معرفت

معرفت سال بیست و یکم ـ شماره 180 ـ آذر 1391، 103ـ119

ابوذر تشکّرى صالح*

چکیده

تصریح و تأکید قرآن بر محبت خداوند نسبت به محسنین، اهمیت خاصى به پژوهش درباره آثار چنین محبتى مى دهد. از طرفى، آگاهى نسبت به آثار محبت خداوند به ویژه مستند به خود قرآن، ثمرات اخلاقى مهمى دارد. این تحقیق با روش توصیفى ـ تحلیلى انجام گرفته و هدف آن معرفى آثار محبت خداوند نسبت به محسنین در قرآن کریم از طریق بررسى آیات و پژوهش در تفاسیر و منابع موجود دیگر در این زمینه است. پژوهش انجام شده نشان مى دهد آثارى که در قرآن براى محبت خداوند به محسنین ذکر شده، در دو بخش آثار دنیوى و آثار اخروى قرار مى گیرند. از نظر قرآن، برخى از آثار دنیوى محبت خداوند به نیکوکاران عبارتند از: هدایت، دریافت پاداش زودهنگام در دنیا، یارى خداوند، بهره مندى از رحمت الهى، برخوردارى از جایگاه والا، شایستگى دریافت تحیّت الهى، پذیرفته شدن عمل، و مصونیت از سرزنش و عقاب. از جمله آثار اخروى محبت خداوند به محسنین نیز مى توان به «نعمت هاى بهشتى» و «پاداش افزون تر» اشاره کرد.

کلیدواژه ها: آثار محبت الهى، قرآن، نیکوکاران، احسان، آثار دنیوى، آثار اخروى.

* کارشناسى ارشد تفسیر و علوم قرآنى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.                        s.fajr@yahoo.com

دریافت: 20/12/90 پذیرش: 13/7/91.

مقدّمه

در آیات مختلف قرآن کریم از محبت خداوند به گروهى از بندگان آراسته به ویژگى هاى اخلاقى و اعتقادى ویژه سخن به میان آمده است. در این میان، کسانى هستند که محبت خداوند نسبت به آنان با صراحت بیشتر و با لفظ «یحبّ» بیان شده است. از بین این افراد نیز سخن از محبت خداوند نسبت به نیکوکاران بیشتر از دیگران است.¹ این محبت که یک سوى آن خداوند است، یقینا آثار مهمى به دنبال دارد. دو ساحتى بودن حیات انسان به عنوان محبوب، و «مالک یوم الدین» بودن خداوند به عنوان محب اقتضا مى کند این آثار محدود به دنیا نباشند. قرآن کریم برخى آثار دنیوى و اخروى را براى محبت الهى به نیکوکاران بیان مى فرماید. استخراج نظریه اى منسجم و مستدل از قرآن کریم در مورد آثار محبت الهى به محسنین و بررسى این آثار و به کار گرفتن آنها در برنامه معنوى فردى و اجتماعى بسیار راهگشاست و نقش تربیتى مهمى براى کسانى دارد که مى خواهند با بهره گیرى از قرآن کریم، در مسیر تعالى روحى قدم بردارند؛ بخصوص اینکه معارف آن بدون واسطه از خود قرآن گرفته مى شوند. همچنین اطلاع از ثمرات و برکات محبت خداوند به محسنین، انگیزه خوبى براى تلاش در جهت رسیدن به مقام احسان و بهره مندى از آثار عظیم آن ایجاد مى کند که نشان دهنده اهمیت تحقیق در آیات قرآن و دریافت معارف بلند قرآنى در این زمینه است. بررسى منابع نشان مى دهد که مسئله آثار محبت الهى به نیکوکاران در منبعى مستقل یا حتى تحت عنوانى مجزا بررسى نشده است. منابع موجود، به طور عام به محبت خداوند به انسان ها پرداخته اند. با توجه به اهمیت مسئله و اینکه طبق جست وجوهاى انجام شده تاکنون این مسئله به نحو شایسته اى بحث نشده است، پرداختن دقیق به آثار محبت خداوند نسبت به محسنین در قرآن کریم ضرورى به نظر مى رسد.

در پژوهش پیش رو، فراتر از تازگى مسئله که داراى پیشینه مستقل چندانى نیست، مهم ترین جنبه نوآورى آن به بررسى فراگیر و تحلیل تفصیلى آیات مرتبط با آثار محبت الهى به محسنین در قرآن مربوط مى شود.

سؤال اصلى این است که قرآن کریم چه آثارى براى محبت خداوند به محسنین بیان کرده است؟

سؤالات فرعى نیز عبارتند از: آیا قرآن سخنى از آثار محبت خداوند به محسنین به میان آورده است؟ چه آثار دنیوى براى محبت خداوند به محسنین در قرآن ذکر شده است؟ آثار اخروى محبت خداوند به محسنین که در قرآن آمده کدامند؟ در ساختار کلى مقاله نیز ارائه مطالب با همین ترتیب انجام خواهد گرفت.

مفهوم شناسى

الف. محبت

1) معناى لغوى و اصطلاحى: معانى اصلى ماده «ح ب ب» عبارتند از:² 1. لزوم و ثبات؛ 2. دانه چیز دانه دار؛ که در مثل گندم و جو و حتى انگور رایج است؛³ 3. وصف کوتاهى یک چیز؛ مثلاً: «حبحاب» به معنى مرد یا شتر کوتاه قد و ضعیف.⁴ آنچه اینجا از آن بحث مى شود اصل اول و به معناى دوستى (متضاد بغض)⁵ است.⁶

محبت در اصطلاح عام، «میل طبع به چیز لذت بخش» است که حالت شدید آن عشق نامیده مى شود.⁷ محبت در اصطلاح فلاسفه عبارت است از «میل به شخص یا چیزعزیزیا جذاب یا سودمند.»⁸ محبت حالتى است که در دل یک موجود ذى شعور، نسبت به چیزى که با او ملایمت و با تمایلات و خواسته هاى او تناسبى داشته باشد پدید مى آید.⁹ توجه شود که هرگاه صدور «حُبّ» از خداوند اراده مى شود باید پیراستگى آن از نقایص مادى لحاظ گردد.¹⁰

2) کاربرد قرآنى: مشتقات واژه محبت در قرآن به همان معناى لغوى خود به کار رفته است. فاعل محبت گاهى خداوند و گاهى انسان مى باشد.¹¹ از نظر قرآن، محبت انسان ها به لحاظ اینکه در راستاى رضاى الهى باشد یا نباشد، گاهى ممدوح شمرده مى شود و گاهى مذموم. نمونه اى از هر دو نوع آن در آیه زیر آورده شده است: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَادا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ وَالَّذِینَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبّا لِّلّهِ» (بقره: 165)؛ و برخى از مردم، در برابر خدا، همانندهایى [براى او ]برمى گزینند، و آنها را چون دوستى خدا، دوست مى دارند، ولى کسانى که ایمان آورده اند، به خدا محبت بیشترى دارند.

3) واژگان همسو¹² و متضاد: 1. «مودّت»¹³ از ریشه وُدّ و وداد به معناى حبّ است.¹⁴ راغب مى گوید: ودّ یعنى: دوست داشتن چیزى و آرزوى محقق شدن آن.¹⁵ 2. «اُلفت»¹⁶ از ألِفَ در لغت به معناى اجتماع با میل و رغبت،¹⁷ انس گرفتن و دوست داشتن است. «تألّفَ القومُ» یعنى: قوم جمع شدند و یکدیگر را دوست داشتند.¹⁸ 3. «خُلّت»¹⁹ از خلل به معناى شکاف میان دو چیز.²⁰ 4. «رغبت»²¹ که یکى از معانى آن «طلبیدن چیزى»²² است، وقتى با حرف «الى» بیاید به معناى میل به چیزى براى کسب منفعت از آن است.4. «ولایت»²³ از «و ل ى» به معناى قرب و نزدیکى²⁴ است و معانى متعدد دیگر آن، از جمله دوستى²⁵ (که در آن محب و محبوب از لحاظ معنوى به هم نزدیک مى شوند)، به نوعى به این ریشه معنایى بازمى گردند. 6. «صدیق»²⁶ از «ص د ق» است که در اصل به معناى قوّت در چیزى مى باشد.²⁷ از معانى منشعب شده آن، مودّت و محبت است که صداقت از آن مشتق مى شود.²⁸ 7. «حمیم»²⁹ یعنى: نزدیک؛³⁰ بنابراین، حمیمِ فرد کسى است که از نزدیکان او باشد و امر وى برایش اهمیت داشته باشد.³¹ «أخدان»³² که اصل معنایى اش «دوستى» است.³³ برخى گفته اند: «خِدن» به دوستى گفته مى شود که در همه امور ظاهر و باطن با انسان شریک است.³⁴ 9. «إخوان»³⁵ جمع «أخ» است که از ماده «أ خ و» مشتق شده به معناى کسى که از پدر و مادر یا یکى از آنها یا از جهت رضاعى با انسان شریک باشد. سپس براى هرگونه اشتراکى در قبیله، دین، حرفه، معامله، دوستى و مناسبات دیگر به کار رفته است.³⁶

