‏هاى مختلفى كه پژوهشگران در حوزه‏هاى مختلف فقه و حقوق، علوم سياسى، عرفان، تمدن اسلامى و حتى شعر و ادبيات در انديشه ايشان صورت داده‏اند، دايره پژوهش‏ها در انديشه ايشان در حوزه تاريخ بسيار محدود است؛ آن‏هم در حد گردآورى صرف آراء و نظرات ايشان در ارتباط با تاريخ معاصر5 و تاريخ انبيا و صدر اسلام.6 حال آنكه حقيقتا تاريخ در انديشه امام قدس‏سره بسيار فراتر از آن بوده و ايشان كاركردها و ضرورت‏هاى فراوانى را از تاريخ در نظر داشته‏اند و گرچه در بسيارى از موارد كه ايشان به دعوت به مطالعه تاريخ مى‏نمايند، در ارتباط با وقايعِ در جريانِ در زمان ايشان مى‏باشد، لكن اين كاركردها مى‏تواند قابل تعميم به زمان‏هاى حال و آينده نيز باشد و مقدماتى را براى تعالى تمدن نوپاى برخاسته از انقلاب فراهم آورد. حتى بسيارى از آنها مى‏تواند در كشورهاى ديگر با توجه به رويكرد جهانى جمهورى اسلامى مورد استفاده قرار گيرد؛ نظير توصيه‏هاى فراوان امام قدس‏سره به مطالعه تاريخ تمدن اسلامى، كه ايشان اين مطالعه و آگاهى را زمينه‏ساز بيدارى در كشورهاى اسلامى مى‏دانند.7

به طور خلاصه در اين مقاله سعى شده است به اين سؤالات پاسخ داده شود كه امام خمينى قدس‏سره چه ضرورت‏ها و كاركردهايى را براى تاريخ در نظر داشته‏اند؟ و به تبع آن بدين سؤالات نيز پرداخته خواهد شد كه نگرش امام قدس‏سره به مطالعه تاريخ چگونه است؟ و از نظر ايشان تاريخ را چگونه و با چه رويكردى مى‏بايست مطالعه كرد؟ همچنين ايشان براى تاريخ چه ضرورت‏هايى را در ابعاد مختلف سياسى ـ اجتماعى و اخلاقى ـ فردى مدنظر داشته‏اند؟

هرچند در اين پژوهش اشارات مستقيم امام قدس‏سره به واژه تاريخ مورد بررسى قرار گرفته است و نمى‏توان آن را به طور قطع كامل دانست، اما به نتايج قابل توجهى رسيده و مى‏توان آن را نقطه آغازى براى پژوهش‏هاى ديگر پژوهشگران در اين عرصه دانست. در اين مختصر مقال، سعى در سامان‏دهى و مرتب كردن اين ضرورت‏ها و كاركردها در قالب دو بخش كلى «اخلاقى ـ فردى» و «سياسى ـ اجتماعى» شده است كه هريك از اين بخش‏ها با توجه به بازه‏ها و مقاطع خاص تاريخى به بخش‏هاى مختلفى تقسيم شده‏اند.

پيش از ورود به اصل سخن، ضرورى مى‏نمايد كه به كلياتى از بحث بپردازيم:

مفهوم‏شناسى تاريخ

معناى لغوى و اصطلاحى تاريخ

بنابر مشهور، تاريخ از ماده «ارخ» به معناى وقت و زمان است؛ بنابراين، تاريخ به معناى تعيين وقت و معرفى زمان است. از اين‏رو، وقتى عرب مى‏گويد: ارخت الكتاب ليوم كذا؛ يعنى تاريخ نوشته را مشخص كردم.8

اما تاريخ در معناى اصطلاحى آن معنايى متفاوت پيدا مى‏كند. در باب معناى اصطلاحى تاريخ، گستره‏اى از ديدگاه‏ها وجود دارد كه هريك از اين ديدگاه‏ها نشان‏دهنده ميزان عمق و بينش هريك از انديشمندان اين حوزه مى‏باشد.

هردوت9 كه به پدر علم تاريخ مشهور است، تاريخ در معناى اصطلاحى آن را، مطالعه و بررسى روزگاران گذشتهمى‏ديد.10 همچنين اين‏گونه برداشت مى‏شود كه مقريزى، مورخ مشهور مصرى، تاريخ را خبر دادن از آنچه در گذشته در جهان رخ داده است، مى‏دانست.11 ابن‏خلدون نيز تاريخ را علمى مى‏داند كه درباره كيفيات وقايع و موجبات و علل حقيقى آنها صحبت مى‏كند. به همين سبب، وى تاريخ را دانش سرچشمه از حكمت مى‏داند.12 در تعريفى كه ابن‏خلدون ارائه مى‏كند به انديشه و تحقيق درباره حوادث و مبادى آنها اشاره شده است. از اين‏رو، تعريف ابن‏خلدون از دو تعريف سابق كامل‏تر مى‏باشد، گرچه وى در عمل نمى‏تواند پايبندى به ادعاى خويش را نشان دهد و در تاريخ خود به تاريخ نقلى صرف مى‏پردازد. از همين‏رو، مى‏توان رويكرد هر سه تاريخ‏دان مزبور را رويكرد نقلى به تاريخ دانست. شهيد مطهّرى در تعريف خود از تاريخ، ميان تاريخ نقلى و علمى تفاوت قايل مى‏شود و تاريخ نقلى را «علم به وقايع و حوادث و اوضاع و احوال انسان‏ها در گذشته، در مقابل اوضاع و احوالى كه در زمان حال وجود دارد»13 مى‏داند و در مقابل، تاريخ علمى را «علم به قواعد و سنن حاكم بر زندگى‏هاى گذشته كه از مطالعه و بررسى و تحليل حوادث و وقايع گذشته به دست مى‏آيد»14 تعريف مى‏نمايد. اين رويكرد ايشان را مى‏توان در آثارى نظير سيرى در سيره نبوى و سيرى در سيره ائمّه اطهار عليهم‏السلام مشاهده نمود.

اهميت تاريخ

در اهميت تاريخ سخن فراوان گفته شده است و هركس از زاويه‏اى سعى كرده اين اهميت را نشان بدهد. براى نمونه، نويسنده‏اى تاريخ را براى جامعه به منزله حافظه براى افراد مى‏داند؛ يعنى همان‏طور كه براى فرد، از دست دادن حافظه برابر است با از دست دادن هويت، براى جامعه نيز عدم رجوع به تاريخ برابر است با احراز نكردن هويت.15

در اين نوشتار، مى‏كوشيم به نحو اجمال نظر قرآن ـ به عنوان كتاب هدايت بشر در همه اعصار ـ و نهج‏البلاغه ـ به عنوان كتابى كه مى‏توان آن را بعد از قرآن بزرگ‏ترين دستور زندگى مادى و معنوى و بالاترين كتاب رهايى‏بخش بشر16 دانست ـ را بيان كنيم و در آخر هم به بررسى نظر امام خمينى قدس‏سره در اين رابطه بپردازيم.

با دقت نظر در قرآن، مى‏توان به راحتى اهميت فراوانى را كه اين كتاب انسان‏ساز آسمانى براى تاريخ قايل شده است مشاهده كرد. قرآن كريم در برخى موارد، خود به قصه‏سرايى مى‏پردازد؛ آن‏هم از بهترين نوع قصه‏پردازى‏ها.17 به عبارت ديگر، قرآن با تاريخ‏گويى در بهترين قالب‏ها، به گردش در زمين و عبرت‏گيرى از عاقبت گذشتگان دعوت مى‏كند.18 خداوند متعال در آيه 176 سوره «اعراف» مى‏فرمايد: «فَاقْصُص الْقَصَص لَعَلَّهُمْ يتَفَكَّرُونَ»؛ اين داستان‏ها را بازگو كن شايد بينديشند. همچنين در آيه 111 سوره «يوسف» مى‏فرمايد: «لَقَدْ كَانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاولِى الْأَلْبَابِ»؛ در سرگذشت آنها درس عبرتى براى صاحبان انديشه بود. قرآن مجيد دوران‏هاى گذشته را با زمان حاضر و زمان حاضر را با تاريخ گذشته پيوند مى‏دهد، و پيوند فكرى و فرهنگى نسل حاضر را با گذشتگان براى درك حقايق لازم و ضرورى مى‏داند؛ زيرا از ارتباط و گره خوردن اين دو زمان (گذشته و حاضر) وظيفه و مسئوليت آيندگان روشن مى‏شود. در آيه 137 سوره «آل‏عمران» مى‏فرمايد: «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِى الْأَرْضِ.» خداوند سنت‏هايى در اقوام گذشته داشته كه اين سنن هرگز جنبه اختصاصى ندارد و به صورت يك سلسله قوانين حياتى درباره همگان، گذشتگان و آيندگان، اجرا مى‏شود. در اين سنن، هم پيشرفت و تعالى افرادِ باايمان و مجاهد و متحد و بيدار پيش‏بينى شده، و هم شكست و نابودى ملت‏هاى پراكنده و بى‏ايمان و آلوده به گناه؛ مواردى كه در تاريخ بشريت ثبت است.19 همچنين در قرآن كريم آيات بسيارى وجود دارد كه ناظر بر شرح حال انبيا مى‏باشد. البته اين داستان‏ها براى عبرت مى‏باشد نه براى تاريخ‏گويى صرف. امام خمينى قدس‏سره در اين‏باره مى‏فرمايند: «اين آيات الهيه و تعاليم ربانيه براى بيدار كردن ما بيچاره‏هاى خواب، و هشيار نمودن ما سرمستان غافل آمده. اين قصص قرآنيه كه حاصل معارف تمام انبيا، و خلاصه سير و رشد همه اوليا، و بيان درد و درمان هر عيب و مرض نفسانى، و نور هدايت طريق الهى و انسانى است، براى قصه گفتن و تاريخ عالم نيامده. مقصود از آنها با آن همه تشريفات در تنزيل و نزول، بيان تاريخ گذشتگان نيست براى صرف اطلاع و تاريخ‏دانى.»20 در اهميت تاريخ مى‏توان اين نكته را نيز افزود كه قرآن، تاريخ را در كنار «فطرت» (ضمير انسان) و «طبيعت» به عنوان يكى از منابع تفكر (منابع شناخت) معرفى مى‏كند.21

