معرفت

سال بیست و سوم ـ شماره 198 (ویژه جامعه‏ شناسى)

مجید مبینى مقدس : دانشجوى دکترى فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم علیه‏السلام.  majid.mobini@gmail.com
سیدحسین شرف ‏الدین :   استادیار مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سره. sharaf@qabas.net

دریافت: 19/7/92               پذیرش: 10/2/93
چکیده
در عصر ارتباطات، فضاى سایبر، فرصت‏هایى را براى اندیشه‏ ها و فرهنگ‏هاى گوناگون فراهم آورده است تا با سهولتى بیشتر در گستره جامعه و جهان حضور یابند. حوزه‏هاى علمیه شیعه به‏ مثابه یکى از مراکز تولید اندیشه اسلامى نیز کم‏وبیش در این عرصه حضور یافته‏اند. این حضور تبلیغى، على‏رغم اهمیت، آن‏گونه که بایسته است تاکنون مورد مطالعه پژوهشگران واقع نشده و قوت و ضعف آن پنهان مانده است. این مقاله مى‏کوشد ضمن تبیین فرصت‏ها و چالش‏هاى انتقال پیام دینى در اینترنت، زمینه را براى سیاست‏گذارى فرهنگى در این عرصه فراهم آورد. در این تحقیق که با روش اسنادى ـ پیمایشى انجام گرفته است، پس از گذر از چارچوب مفهومى، فرصت‏هاى پدیدآمده از اینترنت برشمرده مى‏شود و در ادامه، آسیب‏هاى فضاى سایبر در پیام‏رسانى دینى ذکر مى‏شود.

کلیدواژه ‏ها: رسانه، ارتباطات، اینترنت، فضاى سایبر، رسانه‏هاى اینترنتى.
 

مقدّمه

در عصر ارتباطات، فناورى هاى ارتباطى روزبه روز از نظر کمّى و کیفى گسترش مى یابند که در نتیجه آن، ارتباطات میان فردى و جمعى با سهولت بیشترى امکان پذیر شده است. امروزه حدود 30 درصد از زمان بیدارى انسان با رسانه ها به عنوان فعالیتى انحصارى صرف مى شود و در 39 درصد مواقع دیگر نیز استفاده از رسانه ها در کنار سایر فعالیت ها قرار دارد. این محاسبه نشان مى دهد به طور میانگین افراد حدود 70 درصد زمان یک روزشان را به استفاده از رسانه مشغولند؛ در مقابل، کمتر از 31 درصد از زمان، صرف کارهاى دیگر مى شود (Potter, 2008, p. 5).

هر رسانه اى، فرصت هایى را براى گروه هاى مختلف فراهم مى آورد که شناخت این فرصت ها، موجب مى گردد از حداکثر ظرفیت هر رسانه بهره برده شود. در عین حال، همانند هر فناورى دیگر، رسانه هاى فناورى بنیان نیز با آسیب هایى همراهند. بى توجهى به آسیب هاى رسانه ها، ممکن است در نهایت، کفه آسیب هاى یک رسانه را سنگین تر از منافع آن سازد.

یکى از رسانه هاى نوین که جایگاه ویژه اى در جوامع توسعه یافته و در حال توسعه دارد، اینترنت است. اینترنت با دربرداشتن طیف متنوعى از رسانه هاى مجازى، مانند شبکه هاى اجتماعى، چت،ایمیل و...، امکان ایجاد گونه هاى گوناگونى از کنش هاى ارتباطى را فراهم آورده است.

این نوشتار مى کوشد تا به این پرسش اصلى پاسخ دهد که فرصت هاى پدیدآمده از رسانه هاى اینترنتى در پیام رسانى دینى چیست؟ سؤالات فرعى نیز عبارتند از: آسیب هاى پدیدآمده از رسانه هاى اینترنتى در پیام رسانى دینى چیست؟ میزان استقبال از رسانه هاى اینترنتى چگونه است؟

هرچند تاکنون فرصت ها و چالش هاى رسانه هاى سایبرى مورد مطالعه علمى قرار گرفته است، اما بررسى فرصت ها و چالش هاى اینترنت در عرصه پیام رسانى دینى امرى کم پیشینه است. از تحقیقاتى که درباره فرصت ها و آسیب هاى اینترنت به طور عام انجام گرفته است مى توان به کتاب بررسى فرصت ها و چالش هاى ناشى از رسانه هاى دیجیتالى، نوشته محمودرضا گلشن پژوه اشاره کرد.