دقیق ترین واژه متضاد با محبت، «بغض»³⁷ است که در قرآن کریم چند بار به شکل «البغضاء» آمده است.³⁸ واژه دیگر «عداوة» است که در قرآن با مشتقاتش در برابر الفت،³⁹ إخوان،⁴⁰ مودت،⁴¹ ولایت،⁴² حمیم⁴³ و خُلّت⁴⁴ که همگى از واژگان همسو با محبت هستند قرار گرفته است. «کراهة» هم واژه دیگرى است که کاربردهاى قرآنى اش، به خوبى تضاد معنایى آن با محبت را نشان مى دهد.⁴⁵

ب. محسنین

1) معناى لغوى و اصطلاحى: محسن از ریشه «ح س ن» است. ریشه معنایى حُسن، «خوبى» و ضد قبح مى باشد.⁴⁶ راغب مى گوید: حُسن عبارت است از هر چیز شادى آفرین و مطلوب انسان که ممکن است یکى از این سه نوع باشد: مطلوب از جهت عقل، مطلوب از جهت میل و هوس و مطلوب از جهت حسّ.⁴⁷ باب افعال از این ریشه (احسان) دو کاربرد دارد: 1. «نیکى کردن»،⁴⁸ متضاد واژه «الإساءة»؛⁴⁹ 2. آگاهى کامل نسبت به یک چیز یا توانایى بر انجام صحیح یک کار؛⁵⁰ مانند: «یحسن الکتابة».⁵¹ با آنکه هر دو کاربرد معنایى این واژه در قرآن به کار رفته، اما آنچه با موضوع بحث ما مرتبط است تنها معناى اول مى باشد.

محسن کاربرد اصطلاحى خاصى ندارد و در معناى لغوى خود به کار مى رود.

2) کاربرد قرآنى: افعال ماده «ح س ن» در قرآن مجید بجز در سه جا،⁵² همه از باب افعال و نیز هر دو معناى⁵³ لغوى آن آمده است.⁵⁴ شیخ طوسى مى فرماید: «الاحسان هو النفع الذى یستحق به الحمد»؛⁵⁵ احسان، نفع رساندنى است که [فرد] به واسطه آن شایسته ستایش باشد. احسان نیز همانند بسیارى دیگر از واژه هاى متداول عربى در عصر نزول، وقتى در قرآن به کار گرفته شد بار معنایى خاصى پیدا کرد و تعالى معنایى یافت.

از نگاه قرآن، سرچشمه نیکى ها عمل به دستورات الهى همراه ایمان واقعى است و در این دیدگاه، «نماز»، «زکات»، «تقوا»، «فروبردن خشم» و «گذشت» به عنوان نمادهاى اصلى سرسپردگى در عرصه عبادت و اطاعت و مهرورزى، و همچنین «یقین به آخرت» به عنوان چکیده و ثمره همه اعتقادات، به منزله مشخصه اهل احسان ذکر شده است.⁵⁶

قرآن در مواردى دو مفهوم تقوا و صبر را در معناى احسان اشراب مى کند⁵⁷ و حتى گاهى محسنین را معادل متقین⁵⁸ یا صابرین⁵⁹ مى آورد. در مجموع، مى توان گفت: محسنین در کاربرد قرآنى کسانى هستند که اهل ایمان و عمل صالح باشند⁶⁰ و این دقیقا معادل فرمایشى است که از رسول خدا صلی الله علیه و اله در تفسیر احسان نقل شده است.⁶¹

3) واژگان همسو و متضاد: «عمل صالح» نزدیک ترین واژه به احسان در آیات قرآن است⁶² و مى توان گفت با معناى لازمى بدون حرف جر احسان (نیکى کردن) مترادف است. واژه «بِرّ» نیز کاربردهایى مشابه احسان دارد.⁶³ بِرّ نسبت به والدین، به معناى زیاد نیکى کردن در حق آنها و نقطه مقابل عقوق است.⁶⁴ واژه «طَول» هم کاربردى مشابه احسان دارد.⁶⁵ به گفته مفسّران، «طول» نعمت دادنى است که مدتش براى صاحب نعمت طولانى باشد، و «ذوالطول» از نام هاى نیکوى خداوند است که هم معناى مُنعم است، ولى از آن خاص تر مى باشد؛ چون ذوالطول شامل نعمت دادن هاى کوتاه مدت نمى شود.⁶⁶ «إنعام»⁶⁷ به معناى نیکى رساندن به دیگران⁶⁸ هم خیلى به معناى احسان نزدیک است.⁶⁹

برجسته ترین واژه متضاد احسان، «إساءة» است. تقابل این دو واژه در قرآن کاملاً مشهود است.⁷⁰ نقیض هر دو معناى احسان نیز در اساءة کاربرد دارد: «أساء إلیه» یعنى: به او بدى کرد و «أَساءَ الشى ءَ» یعنى: آن را خراب کرد و نتوانست کارش را درست به انجام برساند.⁷¹ واژه هاى «ظلم» و «فسادطلبى» نیز مقابل احسان در قرآن به کار رفته اند.⁷²

محبت خداوند به نیکوکاران

قرآن کریم به سبب اهمیت نیکوکارى، بارها از خداوند به عنوان دوست دار⁷³ و همراه⁷⁴ نیکوکاران یاد کرده است، و نیز به احسان دستور⁷⁵ مى دهد. پس درک اینکه انسان «محسن» محبوب خدا و کارش از نظر قرآن پسندیده است چندان دشوار نیست.

اما آنچه شایسته ریزبینى مى باشد این است که محبت خداوند به محسنین چه آثارى در پى دارد. از آن رو که محبت در اینجا منسوب به وجودى است که مظهر اتمّ کمالات و مالک زمین و آسمان و دنیا و آخرت است، پس اگر او کسى را دوست داشته باشد قطعا آثار این دوستى در هر دو دنیا قابل پیگیرى است.

این مقاله در پى بررسى آثارى است که خداوند در آیات شریفه قرآن براى محبت خویش به نیکوکاران بیان فرموده است. این آثار را مى توان در دو گروه آثار دنیوى و اخروى بررسى کرد:

آثار دنیوى

قرآن کریم گاهى بدون بیان مصداق، تنها اشاره دارد که محبت خداوند نسبت به انسان، در دنیا آثار مبارک و خوبى دارد،⁷⁶ اما آیات دیگرى از قرآن کریم به طور مشخص آثارى دنیوى را براى محبت الهى به انسان مى شمارند. در ذیل، به برخى از این آثار اشاره مى شود:

1. هدایت شدن

طبق آیات قرآن، یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران، هدایت ویژه آنهاست. خداوند در قرآن از جایگاه ویژه حضرت ابراهیم (ع)، فرزندان آن حضرت و پیامبران پیش از وى سخن مى گوید و آنها را هدایت شده از سوى خود مى خواند، سپس مى فرماید: ما نیکوکاران را این گونه پاداش مى دهیم: «وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ کُلّا هَدَیْنَا وَنُوحا هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» (انعام: 84)؛ و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم، و همه را به راه راست درآوردیم، و نوح را از پیش راه نمودیم، و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسى و هارون را [هدایت کردیم]واین گونه،نیکوکاران راپاداش مى دهیم.

اگرچه مفسّران در مورد ماهیت و جزئیات این هدایت با هم اتفاق نظر ندارند،⁷⁷ اما آنچه روشن است اینکه: اولاً، هدایت محسنین هدایتى خاص و فراتر از هدایت عامه است؛⁷⁸ چون به صورت مطلق نیامده، بلکه منحصر در محسنین و به عنوان نتیجه احسان آنها ذکر شده است و ثانیا، آوردن لفظ اشاره بعید (کذلک) حکایت از عظمت این هدایت دارد⁷⁹ که به عنوان پاداشى ارزشمند براى اهل احسان، به آنها بخشیده شده است.