نهج‏البلاغه نيز با همان رويكرد قرآن به تاريخ مى‏نگرد، و با بيانى شيوا، ضمن تفسير فرازها و فرودهاى تاريخ، نكته‏هاى عبرت‏آموز زندگى گذشتگان را به بشر گوشزد مى‏نمايد. به بيان خود امام، ايشان به گونه‏اى تاريخ پيشينيان را مطالعه كرده بودند كه گويى خود در سراسر تاريخ و با نسل‏هاى پيشين زيسته و از تمام تجربه‏هاى مفيد آنها بهره گرفته‏اند.22 ايشان درباره اين اهميت مى‏فرمايند: «از حوادث گذشته تاريخ، براى آينده عبرت گير، كه حوادث روزگار همانند بوده، و پايان دنيا به آغازش مى‏پيوندد، و همه آن رفتنى است.»23 نيز مى‏فرمايند: «روزگار بر آيندگان چونان مى‏گذرد كه بر گذشتگان گذشت؛ آنچه گذشت باز نمى‏گردد، و آنچه هست جاودان نخواهد ماند، پايان كارش با آغاز آن يكى است، ماجراها و رويدادهاى آن همانند يكديگرند، و نشانه‏هاى آن آشكار است.»24

اهميت تاريخ از ديدگاه امام خمينى قدس‏سره

تاريخ در سخن امام خمينى نيز از اهميت فراوانى برخوردار است. ايشان در اين رابطه مى‏فرمايند: «در هر صورت، ماها كه الآن اينجا هستيم بايد خودمان را بسازيم. اگر يك ملتى بخواهد مقاومت كند براى يك حرف حقى، بايد از تاريخ استفاده كند. از تاريخ اسلام استفاده كند ببيند كه در تاريخ اسلام چه گذشته؛ و اينكه گذشته سرمشق هست از براى ما.»25 و يا در جاى ديگر، تاريخ را به عنوان معلم انسان‏ها معرفى مى‏كنند كه بايد از آن عبرت گرفت.26

گرچه امام قدس‏سره مخاطبان خويش را از موضوعيت پيدا كردن تاريخ و تاريخ‏نگارى صرف برحذر مى‏دارند و آن را تقبيح مى‏نمايند، ليكن با توجه به رويكرد خاص ايشان به تاريخ (عبرت‏آموز بودن تاريخ)، در منظر ايشان، حفظ تاريخ و ثبت دقيق وقايع، از اهميت ويژه‏اى برخوردار است؛27 چراكه در غير اين صورت، زمينه‏هاى عبرت‏گيرى براى آيندگان سلب، و در صورت تحريف تاريخ، زمينه‏هاى انحراف و بلكه تباهى نسل‏هاى آينده پديد مى‏آيد. از اين‏رو، تحريف تاريخ را نگران‏كننده و رنج‏آور مى‏دانند.28 امام خمينى قدس‏سره در نامه‏اى خطاب به آقاى روحانى، كه از جانب ايشان مأمور تدوين تاريخ اسلامى شده بود، اين اهميت را اين‏گونه نشان مى‏دهند: «شما به عنوان يك مورخ بايد بدانيد كه عهده‏دار چه كار عظيمى شده‏ايد.»29

روش مطالعه تاريخ از منظر امام خمينى

امام خمينى قدس‏سره در روش مطالعه تاريخ، به روش قرآن و اهل‏بيت عليهم‏السلام تأسى دارند و تاريخ را براى عبرت از گذشتگان و درس گرفتن از آن توصيه مى‏كنند.30 در كتاب آداب‏الصلاة، كه از كتب اخلاقى ـ عرفانى ايشان به شمار مى‏رود، به طور خاص در مطالعه شرح‏حال ائمّه اطهار عليهم‏السلام و اوليا و بزرگان دين، از اينكه فقط به قشر و صورت ـ صرف‏نظر از آنچه كه غايت بعثت انبيا عليهم‏السلام بوده است ـ و نيز به سال و روز وفات و تولد و مقدار عمر ايشان و امثال اين امور اكتفا شود نهى مى‏كنند و تأكيد مى‏فرمايند كه بايد عمده سير خواننده در سير و سلوك ايمانى و عرفانى آنها باشد؛ يعنى اينكه معاملات آنها در عبوديت چه بوده و در سير الى‏اللّه چه مشيى داشتند و مقامات عرفانى آنها، كه از كلمات معجز آيات آنها به دست مى‏آيد، چه اندازه بوده است.31 همچنين ايشان مى‏فرمايند: «... علم تاريخ و امثال آن، در صورتى كه با نظر عبرت به آنها مراجعه كنيم. پس، آنها داخل شوند در "آيه محكمه" كه به واسطه آنها علم به اللّه يا علم به معاد حاصل يا تقويت شود. و گاه شود كه تحصيل آنها داخل در "فريضه عادله" و گاه داخل در "سنّت قائمه" شود؛ و اما اگر تحصيل آنها براى خود آنها با استفادات ديگرى باشد، پس اگر ما را از علوم آخرت منصرف نمودند، به واسطه اين انصراف بالعرض مذموم شوند، و الا ضرر و نفعى ندارند.»32

امام قدس‏سره در رابطه با تفسير قرآن مى‏فرمايند: «مفسّر بايد در هر قصه از قصص آن، بلكه هر آيه از آيات آن، جهت اهتدا به عالم غيب و حيث راه‏نمايى به طرق سعادت و سلوك طريق معرفت و انسانيت را به متعلّم بفهماند.»33

آگاهى و پيروى از اين نگرش كه مى‏توان آن را «نگرش عبرت‏محور» در مطالعه تاريخ ناميد، موجب جهت‏دهى درست به مطالعات، يعنى به سمت عبرت‏گيرى از تاريخ و عدم تاريخ‏گويى صرف بدون هدف مى‏شود. از اين‏رو، لازم است كه تاريخ‏دانان و متوليان تاريخ در كشورمان بدين مهم توجه ويژه داشته باشند تا بتوان از تاريخ بهره لازم را برد.

ضرورت‏هاى مطالعه تاريخ از ديدگاه امام خمينى قدس‏سره

در اين قسمت، به بررسى تطبيقى ضرورت‏ها با زمينه‏هاى موردنظر امام خمينى قدس‏سره در دو بعد مى‏پردازيم كه بخش اول، شامل ضرورت‏هاى اخلاقى و فردى است و بخش دوم دربرگيرنده ضرورت‏هاى اجتماعى. البته بايد توجه داشت كه اين ضرورت‏ها قابل تفكيك به اين دو بخش به طور كاملاً جدا از هم نمى‏باشند و هر دو بخش در بعضى از موارد با يكديگر داراى اشتراكاتى هستند كه سعى شده است هر ضرورت در بخشى كه بدان بيشتر متمايل بوده است قرار گيرد:

1. فردى و اخلاقى

1ـ1. تاريخ انبيا و ائمّه اطهار عليهم‏السلام: ايشان مطالعه تاريخ انبيا و ائمّه اطهار عليهم‏السلام را براى افراد ضرورى مى‏دانند و دلايل آن را اين‏گونه برمى‏شمرند:

1. كسب معارف الهيه و تعليمات و تربيت‏هاى ربوبيه؛34

2. آموختن روش تربيت و تعليم و انذار و تبشير؛35

3. بيدارى و هوشيارى اخلاقى. امام قدس‏سره در اين رابطه، بيان داستان‏هاى انبيا در قرآن را به منظور بيدارى و هوشيارى اخلاقى مى‏دانند: «داستان‏هاى قرآن بيان درد و درمان هر عيب و مرض نفسانى، و نور هدايت طريق الهى و انسانى است.»36 همچنين در جاى ديگر مى‏فرمايند: «ذكر احوال رجالِ بزرگ و اوليا و انبيا كه در قرآن كريم و احاديث شريفه وارد شده، براى تاريخ‏گويى نيست، بلكه براى تكميل بشر است كه از حالات بزرگان عالَم عبرت گيرند و خود را به صفات كريمه آنان و اخلاق فاضله ايشان، متّصف كنند.»37

امام قدس‏سره در رابطه با زندگى اميرالمؤمنين، تأكيد ويژه‏اى بر تبعيت از ايشان در همه امور (ورزش و نيروى بدنى، زهد و سادگى و...)38 به عنوان يكى از تربيت‏شدگان مكتب نبى مكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله دارند.39

4. ضرورت دفاع از حق و طرف‏دارى از مظلومان. ايشان خاندان نبوت را به عنوان انسان كامل، بلكه بالاتر از آن، انسان الهى ـ روحانى، كه تمام زندگى‏شان را وقف طرف‏دارى از مظلومان و احياى سنت‏هاى الهى كرده‏اند مى‏دانند و به عموم مسلمانان توصيه مى‏كنند ايشان را سرمشق و الگوى خود قرار دهند؛40 تأسى به نبى اكرم در سعى و تلاش ايشان در طول زندگى41 و اينكه سيره انبيا و اصحابشان در طول تاريخ، فدا شدن در راه اسلام بوده است و در حالى كه تنها بودند و حتى خانواده‏شان هم با آنها مخالف بودند، قيام مى‏كردند.42 همچنين به اين مطلب توجه مى‏دادند كه راه الهى و راه شيطان دو راه مى‏باشد و تنها مى‏توان يكى از اين دو راه را انتخاب كرد.43 البته اين مورد در رابطه با اجتماع مى‏باشد، لكن از آن‏رو كه خطاب به صورت فردى مى‏باشد در بخش فردى آورده شده است.