براى دستیابى به پرسش هاى پیش گفته، از روش اسنادى بهره گرفته شده و کتاب ها و مقالات مرتبط با موضوع نوشتار مورد مطالعه قرار گرفته اند. همچنین بخشى از یافته ها نیز به روش پیمایش و از طریق مصاحبه با فعالان سایبرى در عرصه پیام رسانى دینى به دست آمده است.

رسانه هاى جمعى

براى رسانه هاى جمعى فناورى بنیان، مى توان سه نسل قایل شد: رسانه هاى نوشتارى (چاپى)، رسانه هاى دیدارى ـ شنیدارى (الکترونیکى) و در نهایت رسانه هاى اینترنتى (مجازى، سایبرى، مالتى مدیا) که به طور همزمان قابلیت هاى نوشتارى، دیدارى و شنیدارى را گرد آورده اند.

رسانه هاى نوشتارى به کتاب و مطبوعات اشاره دارد، رسانه هاى دیدارى و شنیدارى، حوزه رادیو، تلویزیون و سینما را دربرمى گیرد و رسانه هاى اینترنتى به وب1 (رسانه هاى غیرتعاملى مانند سایت)، وب2 (رسانه هاى تعاملى مانندشبکه هاى اجتماعى)ووب3(رسانه هاى هوشمند) قابل تفکیک است. با توجه به موضوع نوشتار، در ادامه به توضیح اینترنت و رسانه هاى اینترنتى پرداخته مى شود.

اینترنت

واژه اینترنت (Internet) به معناى بین شبکه اى است. درواقع، اینترنت را مى توان مجموعه اى از شبکه هاى رایانه اى تعریف کرد. اصطلاح شبکه، به اتصال دو یا چند رایانه به یکدیگر اشاره دارد (محسنى، 1378، ص 22).

اینترنت به رغم برخوردارى از ظاهر بین المللى، از نظر ملى داراى ریشه هاى متمایزى بوده و از ابتدا، براى مقاصدى غیر از ارتباطات جهانى ایجاد شده و توسعه یافته است. این شبکه در اوایل دهه 1960 و در اوج جنگ سرد، توسط آژانس طرح هاى تحقیقاتى پیشرفته (آرپانت = Arpanet) در وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا، طراحى شد. پژوهشگران وزارت دفاع آمریکا که آرپانت را توسعه بخشیدند، درصدد طراحى الگویى براى دفاع ملى بودند که در آن از نابودى دستگاه هاى ارتباطات مبتنى بر اطلاعات، در مقابل تخریب تهاجم هسته اى، پیش گیرى شود. بنابراین، تبارشناسى اینترنت به صورت مستقیم به یکى از کارگزاران اولیه هژمونى و سلطه آمریکایى برمى گردد و تأثیرات این اصل و نسب را هنوز هم مى توان در ساختار و محتواهاى این شبکه جهانى ملاحظه کرد (گانکل، 1385، ص 70).

شبکه اینترنت به تدریج در دهه هفتاد مراحل اولیه توسعه خود را آغاز کرد. در نخستین مراحل توسعه در سال 1973، تنها 25 رایانه به این شبکه متصل بود. در تمام دهه 1970 این شبکه توانست به 256 رایانه خدمات ارائه دهد. در اوایل دهه 1980، پس از ارتقاى قابل ملاحظه این شبکه، هنوز تنها 25 شبکه با چند صد رایانه ابتدایى و چند هزار کاربر به آن متصل بود. اغلب این کاربران نیز پژوهشگران و دانشگاهیانى بودند که واجد مهارت لازم در زمینه فناورى رایانه اى به ویژه سیستم یونیکس بودند. تنها زمانى که تیم برنرزلى در سال 1989ـ1990 شبکه را اختراع کرد، اولین گام را در راستاى قابل استفاده ساختن شبکه براى کاربران عادى و ایجاد اتصال از طریق آن برداشته شد (کرم اللهى، 1388، ص 81).