در جایى دیگر، جهاد را که جلوه اى از احسان است مایه هدایت به راه هاى الهى مى شمرد: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ» (عنکبوت: 69)؛ و کسانى که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه هاى خود را بر آنان مى نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.

لام تأکید به همراه نون تأکید ثقیله نشان از حتمیت این اثر دارد⁸⁰ و انتساب هدایت به ذات الهى نیز علامت عظمت آن است.

آیات ابتدایى سوره «لقمان» نیز بر هدایت گرى ویژه «کتاب حکیم» نسبت به نیکوکاران و اینکه خداوند آنها را هدایت خاصى کرده است دلالت دارند: «تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ هُدىً وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ... أُوْلَئِکَ عَلَى هُدىً مِن رَّبِّهِمْ...»(لقمان: 2ـ5)؛ این است آیات کتاب حکمت آموز، [که] براى نیکوکاران رهنمود و رحمتى است، آنانند که از جانب پروردگارشان از هدایت برخوردارند... .

لحن این آیات همانند لحن آیات ابتدایى سوره «بقره»، و سوره «نمل» است. از مقایسه بخش هاى ابتدایى این سه سوره چنین برمى آید که نیکوکاران نزد خداوند جایگاه ویژه اى در کنار مؤمنان و متقیان، بلکه بالاتر از آنها دارند.

2. دریافت پاداش زودهنگام الهى در دنیا

اگرچه به تصریح آیات و روایات، آخرت دار جزا و ثواب است و نیکوکاران و بدکاران در آنجا به سزاى اعمال خویش مى رسند، اما بسیارى از اعمال علاوه بر جزاى اخروى پاداش دنیوى نیز دارند.

از برخى آیات استفاده مى شود که پاداش دنیوى به نیکوکاران یکى از آثار محبت خداوند به آنهاست. از جمله این آیات، مى توان به موارد ذیل اشاره نمود: «وَقِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْاْ مَاذَا أَنزَلَ رَبُّکُمْ قَالُواْ خَیْرا لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ» (نحل: 30)؛ و به کسانى که تقوا پیشه کردند، گفته شود: پروردگارتان چه نازل کرد؟ مى گویند: خوبى. براى کسانى که در این دنیا نیکى کردند [پاداش ]نیکویى است، و قطعا سراى آخرت بهتر است، و چه نیکوست سراى پرهیزگاران.

مفسّران اختلاف دارند که عبارت «فىِ هَذِهِ الدُّنْیا» متعلق به «أحسَنوا» است تا مراد آیه پاداش اخروى محسنین باشد یا متعلق به «حسنة» است تا پاداش دنیوى منظور باشد.⁸¹ بیشتر مفسّران قایل به دیدگاه دومند⁸² و شاهد بر صحت این دیدگاه را وجود عبارت متقابل «وَ لَدارُ الآخِرَةِ خَیرٌ» در ادامه آیه مى دانند. بنابراین، این آیه پاداش دنیوى را یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران برمى شمارد. مصادیق متعددى براى «حَسَنة» یاد شده است؛ از جمله: مدح وثنا بر زبان مؤمنان و هدایت و توفیق بر احسان،⁸³ کرامتى از سوى خداوند،⁸⁴ جامعه صالح،⁸⁵ پیروزى، مدح و ثناى الهى و تعظیم و رفعت، باز شدن درب هاى مکاشفات و مشاهدات و الطاف.⁸⁶ این پاداش ها را خداوند به نیکوکاران که آنها را دوست دارد عطا مى فرماید: «وَکَذَلِکَ مَکَّنِّا لِیُوسُفَ فِی الأَرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَیْثُ یَشَاء نُصِیبُ بِرَحْمَتِنَا مَن نَّشَاء وَلاَ نُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»(یوسف: 56)؛ و بدین گونه یوسف را در سرزمین [مصر ]قدرت دادیم، که در آن، هر جا که مى خواست سکونت مى کرد. هر که را بخواهیم به رحمت خود مى رسانیم و اجر نیکوکاران را تباه نمى سازیم.

«قَالُواْ أَإِنَّکَ لَأَنتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَاْ یُوسُفُ وَهَـذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَن یَتَّقِ وَیِصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»(یوسف: 90)؛ گفتند: آیا تو خود، یوسفى؟ گفت: [آرى،] من یوسفم و این برادر من است. به راستى خدا بر ما منّت نهاده است. بى گمان، هر که تقوا و صبر پیشه کند، خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمى کند.

صدر هر دو آیه روشن مى سازد که که اجر مورد نظر در ذیل، اجر دنیوى است؛ زیرا سخن از پاداشى است که خداوند به حضرت یوسف (ع) عنایت فرمود و در برابر صبر و پاک دامنى اش او را در زمین قدرتمند و عزیز کرد. بنابراین، با توجه به داستان یوسف (ع)که اینجا مصداق بارز محسن و محبوب خداست و نیز با توجه به دنیایى بودن پاداشى که در این آیه براى او ذکر شده، وقتى در چنین سیاقى مى فرماید: «ما اجر محسنین را ضایع نمى سازیم»، به تناسب موضوع، قطعا اجرهایى را که در همین دنیا نصیب بندگان مى گردد نیز دربرمى گیرد.

3. بهره مندى از یارى خداوند

پیمودن راه صلاح همیشه آسان نیست و گاهى افراد باایمان در مسیر تعالى معنوى با مشکلاتى روبه رو مى شوند. جامعه اسلامى نیز در راه پیشرفت به سوى آرمان هاى دینى و دنیوى با مشکلاتى متناسب با خود دست و پنجه نرم مى کند. هر فرد یا جامعه اى در هنگام گرفتارى یا رویارویى با مشکلات، دوست دارد یار و یاورى داشته باشد تا در کنارش باشد و به او قوت قلب بدهد. طبق فرموده قرآن، یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران این است که وعده داده در سختى هاى مجاهدت فردى و اجتماعى در کنار آنها و یار و یاورشان باشد:«وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»(عنکبوت: 69)؛ و کسانى که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه هاى خود را بر آنان مى نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.⁸⁷

براى پى بردن به اینکه خداوند چگونه بندگان نیکوکار خود را همراهى و یارى مى کند، مرور گذرا به یادکرد قرآن از سرگذشت پیامبران و پیشوایان الهى و نصرت هاى الهى بر آنان کافى است. به نظر مى رسد با توجه به همین سرگذشت ها و قراین موجود در سیاق داستان هاست که برخى از مفسّران، «معیت» را در آیه شریفه به مفاهیمى همچون یارى، تأیید،⁸⁸ رحمت، فضل، رتبه،⁸⁹ عنایت، انداختن ترس در دل دشمنان، ابطال حیله هاى معاندان و دفع دشمنى هاى آنان⁹⁰ و... تفسیر کرده اند.

4. بهره مندى از رحمت الهى

بعضى از آیات قرآن کریم بهره مندى از رحمت الهى را یکى از آثار محبت خداوند به محسنین مى شمارند؛ از جمله آیه «ادْعُواْ رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفا وَطَمَعا إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ»(اعراف: 55و56)؛ پروردگار خود را به زارى و نهانى بخوانید که او از حد گذرندگان را دوست نمى دارد. و در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید، و با بیم و امید او را بخوانید که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.

این آیه شریفه نخست اشاره دارد که خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد و سپس مى فرماید: «رحمت (مهر و گذشت) خداوند به نیکوکاران نزدیک است.» با انضمام این آیه به آیاتى که محبت خداوندى را شامل نیکوکاران مى دانند و اینکه در آیه نخست از دورى تجاوزکاران از دوستى خدا سخن گفته است، استفاده مى شود که بهره مندى از رحمت الهى اثر محبت خداوندى است.