5. همچنين ايشان زندگى پيامبر در قبل از بعثت و زمان بعثت را به عنوان «يكى از ادلّه مبنى بر نبوت رسول اكرم» بيان مى‏دارند. البته لازم به توجه است كه نگرش امام قدس‏سره در اين مورد با موارد قبلى داراى تفاوتى ويژه مى‏باشد. ايشان در اين زمينه مى‏فرمايند: «و چون به بداهت عقل مى‏دانيم كه از عقل يك نفر بشر، كه تاريخ حيات او را همه مورخين ملل نوشته‏اند و شخصى بوده كه تحصيل نكرده و در محيط عارى از كمالات و معارف تربيت شده، اين ترتيب كامل و نظام تام و تمام صادر نتواند شد، بالضروره مى‏فهميم كه از طريق غيب و ماوراءالطبيعه اين شريعت تشريع شده و به طريق وحى و الهام به آن بزرگوار رسيده است.»44

2ـ1. احوال بزرگان دين و هاديان: حاضر نمودن قلب براى نماز: امام قدس‏سره توصيه مى‏كنند كه به منظور حاضر نمودن قلب براى نماز و ملزم نمودن آن به خضوع و خشوع و طمأنينه و خشيت و خوف و رجا و ذلّ و مسكنت، در احوال بزرگان دين و هاديان و ائمّه هدى به تفكر بپردازيم.

3ـ1. تاريخ به طور كلى (از جهت فردى و اخلاقى):

1ـ3ـ1. حب نفس، منشأ تمام فسادها و ضرورت مصونيت از آن: امام قدس‏سره منشأ همه فسادها را در طول تاريخ حب نفس (به معناى اخلاقى نه فلسفى آن) يافته‏اند و از آن برحذر مى‏دارند: «اين يك واقعيتى است. و اساس حب دنيا هم، ريشه حب دنيا هم، حب نفس است كه آن هم حب دنياست. تمام فسادهايى كه در بشريت پيدا شده است، از اولى كه بشريت تحقق پيدا كرده است تاكنون و تا آخر، منشأش همين حب نفس است. از حب نفس است كه حب به جاه، حب به مقام، حب به مال و حب به همه انگيزه‏هاى شهوانى پيدا مى‏شود.»45

2ـ3ـ1. نقش زن و مادران در طول تاريخ: عبرت گرفتن مادران از تاريخ، در اين زمينه كه يك فرد مى‏تواند يك مملكت را سعادتمند كند و در صورت عدم تربيت درست، ممكن است يك مملكت را فاسد كند.46

2. سياسى و اجتماعى

در اين بخش، ابتدا اشارات و توصيه‏هاى امام خمينى قدس‏سره به مطالعه تاريخ انبيا و تاريخ اسلام (شامل صدر اسلام و تاريخ خلفا) را مورد بررسى قرار مى‏دهيم. پس از اين برهه از تاريخ، وارد تاريخ ملى ايران مى‏شويم و به بررسى تاريخ شاهان، مبارزات علما و تاريخ 100ساله معاصر حضرت امام قدس‏سره و در نهايت، انقلاب اسلامى مى‏پردازيم. بخش سوم را نيز به عبارات ديگر، اشارات و توصيه‏هاى عام كه اختصاص به زمان خاصى نداشته است اختصاص مى‏دهيم.

1ـ2. تاريخ انبيا و تاريخ اسلام:

1ـ1ـ2. تاريخ انبيا و صدر اسلام (تاريخ دوران خاتم‏النبيين صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و تاريخ ائمّه عليهم‏السلام بخصوص تا زمان امام زين‏العابدين عليه‏السلام):

1. وجود حكومت و ولايت فقيه از منظر اسلام و پيوند دين و سياست. از جمله توصيه‏هاى امام قدس‏سره در اين زمينه مى‏توان به موارد ذيل اشاره كرد: مطالعه تاريخ به منظور تبيين وجود حكومت از نظر اسلام و وجود ولايت فقيه و رد جدايى دين از سياست و اينكه اين مسئله (جدايى از سياست) از اسلام و اديان توحيدى نمى‏باشد؛47 اسلام به عنوان يكتا مكتب و حكومتى كه انسان را در همه ابعاد و در همه زمينه‏ها در نظر دارد مى‏باشد (از جمله، انسان در معادلات اجتماعى)؛48 و مسجد و منبر به عنوان مركز تصميم‏گيرى‏هاى سياسى بوده است؛49 در همه جا در صحنه بودن و حضور داشتن اميرمؤمنان و پيامبر و عدم كناره‏گيرى و رفتن به مسجد و تنها ذكر گفتن؛50 تشكيل حكومت دادن نبى اكرم اسلام و حتى مشخص كردن جانشين براى بعد از خود به عنوان سنت و رويه پيامبر اكرم در مسئله حكومت؛51 منعزل نبودن علماى ما در تاريخ از سياست؛ به عنوان مثال، قضيه مشروطيت كه يك مسئله سياسى بود، هرچند شرايط جامعه نيز اين‏طور نبوده است كه بتوان حتى به اهل علم گفت كه مسئله حكومت بوده است و سياست بوده است.52 همچنين نگاه به تاريخ اسلام و اينكه اسلام مى‏تواند حاكم و اداره‏كننده امور باشد كه در نتيجه، منجر به شخصيت پيدا كردن خودمان و نجات از غرب‏زدگى است.53

2. تشريح مختصات تشيع و سياسى ـ اجتماعى بودن اين مذهب. امام قدس‏سره مطالعه تاريخ را براى مشاهده سياسى ـ اجتماعى بودن مذهب شيعه و مبارزه دايمى آن با ظالمان تاريخ توصيه مى‏كنند: مكتبى كه در همه شئون كشور بايد دخالت كند و مى‏خواهد دخالت كند و مى‏خواهد دست ظالمين را از سر مملكت اسلامى، بلكه مستضعفين كوتاه كند.54 مذهب شيعه، در عين اينكه مكتبى سياسى ـ اجتماعى است، در هنگام رسيدن به قدرت ظلم نمى‏كند، در عين اينكه پيش از آن نيز ظلم‏پذير نبوده است؛55 يعنى تاريخ به عنوان شاهدى بر اينكه شيعيان همواره براى احقاق حقوق خود فداكارى كرده‏اند و هميشه خون داده‏اند.56

3. تبيين نظام حكومتى اسلام و متفاوت بودن اسلام از عملكرد حاكمان منتسب به اسلام. اثبات دموكراسى بودن حكومت صدر اسلام و عدم استبدادى بودن آن57 و نيز تغيير مسير يافتن اسلام و عدم دست‏يابى به نتيجه مطلوب به عنوان مكتب انسان‏ساز و انحراف به سمت عروبيت توسط بنى‏اميه و بعد هم بنى‏العباس و ايرانيان و ديگران كه موجب مسخ اسلام شد و در نتيجه، اسلام كه مكتب انسان‏سازى بود و همه ابعاد مختلف انسانى را در نظر داشت، نتوانست آن‏گونه كه بايد عمل كند و طبعا اسلام براى مردم در تاريخ مجهول ماند.58 همچنين امام قدس‏سره در ردّ نظام‏هاى حكومتى و سياسى ديگر، از تاريخ به منظور اثبات مخالف بودن ملى‏گرايى با سيره انبيا59 و نيز مخالف بودن اسلام با كمونيست60 استفاده مى‏نمايند.