اهل لغت، «رحمت» را به رقّت، تعطف، رأفة و مغفرت معنا کرده اند.⁹¹ رحمت در مورد انسان ها به معناى رقت قلب همراه با مهرورزى و گاهى نیز فقط به معناى رقّت است. اما رحمت گاهى نیز به معناى احسان بدون رقت به کار مى رود؛ مثل رحمت خداوند به بندگان. بنابراین، در کاربرد رحمت در مورد خداوند، جنبه رقّت قلب که انفعالى نفسانى است وجود ندارد؛ به همین سبب، گفته اند: رحمت از سوى خدا نعمت دهى و بخشندگى است و از انسان ها دلسوزى و مهربانى.⁹²

سفره رحمت خداوند همیشه گسترده است و هیچ مانعى براى استفاده کسى نیست، اما آنچه مایه محرومیت انسان ها از رحمت خدا مى شود دورى جسم و جان آنها از خدا و الطافش است؛ پس وقتى انسان، با احسان این فاصله را از میان بردارد، رحمت خداوند هم شامل حالش خواهد شد.⁹³

از نگاه دیگر، «ممکن است این جمله یکى دیگر از شرایط اجابت دعا باشد؛ یعنى اگر مى خواهید دعاى شما یک دعاى توخالى و تنها گردش زبان نباشد باید آن را با "اعمال نیک" خود همراه سازید، تا به کمک آن، رحمت الهى شامل حال شما گردد و دعایتان به ثمر رسد و به این ترتیب، در این دو آیه اشاره به پنج قسمت از شرایط قبولى دعا شده است: نخست اینکه از روى تضرع و در پنهانى باشد؛ دیگر اینکه از حد اعتدال تجاوز نکند؛ سوم اینکه با تولید فساد و تبهکارى همراه نگردد؛ چهارم اینکه توأم با بیم و امید متوازن باشد؛ پنجم اینکه با نیکوکارى توأم گردد.»⁹⁴

آیه دیگرى که به بهره مندى از رحمت الهى به عنوان اثر محبت خداوند به محسنین دلالت دارد آیه سوم سوره مبارکه «لقمان» است که مى فرماید: «تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ هُدىً وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ» (لقمان: 2ـ4)؛ این است آیات کتاب حکمت آموز، [که] براى نیکوکاران رهنمود و رحمتى است؛ [همان] کسانى که نماز برپا مى دارند و زکات مى دهند، و [هم ]ایشانند که به آخرت یقین دارند.

با مقایسه این مجموعه آیات و دو مجموعه مشابه در سوره «بقره»⁹⁵ و «نمل»⁹⁶ به نظر مى رسد محسنین فراتر از مؤمنین و متقین، در سلسله مراحل تکامل، از مرحله «پذیرش حق» و مرحله «ایمان» به مرحله «عمل صالح» رسیده اند و به همین نسبت قرآن براى آنها علاوه بر «هدایت» و «بشارت» بودن، «رحمت» نیز هست.⁹⁷

کتاب هاى آسمانى هدایت براى همگان هستند، اما ارزش خاص پرهیزگاران به این است که از این هدایت بهره مى برند⁹⁸ و البته نیکوکاران هم هدایت مى شوندوهم این کتاب براى آنهارحمت ونعمت⁹⁹است.

از مجموع آنچه گفته شد برمى آید: محبت خداوند به نیکوکاران باعث مى شود تا آنها به مصادیق رحمت الهى نزدیک و از برکات آن بهره مند باشند.

5. برخوردارى از جایگاه والا در دنیا

در آیاتى از قرآن کریم عنایات خاص خداوند به برخى از پیامبران عنوان شده است: «وَکَذَلِکَ مَکَّنِّا لِیُوسُفَ فِی الأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِن تَأْوِیلِ الأَحَادِیثِ وَاللّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَـکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْنَاهُ حُکْما وَعِلْما وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» (یوسف: 21و22)؛ و بدین گونه ما یوسف را در آن سرزمین مکانت بخشیدیم تا به او تأویل خواب ها را بیاموزیم، و خدا بر کار خویش چیره است ولى بیشتر مردم نمى دانند. و چون به حد رشد رسید، او را حکمت و دانش عطا کردیم، و نیکوکاران را چنین پاداش مى دهیم.

این آیه به داستان حضرت یوسف (ع) اشاره دارد که خداوند به ایشان عنایت فرمود و از نعمت هایى همچون حکومت (مُکنت)، قدرت تعبیر خواب، حکمت و علم بهره مند ساخت. مشابه همین تعبیر در مورد حضرت موسى (ع) نیز آمده است: «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَیْنَاهُ حُکْما وَعِلْما وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» (قصص: 14)؛ و چون به رشد و کمال خویش رسید، به او حکمت و دانش عطا کردیم، و نیکوکاران را چنین پاداش مى دهیم.

در بخش پایانى این آیات قید شده است که نیکوکاران این گونه پاداش داده مى شوند و اجر آنها ضایع نخواهد شد. با توجه به اینکه آمدن وصف «محسنین» مشعر به علّیت آن است، فهمیده مى شود سبب رسیدن این اولیاى خدا به جایگاه مذکور، نیکوکارى آنان بوده است. اما اینکه آیا هر کسى با هر درجه از احسان به چنین مقاماتى مى رسد یا نه، بعضى از مفسّران احتمال مى دهند با توجه به وعده «کذلک نجزى المحسنین»، خداوند متعال هر نیکوکارى را بنا به درجات مختلف احسان، مقدارى حکمت [یا حکومت¹⁰⁰ ]متناسب با مقدار نیکوکارى اش عنایت کند.¹⁰¹

بنابراین، یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران برخوردار شدن آنان از جایگاه هاى ویژه مادى و معنوى در دنیا مى باشد. آمدن عبارت «کذلک» در آیه، نشان بزرگى و بلندمرتبگى این پاداش است.¹⁰²

6. شایسته شدن براى دریافت تحیت الهى

قرآن کریم هنگام ذکر داستان برخى از انبیاى بزرگوار، به آنها سلام داده است. بلافاصله پس از این سلام، خداوند مى فرماید: «ما این گونه نیکوکاران را پاداش مى دهیم»: «سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِی الْعَالَمِینَ إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ»(صافات: 79ـ80)؛ درود بر نوح در میان جهانیان، مااین گونه نیکوکاران را پاداش مى دهیم.¹⁰³

از کنار هم قرار گرفتن این سلام ها با وعده بعد از آنها، مى توان نتیجه گرفت شایستگى اهل احسان به حدى مى رسد که قابلیت دریافت چنین تحیتى را از سوى خداوند پیدا مى کنند. البته همان سخنى که درباره درجه بندى پاداش متناسب با سطح عمل در بحث از «جایگاه والا در دنیا» گذشت، اینجا نیز صادق است و به نظر مى رسد سلام خداوند به بندگانى همچون ابراهیم، نوح، موسى و الیاس ـ صلوات اللّه علیهم اجمعین ـ درجه اى به مراتب عالى تر از سلام به نیکوکاران عادى داشته باشد. با توجه به آنچه گفتیم، یکى دیگر از آثار محبت خداوند به محسنین، قابلیت دریافت سلام و تحیت الهى است.

7. پذیرفته شدن عمل:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ وَنَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» (صافات: 102ـ105)؛ و وقتى با او به جایگاه «سَعْى» رسید، گفت: اى پسرک من! من در خواب [چنین ]مى بینم که تو را سر مى بُرَم، پس ببین چه به نظرت مى آید؟ گفت: اى پدر من! آنچه را مأمورى بکن. ان شاء اللّه مرا از شکیبایان خواهى یافت. پس وقتى هر دو تن دردادند [و همدیگر را بدرود گفتند] و [پسر ]را به پیشانى بر خاک افکند، او را ندا دادیم که اى ابراهیم! رؤیا [ى خود] را حقیقت بخشیدى. ما نیکوکاران را چنین پاداش مى دهیم.

خداوند وقتى داستان امتحان تاریخى ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام و موفقیت آنها در این امتحان را بیان مى کند مى فرماید: «إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ.» از ادامه این آیات و از روایات تفسیرى برمى آید که پاداش خداوند به ابراهیم (ع)، پذیرش قربانى او و جایگزین کردن آن با گوسفند بوده است. بنابراین، وعده اى که خداوند به محسنین داده و آن را مشابه آنچه با ابراهیم (ع) کرد خوانده است باید پذیرش عمل آنان باشد. در نتیجه، مى توان گفت: یکى از آثار محبت خداوند به محسنین پذیرفته شدن احسان از آنها خواهد بود.

8. مصونیت از سرزنش و عقاب

آیات 86 تا 93 سوره مبارکه «توبه»، مردم را در مواجهه با دستور جهاد به سه گروه تقسیم مى کند:

الف. گروهى که در کنار پیامبر با جان و مال جهاد مى کنند که ایشان رستگارند و به خیرات و بهشت دست مى یابند.

ب. گروهى که به رغم توانایى شرکت در جهاد، از آن شانه خالى مى کنند و نزد پیامبر عذر مى آورند، که اینان نمى فهمند و (به سبب اعمال ناشایست و نیات ناپاک) بر دل هایشان مُهر زده شده است.

ج. گروهى که به علت ضعف یا مرض یا فقر، توان شرکت در جهاد ندارند؛ ولى در همان حال، از دل با خداورسولش هستند؛اینهامحسنین(نیکوکاران)هستند.

قرآن کریم در مورد گروه سوم مى فرماید: «مَا عَلَى الْمُحْسِنِینَ مِن سَبِیلٍ» (توبه: 91)؛ بر نیکوکاران سرزنشى نیست.

هرچند این آیات در فضاى خاص و ناظر به جهاد نازل شده اند، اما با توجه به اینکه معارف قرآنى به مورد نزول تخصیص نمى یابند علماى دین از این آیات مفهوم گسترده اى را برداشت کرده و با استفاده از آن، قاعده اى فراگیر به نام «قاعده احسان» را پایه گذارى نموده اند. طبق این قاعده (که بیشتر در فقه نمود دارد) اگر کسى از روى خیرخواهى و با قصد نیکوکارى عملى انجام دهد و اتفاقا خسارتى به بار آید ضامن نخواهد بود.¹⁰⁴

در عبارت «مَا عَلىَ الْمُحْسِنِینَ مِن سَبِیل» که ادامه جمله قبل است، با اینکه امکان آوردن ضمیر (هُم) بود، اسم ظاهر (المحسنین) آورده شده (یعنى نفرمود: ما علیهم من سبیل) و این «قرار دادن اسم ظاهر به جاى ضمیر، به جهت توجه ویژه به جایگاه نیکوکاران و توصیف آنان به این عنوان گران قدر است. از طرفى، «مِن» زائده براى تأکید آمده و جمله به صورت استینافى است که مضمون پیش از خودش را به رساترین شکل و لطیف ترین سبکى تأیید مى کند و این عبارت، از شکل بلیغ سخن به شمار مى آید؛ چون معنایش این است که هیچ راهى براى هیچ سرزنشگرى نسبت به آنها باز نیست؛ یعنى هیچ ملامتگرى بر آنها گذر نمى کند و در سرزمین آنها نمى گردد؛ این دورترین حالت عقاب و سرزنش از آنهاست و «جارى مجراى مثل»¹⁰⁵ محسوب مى شود... .»¹⁰⁶

بنابراین، مى توان گفت: یکى از آثار محبت خداوند نسبت به نیکوکاران این است که علاوه بر ایمنى از عذاب اخروى، در دنیا نیز سرزنشى بر آنها نیست و از عقوبت تشریعى در امان خواهند بود.

آثار اخروى

با آنکه خداوند متعال پاداش و عقوبت بسیارى از اعمال انسان ها را در دنیا به آنها مى چشاند، اما ظرفیت جهان مادى به اندازه اى نیست که بشود همه کردارهاى انسان ها را در آن جزا داد. طبق آیات قرآن کریم، جهان آخرت دار مجازات است¹⁰⁷ و آنجاست که نیکوکاران و بدکاران به جزاى واقعى اعمال خویش مى رسند. محسنین هم مانند دیگر بندگان محبوب خداوند، اگرچه از بعضى آثار محبت خداوند در دنیا نیز بهره مى برند، اما جلوه گاه اصلى آثار محبت خداوند به آنان، در جهان آخرت خواهد بود و پاداش کامل و وافى را در آنجا خواهند گرفت.

البته جزئیات آثار اخروى محبت خداوند ـ به لحاظ عظمت و نیز غیرمادى بودن ـ به آسانى قابل تصویر و توصیف نیست. به همین علت، اغلب آیات مربوط به پاداش هاى اخروى، سربسته و یا در قالب تمثیل به نعمت هاى مادى دنیا بیان شده اند. براى مثال، وقتى قرآن مى خواهد پاداش محسنین واقعه اُحد را بیان نماید به عبارت «أجرٌ عظیم» اکتفا مى کند: «الَّذِینَ اسْتَجَابُواْ لِلّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَآ أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَواْ أَجْرٌ عَظِیمٌ»(آل عمران: 172)؛ کسانى که [در نبرد احد ]پس از آنکه زخم برداشته بودند، دعوت خدا و پیامبر [او ]را اجابت کردند، براى کسانى از آنان که نیکى و پرهیزگارى کردند پاداشى بزرگ است.

این آیه شریفه صرفا عظمت پاداش را گوشزد مى کند و گویا جزئیات آن به آسانى قابل بیان نیست. همین لحن را در مورد همسران نیکوکار پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نیز مى بینیم: «وَإِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنکُنَّ أَجْرا عَظِیما»(احزاب: 29)؛ و اگر خواستار خدا و فرستاده وى و سراى آخرتید، پس به راستى خدا براى نیکوکاران شما پاداش بزرگى آماده گردانیده است.

در جایى دیگر، به نیکوکارانى که با تمام وجود تسلیم خدایند، پاداشى را در نزد خودش وعده مى دهد: «بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» (بقره: 112)؛ آرى، هر کس که خود را با تمام وجود، به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد، پس مزد وى پیش پروردگار اوست، و بیمى بر آنان نیست، و غمگین نخواهند شد.

نوع بیان این آیه و اضافه تشریفى اجر به مقام ربوبى خداوند نیز خود نشان از عظمت توصیف ناپذیر پاداش چنین افرادى است؛ پاداشى که در آیه اى دیگر با عبارتى متفاوت این گونه بیان مى شود: «لَهُم مَّا یَشَاءونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ جَزَاء الْمُحْسِنِینَ» (زمر: 34)؛ براى آنان، هرچه بخواهند پیش پروردگارشان خواهد بود. این است پاداش نیکوکاران.

اطلاق بى حد و حصر موجود در «ما»ى موصوله، هر اجر و پاداش قابل تصورى را در خود جاى مى دهد و براى بیان بزرگى یک پاداش، نمى توان گویاتر و فراگیرتر از این سخن گفت.

در جاهایى هم که به جزئیات پاداش نیکوکاران اشاره مى شود فقط تشبیهى اجمالى براى تقریب به ذهن شنوندگانى که اسیر بند مادیات اند بیان مى شود، وگرنه به فرموده خود قرآن، عظمت پاداش هاى اخروى خداوند به بندگان قابل تصور نیست: «فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» (سجده: 17)؛ هیچ کس نمى داند چه چیز از آنچه روشنى بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام مى دادند براى آنان پنهان شده است.

با توجه به این سبک مجمل گویى در توصیف، آیات مرتبط با آثار اخروى محبت خداوند به نیکوکاران تنوع چندانى در شکل بیان ندارند و آنها را مى توان ذیل دو عنوان کلى بررسى کرد:

1. بهره مندى از نعمت هاى بهشتى

یکى از آثار اخروى محبت خداوند به نیکوکاران این است که آنها را شایسته بهره مندى از نعمت هاى بى پایان الهى در بهشت برین مى گرداند. آیاتى از قرآن کریم به این واقعیت تصریح کرده اند؛ از جمله: «لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ وَلاَ یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلاَ ذِلَّةٌ أُوْلَـئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» (یونس: 26)؛ براى کسانى که کار نیکو کرده اند، نیکویى [بهشت ]و زیاده [بر آن ]است. چهره هایشان را غبارى و ذلتى نمى پوشاند. اینان اهل بهشتند [و ]در آن جاودانه خواهند بود.

اگرچه در بخش ابتدایى این آیه شریفه نظرات تفسیرى مختلفى راجع به دو کلمه «الحسنى» و «زیادة» وجود دارد، اما بخش پایانى آیه روشن و صریح است و در آن از نیکوکاران به عنوان «اهل بهشت» که در آن حیات جاودان دارند یاد شده است.