4. بيان ويژگى‏هاى حاكم و سيره مورد تأييد اسلام. مطالعه و تورق تاريخ براى توجه به اخلاق حكومتى نبى اكرم و اميرالمؤمنين61 و حاكم مطلوب از نظر امام62 و شناخت اسلام63 و شيوه حكومت در صدر اسلام؛64 براى مثال، خدمتگزار دانستن نه حاكم دانستن خود،65 احترام به پيروان اديان،66 ارزش گذاردن به كارگر و قشر پايين جامعه در عين حاكم بودن،67 همچنين دفاع اسلام از حقوق زنان و احياى حقوق ضايع‏شده آنها در دوران جاهليت و تشريح نظر اسلام در باب فعاليت زنان در جامع (مخالف فعاليت ‏آنها نبودن ‏با شرايط‏ خاص ‏اخلاقى).68

همچنين امام قدس‏سره به لزوم تسليم نشدن در برابر خواسته‏هاى سازش‏كاران اشاره دارند و در اين رابطه اين‏گونه مى‏فرمايند: «ما بايد از تاريخ اين مسائل را ياد بگيريم كه اين مقدسين بودند كه به حضرت على تحميل كردند حكميت را و بعد كه حضرت على با فشار اينها نتوانست، مى‏خواستند بكشندش اگر نكند و همچنين است صلح امام حسن عليه‏السلام، در مسئله سازش‏كارى بعضى از مقدسين در مسئله جنگ. البته اينها تأثيرگذار نيستند، ولى سخن مى‏گويند و خواستار اين صلح هستند.»69

5. نفى مخدر بودن دين و اينكه ابزارى در دست شاهان بوده است. ايشان بررسى تاريخ را به منظور نفى اينكه اسلام به نفع شاهان و سرمايه‏داران و عليه مردم و مستضعفان بوده است و اعلان جنگ اسلام با شاهان و سرمايه‏داران70 و بهره‏بردارى از سيره پيامبر و امام على و علما بعد از ايشان در مبارزه با طاغوت و مخدر نبودن اسلام71 و توطئه اجانب براى نشان دادن اينكه اسلام در خدمت طاغوت بوده است72 و جوسازى‏ها بر ضد اسلام در اين رابطه73 و تاريخ به عنوان شاهدى بر اينكه اسلام، لَه فقيران و مستضعفان قيام كرده است74 و اسلام حافظ استقلال و منافع دنيوى و منافع آخرتى و حافظ منابع ملى در طول تاريخ75 (در مقابل مستكبران داخلى و خارجى) بوده است و همچنين به منظور مشاهده معارضه دايمى مستكبران با مؤمنان در طول تاريخ76 توصيه مى‏نمايند.

همچنين امام قدس‏سره در اين رابطه مى‏فرمايند: «قرآنى كه نه يك حرف بر آن افزوده شده و نه يك حرف كاسته؛ كتاب كريمى كه ما را از برخورد انبياى معظم الهى با مستكبرين جهان و جهان‏خواران طول تاريخ آگاه نموده و از طريقه حضرت خاتم‏الرسل ـ صلى‏اللّه عليه و آله و سلم ـ با مشركان و زورگويان و كفار و در رأس آنان منافقان، مطلع كرده و اين برخورد، جاويدان و براى هر عصرى و هر مصرى است.»77

6. بيان وظيفه علما براى مبارزه و ايستادگى. امام خمينى قدس‏سره به تاريخ به منظور بيان وظيفه علما در مبارزه با دولت‏هاى جائر و ايستادگى در مقابل آنها78 و بيان تكليف در حفظ انقلاب و آبروى مكتب اشاره مى‏نمايند و همچنين متذكر مى‏شوند: تاريخ شكست‏هاى ظاهرى پيامبر و ائمه، كه هرچند به ظاهر شكست خوردند، لكن منجر به پيروزى مكتبشان و نابودى دشمنانشان شد و موجب افتخار براى آنها شد. از اين‏رو، مى‏افزايند: اگر ما هم شكست بخوريم، موجب افتخارمان خواهد بود و مكتبمان زنده خواهد ماند، وليكن اگر اين شكست به نام مكتب باشد اين خطرناك است‏وگناهى‏نابخشودنى79خواهدبود.

7. بيدار كردن ملت‏هاى مسلمان و زمينه‏سازى بيدارى اسلامى. امام خمينى قدس‏سره اين بخش از تاريخ را براى اسلامى‏كردن ملت‏ها و بيدار كردن آنها مفيد مى‏دانند و در اين رابطه مى‏فرمايند: «بكوشيد كه ملت‏هاى خودتان را اسلامى كنيد، ملت‏هاى خودتان را بيدار كنيد و تاريخ صدر اسلام را براى آنها بخوانيد و كوشش‏هاى آنها را براى اسلام و مسائل ايران را در آنجا منعكس كنيد.»80

8. شكست نيروهاى عظيم مادى در برابر نيروهاى معنوى و نيروى ايمان و تحمل سختى‏هاى مسير. تاريخ به عنوان شاهدى مبنى بر شكست نيروهاى عظيم مادى در برابر نيروهاى معنوى و نيروى ايمان، و همچنين ايمان به عنوان عامل پيروزى مسلمانان در برابر دو امپراتورى بزرگ زمان81 و البته به طور كلى، پيروزى‏ها.82

امام قدس‏سره در سخنانى كه به منظور بيان ضرورت حفظ حوزه‏هاى علميه بيان مى‏فرمايند چنين مى‏گويند: «اگر تاريخ ظَلَمه و ستم‏ديدگان دنيا را مطالعه كنيد مى‏بينيد كه غلبه هميشه با مظلوم است. معاويه با آن قدرت و عظمت و بساطى كه داشت از بين رفت و امروز در شام، كه مركز سلطنت او بود، حتى از قبر او خبرى نيست.»83

همچنين رهبر كبير انقلاب، ماه محرم را به عنوان ماهى كه نحوه پيروزى كلمه حق را بر سر نيزه‏ها آموخت84 معرفى مى‏نمايند و با اشاره به پيروى ملت ايران از امام حسين عليه‏السلام براى بركنارى حكومت ظالم حاكم85 و فدا كردن همه چيز،86 «عدد» را مهم نمى‏دانند، بلكه آنچه در نظر ايشان مهم است، كيفيت جهاد در مقابل اعدا مى‏باشد.87 نيز اقتدا به جوان‏هاى صدر اسلام در فداكارى‏هايى كه براى اسلام كردند88 و همچنين پيروى از اسلام و رهبران آن و انبيا در مبارزه با آزادى مطلوب غرب89 و اقتدا به ايشان به منظور شكستن بت‏ها و طاغوت‏هاى زمان90 و قابل تحمل بودن همه ضربه‏ها و سختى‏ها و آسان شدن آنها با تأسى به تاريخ مبارزات انبيا كه قبلاً مبارزه و اوليا و علما در طول تاريخ بر عليه ظلم بوده و آنها را مشكلات مادى، از اهدافشان باز نداشته است91 و طبيعتا هم‏اكنون هم كه ما قيام كرده‏ايم مشكلاتى نظير گرانى و... طبيعى است.92

2ـ1ـ2. حكومت مسلمانان (دوران خلفا) و علماى اسلام در 500 سال:

1. رد جدايى دين از سياست. امام قدس‏سره به منظور رد مسئله جدايى دين از سياست، دعوت به مطالعه تاريخ مى‏كنند و تاريخ را دليلى بر مدعاى خويش مى‏دانند كه جدايى دين از سياست را بنى‏اميه به وجود آوردند: «مسئله جدايى دين از سياست به عنوان يك مسئله قديمى كه در زمان بنى‏اميه مطرح شدن آن و در زمان بنى‏عباس قوت گرفتن آن و تلاش استعمار براى جدا كردن روحانيون از سياست به بهانه آلوده شدن.»93

2. مخالف نبودن اسلام با پيشرفت. ايشان به منظور بيان موفقيت اسلام در راه ترقى، و روشن نمودن اين تهمت مبنى بر اينكه اسلام با امور اقتصادى مخالف است، دعوت به رجوع به تاريخ و مشاهده حكومت علماى اسلام در مدت 500 سال و موفقيت‏هاى ايشان مى‏نمايند، در حالى كه خلفا انسان‏هاى جائرى بوده‏اند.94

3. شناخت عوامل انحطاط مسلمانان. امام خمينى قدس‏سرهبه منظور كشف عامل انحطاط و ريشه‏هاى گرفتارى مسلمانان، از تاريخ بهره مى‏جويند و از اين علل برحذر مى‏دارند. ايشان مهم‏ترين عامل انحطاط مسلمانان را دورى و بى‏خبرى از تعاليم واقعى و حيات‏بخش اسلام مى‏دانند.95 البته امام قدس‏سره عوامل مختلف داخلى و خارجى ديگرى را نيز به عنوان عوامل انحطاط مسلمانان معرفى مى‏كنند.96 در كل، ايشان در رابطه با گرفتارى‏هاى مسلمانان مى‏فرمايند: «همه گرفتارى‏هايى كه در طول تاريخ براى مسلمانان رخ داده است ناشى از اين است كه از تعليمات اسلام دور بودند و نتوانستند هدايتى را كه اسلام براى آنها آورده بود ادراك كنند.»97 ايشان همچنين در مورد ملت‏ها مى‏فرمايند: «اساس استضعاف ملت‏ها خودشان و قدرتمندان بين خودشان بوده است.»98

2ـ2. تاريخ ملى:

1ـ2ـ2. تاريخ شاهنشاهى و شاهان:

1. ظلم‏ها و مفاسد رژيم شاهنشاهى در طول تاريخ. امام قدس‏سره با توصيه به مطالعه اين بخش از تاريخ، بدين نكته تصريح مى‏نمايند كه هرچه مَفْسَده بوده است، رژيم شاهنشاهى اين مفاسد را ايجاد كرده، منتها هر وقت به اقتضاى خودش99 و نيز متوجه ساختن به ظلم رژيم شاهنشاهى در طول تاريخ،100 و بر دوش محرومان بودن پايه‏هاى حكومتشان،101 همچنين معرفى شاهان به عنوان قاصبان حقوق مردم در طول تاريخ102 و جنايات رژيم منحوس شاهنشاهى در طول تاريخ103 و اثر تبليغات در خوب معرفى كردن اعمالشان104 و مشخص بودن وضعيت شاهان در طول تاريخ105 و همچنين تحت فشار و ظلم سلاطين و پادشاهان و خان‏ها و سرمايه‏داران بودن مردم در طول تاريخ.106