برخى از آیات قرآن،¹⁰⁸ نیکوکاران را بهره مند از سایه سارها، چشمه ها، جویبارها، میوه ها، خوراکى ها و نوشیدنى هاى بهشت مى خوانند و تأکید مى کنند که این تنعم، پاداشى است که خداوند در برابر احسان بندگان نیکوکار به آنها تفضل کرده است؛ به بیانى دیگر، آوردن وصف «محسنین» در این نوع آیات مُشعر به علّیت احسان نسبت به این پاداش است.

در آیه دیگرى که از همین نعمت هاى بهشتى یاد مى شود، بهره مندى از این نعمت ها را کامیابى بزرگ مى خواند: «وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(توبه: 100)؛ و پیشگامانِ نخستین از مهاجران و انصار، و کسانى که با نیکوکارى از آنان پیروى کردند، خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز ]از او خشنودند، و براى آنان باغ هایى آماده کرده که از زیر [درختان ]آن نهرها روان است. همیشه در آن جاودانه اند. این است همان کامیابى بزرگ.

از مجموع آیات چنین برمى آید که خداوند متعال در اثر محبتى که به نیکوکاران دارد آنها را از نعمت هاى توصیف ناپذیر بهشتى بهره مند مى سازد و این سعادت براى آنها ابدى خواهد بود.

2. برخوردارى از پاداش افزون تر

در بعضى آیات قرآن کریم وقتى از بخشش هایى که به بندگان شده سخن به میان مى آید، به «اهل احسان» وعده پاداشى افزون تر داده شده است. اگرچه در تفسیر حقیقتِ این پاداش افزون تر اتفاق نظر وجود ندارد، اما آنچه روشن است اینکه خداوند از باب محبتى که به محسنین دارد آنها را بر دیگران برترى ویژه اى بخشیده است: «لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَى وَزِیَادَةٌ...»؛ براى کسانى که کار نیکو کرده اند، نیکویى [بهشت ]و زیاده [بر آن ]است.

در این آیه شریفه، به نیکوکاران وعده دو چیز داده شده است: یکى «الحُسنى» و دیگرى چیزى «زیادة» بر این حُسنى. در بیان مصداق این دو کلمه میان مفسّران اختلاف نظر وجود دارد؛ خلاصه نظرات از این قرار است:¹⁰⁹

مراد از «زیاده»، همان پاداش هاى مضاعفى است که خداوند در قبال اعمال خالصانه به بندگان مى بخشد؛ مثل اینکه عملى را ده برابر یا بیشتر پاداش مى دهد که زیادتر از استحقاق بنده است.

منظور از «زیادة» نظر کردن به جلوه ذات ربوبى مى باشد که پاداشى است افزون بر نعمت هاى عادى بهشت. مفسّران سنّى قایل به عقیده تشبیه، این نظر را با آب و تاب فراوان ذکر کرده و در تأیید آن چندین روایت آورده اند. در عوض، مفسّرانى همچون زمخشرى که با این عقیده مخالفند روایات «نظر الى اللّه» را مرقوع (افترائى) مى دانند. از میان تفاسیر شیعى برخى همچون تفسیر قمى و تفسیر نمونه که خواسته اند این قول را هم در جمع اقوال ذکر کنند عباراتى به کار برده اند که از آنها برداشت تشبیه نشود.

طبق برخى روایات شیعى، «حُسنى» بهشت است و «زیادة» پاداش دنیوى که افزون بر پاداش اخروى است و در آخرت مورد محاسبه قرار نمى گیرد.

در روایتى از امیرالمؤمنین (ع) «زیادة» به غرفه اى از مروارید یک تکه تفسیر شده که داراى چهار درب ورودى است.

برداشتى که علّامه طباطبائى از عبارت آیه دارد این است که اگر مراد از «الحسنى» در آیه شریفه، عاقبت حُسنى باشد، از آن رو که عقل انسان چیزى مافوق حسنى را درک نمى کند، پس معناى کلمه «زیادة» این است که نیکوکاران مشمول فضلى مى شوند که فراتر از عقل انسان است و در آیات دیگرى هم به این مضمون اشاره شده است.¹¹⁰ ایشان ذیل آیه 35 سوره «ق» مى فرمایند: معلوم است که انسان هر چیز خوب (حسَن) را [که فقط تصور هم کند] دوست دارد پس آنچه نزد خداست باید چیزى باشد که انسان حتى آن را تصور هم نمى کند [تا آرزویش را بکند].

اگرچه جمع بین بیشتر تفاسیر مزبور ممکن است (اگر نگوییم بین همه، چنان که بعضى از مفسّران¹¹¹ گفته اند)، اما برداشت صحیح از آیه هر چه که باشد یک مطلب مسلّم است و آن اینکه نیکوکاران به واسطه احسان، از سوى خداوند استحقاق چیزى افزون تر را یافته اند.

دو آیه دیگرى که با مضمونى متفاوت، به همین پاداش زیاده دلالت دارند عبارتند از:

ـ «وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَـذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُواْ مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَدا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَکُمْ خَطَایَاکُمْ وَسَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ» (بقره: 58)؛ و [نیز به یادآرید] هنگامى را که گفتیم: بدین شهر درآیید، و از هر کجاى آن خواستید، فراوان بخورید، و سجده کنان از در [بزرگ ]درآیید، و بگویید: [خداوندا ]گناهان ما را بریز. تا خطاهاى شما را ببخشاییم، و [پاداش] نیکوکاران را خواهیم افزود.

ـ «وَإِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُواْ هَـذِهِ الْقَرْیَةَ وَکُلُواْ مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدا نَّغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئَاتِکُمْ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ»(اعراف: 161)؛ و [یاد کن] هنگامى را که بدیشان گفته شد: در این شهر سکونت گزینید، و از آن ـ هرجا که خواستید ـ بخورید، و بگویید: [خداوندا] گناهان ما را فرو ریز. و سجده کنان از دروازه [شهر ]درآیید، تا گناهان شما را بر شما ببخشاییم [و ]به زودى بر [اجر ]نیکوکاران بیفزاییم.

هردو آیه، محتوایى مشابه دارند و در آنها نتیجه عمل بنى اسرائیل به دستور خاص مذکور در آیه، بخشش گناهان بیان شده است؛ اما هردو آیه با وعده پاداشى افزون تر براى محسنین پایان مى یابند. این پاداش، تفضلى زاید بر آن ثوابى است که در ازاى طاعتشان مستحق آن شده اند.¹¹² تفاوت ظریفى که بین دو آیه وجود دارد این است که عبارت «سنزیدالمحسنین» در آیه اول با واو و در آیه دوم بدون واو آغاز مى شود. وجهى که برخى از مفسّران براى پایان آیه دوم بیان کرده انداین است که حذف واو، اشاره به تفضل محض بودن زیاده دارد و این پاداش افزون، چیزى درمقابل آنچه مأموربه انجامش بوده اندنیست.¹¹³

از بررسى مجموع آیات بالا این مطلب روشن مى شود که یکى از آثار محبت خداوند به محسنین، اعطاى پاداشى است افزون بر پاداشى که به افراد عادى در برابر طاعاتشان داده مى شود.

نتیجه گیرى

از بررسى آیات قرآن کریم چنین برمى آید که خداوند به بعضى از بندگانى که اوصاف شایسته اى دارند محبت دارد. در میان این محبوبان، اهل احسان جایگاه ویژه اى دارند. در قرآن آثارى براى محبت خداوند به محسنین آمده است. برخى از این آثار در دنیا ظاهر مى شوند و برخى دیگر در آخرت.

قرآن کریم آثار دنیوى ذیل را براى محبت خداوند به محسنین بیان کرده است:

1. هدایت: خداوند بر اثر محبتى که به بندگان نیکوکار خود دارد آنها را در دنیا مشمول هدایت خاصى فراتر از هدایت عامه قرار مى دهد.

2. دریافت پاداش زودهنگام در دنیا: یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران این است که علاوه بر پاداش اخروى، در همین دنیا نیز به آنان در برابر نیکوکارى هایشان پاداش مى دهد.

3. یارى خداوند: یک اثر محبت خداوند به محسنین این است که در سختى ها خداوند نیکوکاران را همراهى مى کند.

4. بهره مندى از رحمت الهى: از آثار محبت خداوند به اهل احسان این است که رحمت او (با قید تنزه از رقّت انسانى) به محسنین نزدیک است و کتاب آسمانى براى محسنین علاوه بر هدایت و بشارت، مایه رحمت نیز هست.

5. برخوردارى از جایگاه والا: بندگان نیکوکار بر اثر محبتى که خداوند به آنها دارد به جایگاه هاى والایى همچون حکومت، علم و حکمت نایل مى آیند.

6. شایستگى دریافت تحیّت الهى: از آثار محبت الهى به نیکوکاران این است که خداوند به آنها سلام و درود مى فرستد.

8. مصونیت از سرزنش و عقاب: از آثار محبت خداوند به اهل احسان این است که به واسطه خیرخواهى و نیت صادقانه آنها در صورتى که از عملى معذور باشند نسبت به آن مورد سرزنش واقع نمى شوند.

قرآن براى آخرت نیز این موارد را از آثار محبت خداوند به محسنین ذکر کرده است:

1. نعمت هاى بهشتى: بندگان نیکوکار بر اثر محبتى که خداوند به آنها دارد براى همیشه در بهشت از نعمت هاى بى پایان الهى بهره مند خواهند شد.

2. پاداش افزون تر: از آثار محبت خداوند به نیکوکاران این است که علاوه بر آنچه به دیگران هم داده مى شود ایشان از خدا پاداشى افزون تر دریافت مى کنند.

پی نوشت ها:

¹ـ لفظ محبت در قرآن براى این افراد به کار رفته است: 1. محسنین: «إِنَ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنین» بقره: 195 (آیات دیگرى با همین مضمون: آل عمران: 134و148؛ مائده: 13و93). 2. متقین: «فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقین»(آل عمران: 76) (آیات دیگرى با همین مضمون: توبه: 4و7). 3. مقسطین: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطین»(مائده: 42) (آیات دیگرى با همین مضمون: حجرات: 9، ممتحنه: 8). 4. متطهرین یا مطهّرین: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرین» (بقره: 222) (آیه دیگرى با همین مضمون: توبه: 108). 5. توابین: «إِنَ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرین»(بقره: 222). 6. صابرین: «وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرین» (آل عمران: 146). 7. متوکلین: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلین»(آل عمران: 159). 8. جهادگران راه خدا: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فى سَبیلِهِ صَفّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوص» (صف: 4). 9. پیروان واقعى پیامبر صلی الله علیه و اله: «قُلْ إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونىِ یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکمُْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (آل عمران: 31). دقت در تعداد هر گروه از آیات بالا نشان مى دهد که محسنین در بین بندگان محبوب خداوند جایگاه ویژه اى دارند..

²ـ احمدبن فارس، ترتیب مقاییس اللغة، ص 202؛ حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج 2، ص 152....

³ـ محمدبن احمد ازهرى، تهذیب اللغة، ج 4، ص 7.

⁴ـ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، القاموس المحیط، ص 91.

⁵ـ ر.ک: ابن منظور، لسان العرب؛ احمدبن فارس، همان؛ حامد عبدالقادر محمّدالنجار، المعجم الوسیط؛ اسماعیل بن حمّاد جوهرى، صحاح اللغة، ذیل ماده «حبب».

⁶ـ ر.ک: محمدبن یعقوب فیروزآبادى، همان، ص 90؛ محمدبن احمد ازهرى، همان، ج 4، ص 7.

⁷ـ مهایوسف جاراللّه، الحب و البغض فى القرآن الکریم، ص 31.

⁸ـ حامد عبدالقادر محمّدالنجار، همان، ذیل ماده حبب، به نقل از: مهایوسف جاراللّه، همان، 31.

⁹ـ محمدتقى مصباح، اخلاق در قرآن، ص 359.

¹⁰ـ براى مطالعه بیشتر، ر.ک: مهایوسف جاراللّه، همان، ص 31ـ33؛ محمداسماعیل صالحى زاده، محبت در قرآن، ص 20ـ22.

¹¹ـ آل عمران: 31؛ مائده: 54.

¹²ـ پرداختن تفصیلى به معانى هر واژه در این مقاله نمى گنجد. براى مطالعه بیشتر، ر.ک: مهایوسف جاراللّه، همان، ص 38ـ40؛ محمداسماعیل صالحى زاده، همان، ص 19ـ39.

¹³ـ حجر: 2؛ روم: 21.

¹⁴ـ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، همان، ص 414.

¹⁵ـ راغب اصفهانى، المفردات فى غریب القرآن، ص 860.

¹⁶ـ توبه: 60.

¹⁷ـ راغب اصفهانى، همان، ص 81.

¹⁸ـ احمدبن محمد مقرى فیومى، المصباح المنیر، ص 18.

¹⁹ـ نساء: 125.

²⁰ـ راغب اصفهانى، همان، ص 290؛ احمدبن فارس، همان، ص 295؛ ر.ک: محمداسماعیل صالحى زاده، همان، ص 27.

²¹ـ قلم: 32.

²²ـ احمدبن فارس، همان، ص 384.

²³ـ ممتحنه: 1.

²⁴ـ احمدبن فارس، همان، ص 1035؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، ص 1732.

²⁵ـ همان.

²⁶ـ نور: 61.

²⁷ـ همان، ص 522.

²⁸ـ همان؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، همان، ص 1162.

²⁹ـ حاقه: 35.

³⁰ـ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، همان، ص 1417.

³¹ـ اسماعیل بن حمّاد جوهرى، همان، ص 1905.

³²ـ نساء: 25.

³³ـ احمدبن فارس، همان، ص 271؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، همان، ص 1540.

³⁴ـ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، همان، ص 1540.

³⁵ـ آل عمران: 103.

³⁶ـ راغب اصفهانى، همان، ص 68.

³⁷ـ خلیل بن احمد فراهیدى، العین، ج 3، ص 31؛ ابن منظور، همان، ج 1، ص 289.

³⁸ـ آل عمران: 118؛ مائده: 14و91؛ ممتحنه: 4.

³⁹ـ آل عمران: 103.

⁴⁰ـ همان.

⁴¹ـ مائده: 82؛ ممتحنه: 1و7.

⁴²ـ فصلت: 34؛ ممتحنه: 1.

⁴³ـ همان.

⁴⁴ـ زخرف: 67.

⁴⁵ـ بقره: 216؛ حجرات: 12.

⁴⁶ـ احمدبن فارس، همان، ص 227؛ اسماعیل بن حمّاد جوهرى، همان، ج 5، ص 2099.

⁴⁷ـ راغب اصفهانى، همان، ص 235.

⁴⁸ـ این کاربرد که معناى لازمى دارد، با حرف «باء» و «الى» و گاهى «لام» متعدى مى گردد و اگر به همراه «ظن» و متعدى به حرف «الى» به کار رود معناى خوش بینى مى دهد.

⁴⁹ـ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، همان، ص 1535؛ محمدبن احمد ازهرى، همان، ج 4، ص 183.

⁵⁰ـ ر.ک: اسماعیل بن حمّاد جوهرى، همان، ج 5، ص 2099؛ احمدبن محمد مقرى فیومى، همان، ص 136؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادى، همان، ص 1535.

⁵¹ـ ر.ک: محمدبن حسن طوسى، التبیان فى تفسیرالقرآن، ج 1، ص 267.

⁵²ـ کهف: 31؛ فرقان: 76؛ نساء: 69.

⁵³ـ در آیاتى همچون فقره: 86؛ نساء: 36؛ انعام: 151؛ اسراء: 23؛ قصص: 77؛ زمر: 58؛ اسراء: 7؛ یوسف: 100 معناى اول نیکوکارى اراده شده، اما در آیه هفتم سوره «سجده» و آیات مشابه آن، معناى دوم یعنى خوب انجام دادن کارى مراد است.

⁵⁴ـ سیدعلى اکبر قرشى، قاموس قرآن، ج 2، ص 134.

⁵⁵ـ محمدبن حسن طوسى، همان، ج 4، ص 426.

⁵⁶ـ لقمان: 2ـ4؛ آل عمران: 133و134.

⁵⁷ـ یوسف: 9.

⁵⁸ـ آل عمران: 133و134.

⁵⁹ـ هود: 115.

⁶⁰ـ کهف: 30، همچنین، ر.ک: سیدمحمود آلوسى، روح المعانى، ج 1، ص 359.

⁶¹ـ نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص 366.

⁶²ـ فصلت: 46؛ جاثیه: 15؛ غافر: 58.

⁶³ـ مقایسه اى میان آیه 189 بقره و آیات 15و16 ذاریات این مطلب را ثابت مى کند.

⁶⁴ـ راغب اصفهانى، همان، ص 114.