2. دليلى حداقلى بر توانايى فقيه در اداره امور. امام قدس‏سرهدر رد روحانيانى كه مى‏گويند ما از عهده حاكميت برنمى‏آييم، عدم لياقت عمده پادشاهان و اينكه مانند يك انسان معمولى بودند، ولى حكومت مى‏كردند، در حالى كه حتى سواد هم نداشتند، اين مطلب را دليلى حداقلى در اين مى‏دانند كه فقيه باسواد به طريق اولى از عهده اين كار برمى‏آيد.107

2ـ2ـ2. تاريخ مبارزات علما و حركت‏هاى سياسى‏شان و خدماتشان: امام قدس‏سره به منظور آگاهى بخشيدن نسبت به خدمات علما در طول تاريخ در مقابل تهمت‏ها و همچنين كوچك‏بينى‏ها و روشنگرى توطئه‏هايى كه بدين منظور صورت مى‏گيرد، بدين بحث در جلسات مختلف و مناسبت‏هاى مختلف مى‏پردازند. اين مباحث كه هم قبل و هم بعد از انقلاب توسط ايشان مطرح شده‏اند، عبارتند از: آگاهى بخشيدن نسبت به خدمات روحانيان و فقها به اسلام چه از جنبه‏هاى فلسفه، احكام، اخلاق، و چه سياست. ايشان علت قضاوت نادرست بعضى خيرخواهان در اين زمينه را عدم اطلاع ايشان از تاريخ بيان مى‏دارند108 و (از جمله خدمات علما) اينكه علما هميشه حافظ استقلال و تماميت ممالك اسلامى بوده‏اند و تنها چيزى كه توانسته و مى‏تواند سد راه اجانب و دوَل استعمارگر باشد و نگذارد سلطه بر ذخاير ممالك اسلامى پيدا كنند اسلام و علماى جليل اسلام هستند.109 ايشان به تاريخ اشاره مى‏كنند و به عبارت ديگر، دعوت به مطالعه تاريخ مى‏نمايند و دربارى نبودن روحانيت110 و نيز قيام آنان در طول تاريخ در مقابل سلاطين و خيانت‏هاى شاهان111 دفاع مى‏كنند. همچنين به منظور قدرشناسى از روحانيت و خدمات آنها و بيان مبارزاتشان براى انقلاب112 و مجاهدات روحانيون در برابر استعمار113 ـ به همراه ـ مجاهدات مردم،114 با اشاره به استمرار قيام‏هاى علما پيش از انقلاب مى‏فرمايند: «علماى ما از آن صدر اول تا حالا، در هر عصرى قيام كردند و در تاريخ نشان مى‏دهد كه اينها پيوسته قيام‏هايى كردند و زمين خوردند.»115

3ـ2ـ2. تاريخ 100ساله معاصر امام (تاريخ استعمار):

1. برحذر داشتن از تكرار توطئه‏ها و نفوذ استعمارگران. امام قدس‏سره به منظور برحذر داشتن از تكرار توطئه‏ها و گوشزد نمود خطر نفوذ استعمارگران، بخصوص اسرائيل در ايران و توطئه‏هاى استعمار در ممالك اسلامى،116 روشنگرى‏هاى بسيارى مى‏فرمايند؛ از جمله، فعاليت‏هاى آنان در غارت منابع مادى، شامل تلاش‏هايشان براى شناخت سرزمين ايران و منابع آن117 و چپاول منابع و ثروت‏هاى كشور توسط آنها118 و سعى آنها در شناخت گروه‏هاى مختلف مردم119 و نقشه كشيدن‏هايشان در طى قرون120 و همچنين فعاليت‏ها و تلاششان در بى‏هويت ساختن ملت شرق121 و به ويژه تلاش‏ها براى غرب‏زده كردن ملت ايران در طول تاريخ و به طرف غرب و شرق كشيدن بخصوص در دوران پهلوى122 و تلاش در بى‏هويت نمودن ارتش.123 براى مثال، ايشان در رابطه با تلاش‏ها براى فاسدكردن ملت و سرگرم كردن آنها به مسائل جانبى اينچنين مى‏فرمايند: «وارد كردن كالاها از هر قماش و سرگرم كردن بانوان و مردان، خصوصا طبقه جوان، به اقسام اجناس وارداتى از قبيل ابزار آرايش و تزئينات و تجملات و بازى‏هاى كودكانه و به مسابقه كشاندن خانواده‏ها و مصرفى بار آوردن هر چه بيشتر و... و سرگرم كردن و به تباهى كشاندن جوان‏ها كه عضو فعال هستند با فراهم آوردن مراكز فحشا و عشرتكده‏ها، و ده‏ها از اين مصائب‏ حساب ‏شده، براى ‏عقب‏ نگه ‏داشتن ‏كشورهاست.»124

2. آگاهى از تلاش استعمارگران براى مخفى كردن و نابود كردن اسلام. امام خمينى قدس‏سره براى آگاهى از تلاش جنايتكاران تاريخ (استعمارگران) براى در حجاب قرار دادن اسلام و مكتب استقلال‏بخش اسلام (به عنوان مكتبى كه با مستضعفان برادر، و با ستمگران در ستيز است)125 و بلكه تلاش استعمار در نابودى اسلام و سعى در شكاف انداختن بين حوزه و دانشگاه126 و همچنين به منظور فهم علت اينكه چرا گروه‏هاى مختلفى در داخل و خارج از كشور بر ضد روحانيت قلم به دست مى‏گيرند و يا صحبت مى‏كنند،127 دعوت به مطالعه اين بخش مهم از تاريخ مى‏نمايند.

3. مقايسه قبل و بعد از انقلاب و پيشرفت‏هاى صورت‏گرفته. ايشان پس از انقلاب اسلامى به منظور روشن نمودن وضعيت زمان حكومت رژيم منحوس پهلوى و حتى قبل از آن و همچنين تفاوت‏هاى نظام جمهورى اسلامى و به عبارتى، به منظور دفاع از نظام حاكم كنونى، از تاريخ بهره مى‏جويند و به مطالعه در آن دعوت مى‏نمايند.

ايشان به مقايسه انتخابات (دخالت در انتخابات مجلس موسسان پيش از انقلاب128) و همچنين مقايسه عملكرد نيروهاى مسلح (متجاوز بودن ارتش و ژاندارمرى در زمان طاغوت129) و البته مقايسه وضع كنونى با رژيم سابق در ميزان نفوذ قدرت‏هاى خارجى نظير انگليس ـ كه امام قدس‏سره آن را ناشى از تغيير اتكاى نظام به مردم مى‏دانند 130 مى‏پردازند. همچنين امام قدس‏سره با اشاره به خدمت‏هايى كه به مردم شده است، مى‏افزايند: در زمان شاهنشاهى خدمات متوجه كاخ‏نشينان بوده است نه چونان حال به كوخ نشينان.131 همچنين به حمايت دولت‏ها از قلدرها در طول تاريخ و عدم حمايت از مستضعفان132 و محروم بودن ملت ايران در طول تاريخ133 و البته مورد ظلم قرار گرفتن ملت در طول تاريخ از جانب قدرت‏هاى داخلى و خارجى بخصوص در نيم قرن آخر134 اشاره دارند. ايشان در رابطه با خيانت‏هاى رژيم پهلوى در محروم كردن از پيشرفت مى‏فرمايند: «معلوم است ما را در طول تاريخِ نه چندان دور خصوصا، و در سده‏هاى اخير از هر پيشرفتى محروم كرده‏اند و دولت‏مردان خائن و دودمان پهلوى خصوصا، و مراكز تبليغاتى عليه دستاوردهاى خودى و نيز خودْ كوچك ديدن‏ها و يا ناچيز ديدن‏ها، ما را از هر فعاليتى براى پيشرفت محروم كرد.»135

4. دفاع از حقوق ملت ايران. رهبر كبير انقلاب به منظور دفاع از حقوق ملت مبنى بر عدم مالكيت رضا شاه در اموالى كه از مملكت خارج كرده است و ضرورت بازگرداندن آن به ملت ايران136 و دليل آوردن مبنى بر غيرقانونى بودن سلطنت شاه ـ كه اين مورد جزو مبارزات سياسى امام در پيش از انقلاب مى‏باشد 137 به مطالعه اين بخش از تاريخ دعوت مى‏نمايند.

5. نحوه حكومت‏دارى. امام قدس‏سره استفاده از تاريخ براى برداشت نحوه درست تعامل دولت‏ها با مردم (نحوه حكومت‏دارى138) و عبرت گرفتن از وقايع تاريخى را بدين منظور و همچنين به منظور شناخت نظام سياسى موردنظر اسلام ضرورى مى‏دانند.

براى نمونه، در رابطه با نحوه حكومت‏دارى رژيم‏هاى سلطنتى، به عدم محور بودن حكم خداوند در آن رژيم‏ها و رژيم‏هاى غيرتوحيدى اشاره مى‏كنند كه قوانين آنها بر اساس عقل انسان بوده، و براى تسلط بر انسان‏ها مى‏باشد. حال آنكه در حاكميت دولت اسلام در صدر اسلام، قوانين خداوند حاكم بود.139

ايشان در رابطه با نقطه اتكاى دولت‏ها مى‏فرمايند: «وقتى حكومتى پايه قدرتش به دوش ملت نباشد و ملت با قلبش با آن موافق نباشند، هرچه قدرتمند باشد هم نمى‏تواند پايدارى كند.»140

همچنين در ردّ نظام‏هاى سياسى ديگر نيز از اين تاريخ 100 ساله استفاده مى‏نمايند و اشاره دارند به تغيير پيراهن دموكرات در طول تاريخ و تغير آن و اينكه الان در غرب و شرق داراى دو معناى متفاوت است و معناى ثابتى ندارد. (سستى آن براى تبعيت141).

نيز در رابطه با نحوه حكومت‏دارى، به لزوم عبرت گرفتن ملت و مسئولان از تاريخ رژيم سابق براى فهم علت جدايى ملت از آنها و كارشكنى ملت در برابر آنها142 اشاره مى‏كنند؛ چراكه به عنوان نمونه، وقتى قشر مرفه مسئول امر باشند اينها مردم را به حساب نمى‏آورند (و اين قشر مقابل قشر قدرتمندتر خاضع و در مقابل مردم خودشان ستمگر هستند).143

6. تبيين آزادى واقعى براى زنان (ارائه نمونه از آزادى همراه با پايبندى به اسلام). امام خمينى قدس‏سرههمچنين از اين بخش تاريخ، براى متوجه ساختن به نقش فعال زنان و فعاليت زنان پابه‏پاى مردان در امور اجتماعى ـ سياسى و مشكلات كشور در تاريخ 100ساله ايران و تبيين آزادى واقعى كه همراه با پايبندى به اسلام است و بيان ظلمى كه در دوران‏پهلوى به زنان شده است،144 استفاده مى‏نمايند.

4ـ2ـ2. تاريخ پس از انقلاب اسلامى:

ـ ويژگى‏هاى انقلاب اسلامى و ملت ايران و تجليل از مردم. امام قدس‏سره مطالعه تاريخ را براى شناخت مردم ايران و انقلاب اسلامى و همچنين ويژگى‏هاى آنان ضرورى مى‏دانند. ايشان انقلاب اسلامى را اين‏گونه معرفى مى‏كنند: انقلاب اسلامى به عنوان انقلابى آرام نسبت به ساير انقلاب‏ها، داراى ضايعات كم و ثمرات زياد و عمق زياد145 مى‏باشد. همچنين ايشان به يكتايى تحولى كه در ملت به وجود آمده است در طول تاريخ،146 بى‏نمونه بودن چنين حكومتى در طول تاريخ147 اشاره مى‏كنند و خطاب به نمايندگان مجلس براى نشان دادن وظايفشان مى‏فرمايند: «اعضاى محترم مجلس انقلاب‏هاى تاريخ را در نظر بگيرند، با انقلاب اسلامى ايران مقايسه نمايند، تا عظمت اعجازآساى اين انقلاب و حجم فعاليت‏هاى شايسته قواى سه‏گانه را بهتر توجه كنند.»148

امام قدس‏سره در رابطه با ويژگى‏هاى خاص ملت ايران بيانات قابل توجهى دارند و مردم ايران را به عنوان بهترين مردم در طول تاريخ و همچنين مسئولان كشور را به عنوان بهترين‏ها149 معرفى مى‏كنند و يكتايى وضعيت ملت در دفاع از كشور در طول تاريخ150 و بهتر بودن اين مردم در مقايسه با مردم حجاز و مردم زمان پيامبر و حضرت على عليه‏السلام151 را گوشزد مى‏نمايند.

همچنين امام قدس‏سره بيان مشابهى راجع به اقشار مختلف نظير جوانان،152 زنان،153 عشاير،154 گروه‏هاى خاص مانند كميته امداد و يا گروه‏هاى امداد155 و بازاريان156 يا مردم بخش‏هايى از كشور نظير آذربايجان157 دارند كه نيازى به بيان مفصل آنها ديده نمى‏شود. البته لازم به تذكر است كه خطاب‏هاى امام قدس‏سرهنسبت به بازاريان و عشاير و مردم آذربايجان به دليل خدمات اين اقشار در طول تاريخ به اسلام مى‏باشد و به عبارت ديگر، عام‏تر از تاريخ پس از انقلاب مى‏باشد و به دليل مشابهت، لازم بود كه در اين بخش آورده شود.

5ـ2ـ2. تاريخ به طور كلى (در خصوص موارد سياسى و اجتماعى):

1. استفاده از تاريخ و سرمشق گرفتن از آن براى موفقيت. امام قدس‏سره در ضرورت سرمشق گرفتن ملت‏ها براى پيروزى، اينچنين مى‏فرمايند: «در هر صورت، ماها كه الآن اينجا هستيم بايد خودمان را بسازيم. اگر يك ملتى بخواهد مقاومت كند براى يك حرف حقى، بايد از تاريخ استفاده كند. از تاريخ اسلام استفاده كند، ببيند كه در تاريخ اسلام چه گذشته؛ و اينكه گذشته سرمشق هست از براى ما.»158

همچنين امام قدس‏سره در پيام به مناسبت سالگرد 17 شهريور، به سرمشق بودن حوادث بزرگ تاريخ براى ساختن جامعه‏ها و اشخاص و جامعه عصر ما، كه عصر انقلاب است، اشاره مى‏كنند و چنين مى‏فرمايند كه بايد به ذكر و تذكر اين ايام، كه ايام‏اللّه است، بپردازيم؛ چراكه براى ملت درس انقلاب است؛ قضايايى كه در ايام‏اللّه رخ داده است موجب بيدارى و آموزنده است.159

2. توصيه به حركت مسلمانان بر پايه قوت ايمان. ايشان با توصيه به مسلمانان براى سرمشق قرار دادن تاريخ، مى‏فرمايند: هر وقت حركت مردم و مسلمانان با قوت ايمان بوده، با نصر همراه بوده است و هر وقت كه قيام براى آمال نفسانى بوده نصر از آنها فرارى بوده است.160 از اين‏رو، شاهد پيروزى و عدم آسيب‏پذيرى در مواردى هستيم كه اسلام در كار بوده است و عدم پيروزى و آسيب‏پذيرى در مواردى كه حركت‏ها فاقد آن بوده است؛ نظير ماجراى نفت كه تنها جنبه ملى داشته است.161

3. متنبه ساختن به ضرورت وحدت اعم از وحدت حكومت‏هاى اسلامى و وحدت گروه‏هاى اسلامى داخل و خارج از كشور براى رسيدن به مطلوب. امام قدس‏سره عبرت گرفتن دولت‏هاى اسلامى از تاريخ و حل اختلافاتشان162 را الزامى مى‏دانند و بدين حقيقت متوجه مى‏سازند كه دشمنان غدّار كشورهاى اسلامى با ايجاد تفرقه و اختلاف به وسيله عمّالشان و تبليغات رسانه‏هايشان همه ملت‏ها و دولت‏هاى اسلامى را در اسارت كشيده‏اند و دسترنج مظلومان اين كشورها را به غارت برده و مى‏برند.163

امام قدس‏سره درباره وحدت مى‏فرمايند: آنچه وسيله پيشرفت مقاصد بزرگ و دخيل تام در تشكيل مدينه فاضله مى‏باشد، توحيد كلمه و توحيد عقيده است، و اجتماع در مهامّ امور و جلوگيرى از تعديات ظالمانه ارباب تعدى است، كه مستلزم فساد بنى‏الانسان و خراب شدن مدينه فاضله است. و اين مقصد بزرگ، كه مصلح اجتماعى و فردى است، انجام نگيرد، مگر در سايه وحدت نفوس و اتحاد همم و الفت و اخوّت و صداقت قلبى و صفاى باطنى و ظاهرى، و افراد جامعه به طورى شوند كه نوع بنى‏آدم تشكيل يك شخص دهند، و جمعيت به منزله يك شخص باشد و افراد به منزله يك شخص باشد، و تمام كوشش‏ها و سعى‏ها حول يك مقصد بزرگ الهى و يك مهم عظيم عقلى، كه صلاح جمعيت و فرد است، چرخ زند. و اگر چنين مودّت و اخوّتى در بين يك نوع يا يك طايفه پيدا شد، غلبه كنند بر تمام طوايف و مللى كه بر اين طريقه نباشند.»164

همچنين امام قدس‏سره در ارتباط با وحدت گروه‏هاى داخلى اينچنين مى‏فرمايند: تاريخ يك درس عبرت است براى ما كه با ايجاد اختلاف ميان مشروطه‏خواهان مانع از اينكه مشروطه آن‏گونه كه علمامى‏خواستنداجرابشود شدند.165

امام قدس‏سره در لزوم وحدت حوزه و دانشگاه و آگاهى دانش‏آموزان در اين زمينه، توصيه به مطالعه تاريخ انقلاب مى‏فرمايند: «امروز دانش‏آموزان بايد سعى كنند تاريخ انقلاب اسلامى‏مان را و نقش وحدت بين خودشان و دانشگاهيان را با روحانيون بياموزند؛ زيرا اگر روحانيون، شما را و شما، روحانيون را بشناسيد و با هم تفاهم كنيد، مطمئن باشيد كه جناح‏هاى غرب‏زده و شرق‏زده از منافقان و چپ‏گرايان و ديگر خراب‏كاران و منحرفان بر شما و كشور اسلامى‏تان طمع نخواهند كرد؛ و اگر هم طمع كنند، با شكست قطعى مواجه خواهند شد.»166

البته لازم به تذكر است كه گرچه اين توصيه خاصِ تاريخ انقلاب مى‏باشد، لكن به دليل مشابهت با ساير موارد در اين بخش (يعنى وحدت)، لازم ديده شد كه در اين قسمت جاى داده شود.