⁶⁵ـ محمدبن حسن طوسى، همان، ج 1، ص 268.

⁶⁶ـ سیدمحمدحسین طباطبائى، المیزان، ج 17، ص 304.

⁶⁷ـ احزاب: 37.

⁶⁸ـ راغب اصفهانى، همان، ص 814.

⁶⁹ـ البته بین انعام و احسان دو تفاوت ظریف وجود دارد: یکى اینکه انعام تنها نسبت به انسان به کار مى رود و ـ مثلاً ـ هیچ وقت گفته نمى شود: فلانى به اسبش إنعام کرد راغب اصفهانى، همان، ص 814؛ دیگر اینکه احسان را هم مى توان به خود کرد و هم به دیگرى؛ یعنى اگر گفته شود: «أَحْسَنْتُ إِلى نفسى» (به خودم نیکى کردم) درست است اما انعام جز براى غیر به کار نمى رود (ابن منظور، همان، ج 13، ص 117).

⁷⁰ـ این تقابل را در آیات نجم: 31؛ یونس: 26و27؛ روم: 10 مى توان دید.

⁷¹ـ ابن منظور، همان، ج 1، ص 96و97.

⁷²ـ صافات: 13؛ قصص: 77؛ اعراف: 56.

⁷³ـ بقره: 195؛ مشابه همین عبارت در این آیات نیز وجود دارد: آل عمران: 134و148؛ مائده: 13و93.

⁷⁴ـ عنکبوت: 69؛ مشابه این عبارت در نحل: 128 نیز آمده است.

⁷⁵ـ نحل: 90؛ قصص: 77.

⁷⁶ـ نحل: 30؛ زمر: 10؛ آل عمران: 148.

⁷⁷ـ براى اطلاع از نظرات مختلف، ر.ک: فخرالدین رازى، مفاتیح الغیب، ج 13، ص 53.

⁷⁸ـ ر.ک: محمدبن طوسى، همان، ج 4، ص 195؛ سیدمحمدحسین طباطبائى، همان، ج 7، ص 243؛ فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، ج 4، ص 512.

⁷⁹ـ ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبائى، همان، ج 7، ص 243.

⁸⁰ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 16، ص 350.

⁸¹ـ ر.ک: فخرالدین رازى، همان، ج 20، ص 201و202.

⁸²ـ ر.ک: محمدبن حسن طوسى، همان، ج 6، ص 376؛ سیدمحمدحسین طباطبائى، همان، ج 12، ص 235؛ فخرالدین رازى، همان، ج 20، ص 201و202؛ سیدمحمود آلوسى، همان، ج 7، ص 372.

⁸³ـ فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 6، ص 551.

⁸⁴ـ محمدبن جریر طبرى، جامع البیان، ج 14، ص 69.

⁸⁵ـ سیدمحمدحسین طباطبائى، همان، ج 12، ص 235.

⁸⁶ـ فخرالدین رازى، همان، ج 20، ص 201و202؛ سیدمحمود آلوسى، همان، ج 7، ص 372.

⁸⁷ـ در بحث هدایت از بخش ابتدایى این آیه استفاده شد، اما در اینجا بخش انتهایى آن موردنظر است. همچنین آیه 128 سوره نحل مضمونى مشابه این آیه دارد.

⁸⁸ـ محمدبن حسن طوسى، همان، ج 6، ص 441؛ فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 8، ص 458.

⁸⁹ـ فخرالدین رازى، همان، ج 20، ص 290.

⁹⁰ـ سیدمحمدحسین طباطبائى، همان، ج 12، ص 375؛ ج 16، ص 152.

⁹¹ـ ر.ک: احمدبن فارس، همان؛ ابن منظور، همان، ذیل ماده «رحم».

⁹²ـ ر.ک: فخرالدین طریحى، مجمع البحرین، ج 6، ص 69؛ راغب اصفهانى، همان، ص 347.

⁹³ـ محمدبن جریر طبرى، همان، ج 8، ص 148.

⁹⁴ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، همان، ج 6، ص 211.

⁹⁵ـ بقره: 2و3.

⁹⁶ـ نمل: 2ـ4.

⁹⁷ـ ر.ک: ناصر مکارم شیرازى و دیگران، همان، ج 17، ص 10.

⁹⁸ـ ر.ک: محمدبن حسن طوسى، همان، ج 8، ص 269.

⁹⁹ـ ر.ک: فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 8، ص 490.

¹⁰⁰ـ بنابر اختلافى که در تفسیر این واژه بین مفسّران وجود دارد.

¹⁰¹ـ سیدمحمدحسین طباطبائى، همان، ج 11، ص 119.

¹⁰²ـ ر.ک: سیدمحمود آلوسى، همان، ج 12، ص 96.

¹⁰³ـ در آیات 109و110 و 120و121 و 123ـ131 این سوره نیز مشابه همین عبارت درباره دیگر انبیاء آمده است.

¹⁰⁴ـ ر.ک: محمد فاضل لنکرانى، القواعدالفقهیه، ص 281؛ سیدمحمدحسن موسوى بجنوردى، القواعدالفقهیه، ج 4، ص 9؛ محمدبن احمد قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 8، ص 227؛ احمدبن على الجصاص، احکام القرآن، ج 4، ص 353.

¹⁰⁵ـ یکى از صنایع بلاغى است.

¹⁰⁶ـ سیدمحمود آلوسى، همان، ج 16، ص 471.

¹⁰⁷ـ برخى از این آیات عبارتند از: آل عمران: 185؛ نحل: 25؛ انبیاء: 47؛ زمر: 15؛ سبأ: 3؛ زلزله: 6ـ8.

¹⁰⁸ـ مرسلات: 41ـ44؛ مائده: 85.

¹⁰⁹ـ از آن رو که این اقوال در تفاسیر مختلف به صورت پراکنده آمده و برخى از تفاسیر به بیش از یک قول یا به همه آنها اشاره کرده اند، براى جلوگیرى از اطاله کلام، از ذکر مکرر اسناد خوددارى شد. خوانندگان محترم در صورت تمایل مى توانند به ذیل آیه مربوطه در تفاسیر مراجعه نمایند.

¹¹⁰ـ سجده: 17.

¹¹¹ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، همان، ج 8، ص 268.

¹¹²ـ ر.ک: فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 1، ص 248؛ محمدبن حسن طوسى، همان، ج 1، ص 266.

¹¹³ـ ر.ک: سیدمحمود آلوسى، همان، ج 5، ص 84.

 منابع

ـ نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، دنیاى دانش، 1382.

ـ آلوسى، سیدمحمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.

ـ ابن فارس، احمد، ترتیب مقاییس اللغة، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.

ـ ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.

ـ الازهرى، محمدبن احمد، تهذیب اللغة، بیروت، دار إحیاء التراث العربى، 1421ق.

ـ جاراللّه، مهایوسف، الحب و البغض فى القرآن الکریم، بى جا، دار ابن حزم، 1422ق.

ـ جصاص، احمدبن على، احکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1405ق.

ـ جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت، دارالمعرفة، بى تا.

ـ رازى، فخرالدین، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1420ق.

ـ راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فى غریب القرآن، بیروت، دارالعلم، 1412ق.

ـ زمخشرى، محمودبن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربى، 1407ق.

ـ صالحى زاده، محمداسماعیل، محبت در قرآن، بى جا، اشک یاس، 1388.

ـ طباطبائى، سیدمحمدحسین، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین، 1417ق.

ـ طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیرالقرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372.

ـ طبرى، محمدبن جریر، جامع البیان فى تفسیرالقرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق.

ـ طریحى، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوى، 1375.

ـ طوسى، محمدبن حسن، التبیان فى تفسیرالقرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بى تا.

ـ فیروزآبادى، محمدبن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1407ق.

ـ فیومى، احمدبن محمد، المصباح المنیر، قم، دارالهجرة، 1405ق.

ـ قرشى، سیدعلى اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371.

ـ قرطبى، محمدبن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364ق.

ـ محمّدالنجار، حامد عبدالقادر، المعجم الوسیط، استانبول، دارالدعوة، 1410ق.

ـ مصباح، محمدتقى، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1380.

ـ مصطفوى، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

ـ مکارم شیرازى، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374.

ـ موسوى بجنوردى، سیدمحمدحسن، القواعد الفقهیة، قم، الهادى، 1419ق.