4. ضرورت كار بر دو حوزه علم و تقوا. امام خمينى تأكيد مى‏نمايند كه دانشگاه‏هاى ما بايد روى دو بخش كار كنند: ركن علم و ركن تربيت معنوى.167 و ايشان به منظور بازدارى از تكرار آسيب‏هايى كه در طول تاريخ از جاهلان ديده‏ايم، به استفاده و بهره‏بردارى از جهالت مردم در طول تاريخ به عنوان گرفتارى بزرگ ما در طول تاريخ168 اشاره مى‏فرمايند و همچنين عدم رشد مكتب‏هاى توحيدى را به عنوان صدمه‏اى كه اسلام و بلكه همه انبيا از عالمان غيرمهذّب ديده است بيان مى‏دارند و در اين رابطه مى‏فرمايند: «معلوم نيست كه آن قدرى كه از طرف عالم غيرمهذّب‏اسلام‏صدمه‏ديده‏است، از طرف جهّال غيرمهذّب‏بااينكه‏عددشان‏زياداست،صدمه‏ديده‏است.»169

5. ضرورت ايستادگى در برابر توطئه‏ها با توجه به سابقه‏دار بودن آنها در طول تاريخ. امام خمينى دعوت مى‏كنند به مطالعه تاريخ به منظور مشاهده سابقه‏دار بودن مسائلى كه براى مسلمانان پيش مى‏آيد؛ چه از شهادت‏ها و چه از خراب‏كارى‏هاى فجّار.170 و همچنين پربودن تاريخ از خيانت بزرگان اسلام به آن،171 كه مى‏توان گفت: امام قدس‏سره از اين مسائل ضرورت استقامت در وقايع مختلف را استنتاج مى‏نمايند و بدين نكته اشاره دارند كه حق در طول تاريخ بر باطل پيروز بوده است172 و اين تنها مردان تاريخ بوده‏اند كه در برابر قدرت‏ها ايستادگى كرده‏اند.173

6. نيازمند وقت بودن اصلاحات و همچنين نيازمند مجاهدت و فداكارى بودن آن. امام قدس‏سره در اين زمينه مى‏فرمايند: «در تمام طول تاريخ بشر هرگز چنين معجزه‏اى روى نداده است كه يك شبه همه چيز درست بشود و بر طبق اسلام شود و اصلاح شود، بلكه نيازمند مجاهدت‏ها و فداكارى‏هاست.»174

7. اهميت مجالس عزادارى در طول تاريخ و اهميت سياسى اين مجالس. امام قدس‏سره در اين رابطه مى‏فرمايند: «در طول تاريخ، اين مجالس عزا كه يك سازمان‏دهى سرتاسرى در كشورهاى اسلامى است و در ايران كه مهد تشيع و اسلام و شيعه است، در مقابل حكومت‏هايى كه پيش مى‏آمدند و بناى بر اين داشتند كه اساس اسلام را از بين ببرند، اساس روحانيت را از بين ببرند، آن چيزى كه در مقابل آنها، آنها را مى‏ترساند، اين مجالس عزا و اين دستجات بود.»175

نتيجه‏گيرى

در مجموع، مطالب بيان‏شده را اين‏گونه مى‏توان جمع‏بندى نمود كه امام خمينى قدس‏سره رويكردى خاص، كه البته به تأسى از قرآن و ائمّه هدى عليهم‏السلام مى‏باشد، به تاريخ دارند كه آن را مى‏توان رويكرد «عبرت‏محور» ناميد. همچنين ايشان ضرورت‏ها و كاركردهاى مختلفى را از تاريخ در نظر داشته‏اند كه مى‏توان آن را به دو بخش «اخلاقى و فردى» و «سياسى و اجتماعى» تقسيم كرد. البته هريك از اين دو بخش نيز بخش‏هاى متعددى را شامل مى‏شوند. اين ضرورت‏هاى فردى و اخلاقى را مى‏توان در سه بخش «تاريخ انبيا و ائمّه اطهار»، «احوال بزرگان دين و هاديان» و «تاريخ به طور كلى (از منظر فردى)» و از نظر سياسى در بخش‏هاى «تاريخ انبيا و تاريخ اسلام» و «تاريخ ملى» و در نهايت «تاريخ به طور كلى (از منظر ضرورت‏هاى اجتماعى و سياسى)» سازمان‏دهى و تنظيم نمود. البته كاركردهاى مدنظر امام قدس‏سره محدود به زمانى خاص نبوده و قابل تعميم، استفاده و الگوبردارى در زمان حاضر نيز مى‏باشد.

 

منابع

ـ قرآن حكيم و شرح آيات منتخب، ترجمه ناصر مكارم شيرازى، چ چهارم، تهران، تابان، 1387.

ـ نهج‏البلاغه، ترجمه محمد دشتى، چ چهارم، قم، مشهور، 1380.

ـ ابن منظور، لسان العرب، قم، دارالاحياء الثراث‏العربى، 1405ق.

ـ طريحى، فخرالدين، مجمع‏البحرين، تحقيق سيداحمد حسينى، بى‏جا، نشرالثقافه الاسلامية، 1408ق.

ـ ابن‏خلدون، عبدالرحمن‏بن، ديوان المبتدأ و الخبر فى تاريخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأكبر، تحقيق خليل شحادة، بيروت، دارالفكر، 1408ق.

ـ مقريزى، تقى‏الدين، المواعظو الاعتبار بذكر الخطط و الآثار، قاهره، مكتبة الثقافه الدينيه، بى‏تا.

ـ امام خمينى، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1370.

ـ ـــــ ، شرح حديث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1377.

ـ ـــــ ، صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1379.

ـ ـــــ ، ولايت فقيه، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، بى‏تا.

ـ ـــــ ، شرح چهل حديث، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1388.

ـ طباطبائى، سيد محمدحسين، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمدباقر موسوى همدانى، قم، انتشارات اسلامى، 1387.

ـ مطهّرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1372.

ـ ـــــ ، مقدمه‏اى بر جهان‏بينى اسلامى، تهران، صدرا، 1376.

ـ ـــــ ، مسئله شناخت، تهران، صدرا، 1378.

ـ مكارم شيرازى، ناصر و همكاران، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1374.

ـ تاريخ معاصر از ديدگاه امام خمينى قدس‏سره، تحقيق محمد هاشمى تروجنى و حميد بصيرت‏منش، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1378.

ـ سيماى معصومين عليهم‏السلام در انديشه امام خمينى قدس‏سره، تحقيق مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1375.

ـ لوكاس، هنرى، تاريخ تمدن، ترجمه عبدالحسين آذرنگ، تهران، كيهان، 1369.

ـ ارجينى، حسين، «عوامل انحطاط و پويايى جوامع اسلامى از ديدگاه امام خمينى»، انقلاب اسلامى، ش 12، بهار 1387، ص 119-133.

ـ حداد عادل، غلامعلى، «مختصرى در باب اهميت تاريخ»، گنجينه اسناد، ش 61، بهار 1385، ص 6ـ8.

---

* دانشجوى دكترى تاريخ و تمدن اسلامى دانشگاه معارف قم. دريافت: 25/3/90 ـ پذيرش: 23/9/90.

** دانشجوى كارشناسى معارف اسلامى و مديريت دولتى دانشگاه امام صادق عليه‏السلام. motahharynia@gmail.com

5ـ ر.ك: تاريخ معاصر از ديدگاه امام خمينى قدس‏سره، تحقيق محمد هاشمى تروجنى و حميد بصيرت‏منش.

6ـ ر.ك: سيماى معصومين در انديشه امام خمينى قدس‏سره، تحقيق مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس‏سره.

7ـ امام خمينى، صحيفه امام، ج 17، ص 314.

8ـ ابن منظور، لسان‏العرب، ج 3، ص 4؛ فخرالدين طريحى، مجمع‏البحرين، ج 2، ص 429.

9. Herodotus.

10ـ هنرى لوكاس، تاريخ تمدن، ترجمه عبدالحسين آذرنگ، ج 1، ص 6.

11ـ تقى‏الدين مقريزى، المواعذ و الاعتبار بذكرالخطط و الاثار، ج 1، ص 4.

12ـ ابن‏خلدون، ديوان المبتدأ، ج 1، ص 6.

13ـ مرتضى مطهّرى، مجموعه آثار، ج 2، ص 367.

14ـ همان، ص 368.

15ـ غلامعلى حداد عادل، «مختصرى در باب اهميت تاريخ»، گنجينه اسناد، ش 61، ص 6.

16ـ امام خمينى، صحيفه امام، ج 21، ص 396.

17ـ ر.ك: سيد محمدحسين طباطبائى، الميزان، ترجمه سيد محمدباقر موسوى همدانى، ج 11، ص 102، ذيل آيه 3 سوره يوسف.

18ـ قرآن حكيم و شرح آيات منتخب، ترجمه ناصر مكارم شيرازى، سوره انعام، آيه 11؛ يوسف: 111؛ اعراف: 176.

19ـ ناصر مكارم شيرازى و همكاران، تفسير نمونه، ص 102، ذيل آيه 137 سوره آل‏عمران.

20ـ امام خمينى، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 288.

21ـ مرتضى مطهّرى، مقدّمه‏اى بر جهان‏بينى اسلامى، ص 73ـ74؛ همو، مسئله شناخت، ص 77.

22ـ ر.ك: نهج‏البلاغه، ترجمه محمد دشتى، نامه 31.

23ـ همان، نامه 69، ص 611.

24ـ همان، خ 157، ص 157.

25ـ امام خمينى، صحيفه امام، ج 5، ص 162.

26ـ همان، ج 14، ص 491؛ ج 18، ص 95، 170ـ171 و 411.

27ـ همان، ج 4، ص 471.

28ـ همان، ج 21، ص 239.

29ـ همان.

30ـ همان، ج 14، ص 491.

31ـ امام خمينى، آداب‏الصلاة، ص 148.

32ـ همو، شرح چهل حديث، ص 396.

33ـ امام خمينى، آداب‏الصلاة، ص 192ـ193.

34ـ همان، ص 187.

35ـ همان.

36ـ امام خمينى، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 288.

37ـ همان، ص 348.

38ـ همو، صحيفه امام، ج 7، ص 263.

39ـ همان، ج 11، ص 20.

40ـ همان، ج 6، ص 530؛ ج 20، ص 76.

41ـ همان، ج 5، ص 466.

42ـ همان، ج 17، ص 210.

43ـ همان.

44ـ امام خمينى، شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 201ـ202.

45ـ امام خمينى، صحيفه امام، ج 16، ص 162.

46ـ همان، ج 7، ص 284.

47ـ همان، ج 3، ص 339؛ ج 20، ص 117ـ118.

48ـ همان، ج 12، ص 503.

49ـ همان، ج 8، ص 184.

50ـ همان، ج 17، ص 107.

51ـ امام خمينى، ولايت فقيه، ص 26.

52ـ همو، صحيفه امام، ج 20، ص 117ـ118.

53ـ همان، ج 8، ص 79ـ80.

54ـ همان، ج 11، ص 125.

55ـ همان، ج 5، ص 533.

56ـ همان، ج 5، ص 171؛ ج 19، ص 496، ج 15، ص 417.

57ـ همان، ج 4، ص 325؛ ج 10، ص 96.

58ـ همان، ج 11، ص 451ـ452.

59ـ همان، ج 20، ص 87.

60ـ همان، ج 5، ص 170.

61ـ همان، ج 4، ص 178 و 220.

62ـ همان، ج 5، ص 513؛ ج 6، ص 57؛ ج 7، ص 258؛ ج 8، ص 231؛ ج 11، ص 2؛ ج 20، ص 23.

63ـ همان، ج 6، ص 163.

64ـ همان، ج 9، ص 516.

65ـ همان، ج 13، ص 203؛ ج 16، ص 451.

66ـ همان، ج 17، ص 100.

67ـ همان، ج 16، ص 234.

68ـ همان، ج 4، ص 428.

69ـ همان، ج 20، ص 118.

70ـ همان، ج 4، ص 99.

71ـ همان، ج 4، ص 216ـ217 و 320؛ ج 6، ص 89.

72ـ همان، ج 6، ص 159 و 202ـ203.

73ـ همان، ج 6، ص 237؛ ج 7، ص 44، 327، 338 و 389؛ ج 8، ص 291ـ292 و 455ـ456؛ ج 9، ص 169ـ171.

74ـ همان، ج 6، ص 159 و 202ـ203.

75ـ همان، ج 10، ص 248ـ249.

76ـ همان، ج 9، ص 396.

77ـ همان، ج 20، ص 312.

78ـ همان، ج 2، ص 370ـ371.

79ـ همان، ج 11، ص 496؛ ج 20، ص 117ـ118؛ ج 17، ص 492ـ493.

80ـ همان، ج 17، ص 314.

81ـ همان، ج 8، ص 166ـ167، 225 و 454ـ455؛ ج 10، ص 12و 418؛ ج 12، ص 240؛ ج 13، ص 30 و 522.

82ـ همان، ج 16، ص 105؛ ج 13، ص 28.

83ـ همان، ج 2، ص 410.

84ـ همان، ج 5، ص 75.

85ـ همان، ج 5، ص 153.

86ـ همان، ج 15، ص 9 و 264؛ ج 17، ص 52.

87ـ همان، ج 17، ص 52.

88ـ همان، ج 9، ص 383؛ ج 14، ص 182ـ183.

89ـ همان، ج 14، ص 404.

90ـ همان، ج 18، ص 87.

91ـ همان، ج 15، ص 384؛ ج 18، ص 440.

92ـ همان، ج 17، ص 44 و 105.

93ـ همان، ج 16، ص 418.

94ـ همان، ج 1، ص 118.

95ـ همان، ج 2، ص 177.

96ـ ر.ك: حسين ارجينى، «عوامل انحطاط و پويايى جوامع اسلامى از ديدگاه امام خمينى»، انقلاب اسلامى، ش 12، ص 119ـ133.

97ـ امام خمينى، صحيفه امام، ج 9، ص 129.

98ـ همان، ج 16، ص 22.

99ـ همان، ج 3، ص 490.

100ـ همان، ج 4، ص 239؛ ج 14، ص 277؛ ج 17، ص 308.

101ـ همان، ج 17، ص 259؛ ج 5، ص 7.

102ـ همان، ج 5، ص 143؛ ج 6، ص 173؛ ج 9، ص 469؛ ج 10، ص 118.

103ـ همان، ج 6، ص 189.

104ـ همان، ج 19، ص 434.

105ـ همان، ج 10، ص 119.

106ـ همان، ج 17، ص 210 و 424.

107ـ امام خمينى، ولايت فقيه، ص 138.

108ـ همو، صحيفه امام، ج 3، ص 238؛ ج 21، ص 275.

109ـ همان، ج 2، ص 396.

110ـ همان، ج 7، ص 389.

111ـ همان، ج 7، ص 391؛ ج 8، ص 294؛ ج 9، ص 474؛ ج 14، ص 241.

112ـ همان، ج 14، ص 374.

113ـ همان، ج 15، ص 366.

114ـ همان، ج 16، ص 491؛ ج 21، ص 97.

115ـ همان، ج 4، ص 100.

116ـ همان، ج 1، ص 388.

117ـ همان، ج 8، ص 449 و 184؛ ج 9، ص 392.

118ـ همان، ج 11، ص 127.

119ـ همان، ج 8، ص 184.

120ـ همان، ج 4، ص 239.

121ـ همان، ج 9، ص 390.

122ـ همان، ص 514.

123ـ همان، ج 14، ص 434.

124ـ همان، ج 21، ص 416؛ ج 13، ص 201ـ202؛ ج 14، ص 132؛ ج 16، ص 312.

125ـ همان، ج 16، ص 74.

126ـ همان، ج 12، ص 24.

127ـ همان، ج 13، ص 357.

128ـ همان، ج 5، ص 508؛ ج 12، ص 335.

129ـ همان، ج 17، ص 24.

130ـ همان، ج 18، ص 297.

131ـ همان، ج 17، ص 446؛ ج 18، ص 27ـ28؛ ج 19، ص 257.

132ـ همان، ج 13، ص 196.

133ـ همان، ج 17، ص 428، 472 و 478؛ ج 18، ص 293.

134ـ همان، ج 14، ص 81 و 182ـ183.

135ـ همان، ج 21، ص 416.

136ـ همان، ج 11، ص 278ـ279.

137ـ همان، ج 4، ص 518.

138ـ همان، ج 5، ص 410.

139ـ همان، ج 11، ص 448ـ449.

140ـ همان، ج 7، ص 508ـ510؛ ج 8، ص 348؛ ج 16، ص 493ـ494.

141ـ همان، ج 11، ص 458.

142ـ همان، ج 13، ص 381.

143ـ همان، ج 16، ص 422.

144ـ همان، ج 18، ص 401ـ402؛ ج 10، ص 183.

145ـ همان، ج 15، ص 92.

146ـ همان، ج 17، ص 118؛ ج 19، ص 480.

147ـ همان، ج 16، ص 467.

148ـ همان، ج 19، ص 154.

149ـ همان، ج 16، ص 96، 138 و 134ـ137.

150ـ همان، ج 19، ص 287.

151ـ همان، ج 20، ص 495؛ ج 21، ص 410.

152ـ همان، ج 18، ص 315 و 147.

153ـ همان، ج 13، ص 294؛ ج 17، ص 151.

154ـ همان، ج 16، ص 296.

155ـ همان، ج 17، ص 424.

156ـ همان، ج 13، ص 525.

157ـ همان، ج 11، ص 526؛ ج 14، ص 335.

158ـ همان، ج 5، ص 162.

159ـ همان، ج 16، ص 485.

160ـ همان، ج 7، ص 67؛ ج 11، ص 348ـ349.

161ـ همان، ج 13، ص 40.

162ـ همان، ج 7، ص 67ـ68.

163ـ همان، ج 19، ص 341.

164ـ امام خمينى، شرح چهل حديث، ص 309ـ310.

165ـ همو، صحيفه امام، ج 18، ص 170ـ171 و 411.

166ـ همان، ج 17، ص 3ـ4.

167ـ همان، ج 16، ص 498.

168ـ همان، ج 13، ص 452.

169ـ همان، ج 15، ص 504؛ ج 21، ص 280.

170ـ همان، ج 13، ص 265 و 410؛ ج 14، ص 519ـ521.

171ـ همان، ج 21، ص 332.

172ـ همان، ج 5، ص 177.

173ـ همان، ص 35.

174ـ همان، ج 21، ص 447.

175ـ همان، ج 16، ص 344.