تکامل در اینترنت به شدت سریع است. پس از وب2 که بر پایه مشارکت کاربران شکل گرفت، اکنون وب3 در حال تولد است. در وب3 بحث اصلى در مورد هوشمند شدن وب است. پیش بینى مى شود که در آینده نزدیک رایانه ها، محتواى وب را مى فهمند و آن را درک مى کنند. مثلاً، اگر در متنى عبارت اول فروردین نوشته شد، نرم افزار متن را به نوروز ربط مى دهد. این درک اطلاعات توسط نرم افزارهاى مبتنى بر وب سبب مى شود که جست وجو و حرکت در اطلاعات بسیار سریع تر و بهینه تر از قبل بشود. نرم افزارها قادر به شناسایى افراد، مکان ها، رویدادها و ارتباط آنها با یکدیگر خواهند بود. ارتباط متقابل اطلاعات با یکدیگر و قابلیت دسترسى به اطلاعات با هر نوع دستگاه ارتباطى، از دیگر مشخصه هاى وب نسخه سوم خواهد بود (نگاهى ساده به تکامل وب، 1388).

در ایران، مرکز تحقیقات فیزیک نظرى و ریاضیات، آغازگر ارتباط با اینترنت بود که به دنبال تلاش هاى این سازمان، در سال 1372 گروه اینترنت در ایران راه اندازى شد و در تمام دنیا مورد شناسایى قرار گرفت (فرهنگى، 1387، ص 68). آمار کاربران اینترنت در ایران در 30 ژوئن 2012 به 42 میلیون نفر رسید که شامل 3/53 درصد جمعیت کشور است (Internet Usage in the Middle East, 2013).

رسانه هاى اینترنتى

رسانه هاى اینترنتى شامل موارد متعددى است که سایت هاى اطلاع رسانى و تفریحى، ویکى ها، تالارهاى گفت وگو، کامیونیتى هاى محتوایى (اشتراک گذارى فیلم، عکس و لینک)، وبلاگ ها و شبکه هاى اجتماعى ازجمله آنها به شمار مى روند. اما میزان استقبال کاربران اینترنت از این رسانه ها متفاوت است. براى مشخص شدن جایگاه هریک از رسانه هاى پیش گفته در ایران، ده سایت پربازدید را از نظر مى گذرانیم (Top sites, 2013):

جدول سایت هاى پربازدید در ایران در تیر 1392

رتبهنامخدمات

1گوگلجست وجو، ایمیل و..

2یاهوایمیل و جست وجو و...

3بلاگفاوبلاگ

4ورزش سهسایت اطلاع رسانى

5خبرگزارى فارسسایت اطلاع رسانى

6میهن بلاگوبلاگ

7تارنماهاى مفید(نمایش به جاى صفحات فیلترشده)

8فیس نماشبکه اجتماعى

9تابناکسایت اطلاع رسانى

10پرشین بلاگوبلاگ

11کلوبشبکه اجتماعى

12ویکى پدیاویکى (دانشنامه عمومى)

براى تحلیل جدول فوق، با کنار نهادن سایت هایى که خدماتى مانند ایمیل و جست وجو را در اختیار کاربران قرار مى دهند، مشخص مى شود که به ترتیب، وبلاگ، شبکه اجتماعى و ویکى (دانشنامه عمومى) داراى بیشترین کاربر در ایران هستند که در ادامه هریک از این رسانه هاى سایبرى به ترتیب توضیح داده مى شوند.

وبلاگ (وبنوشت)

وبلاگ از وب به معناى اینترنت و لاگ به معناى ثبت رویداد تشکیل شده است که مى توان معناى لغوى آن را ثبت یادداشت اینترنتى دانست. براى تفکیک وبلاگ از سایت، مى توان ویژگى هاى زیر را به عنوان خصایص غالبى وبلاگ ها مطرح کرد:

1. هویتى: وبلاگ حول محور شخص ایجاد مى شود، درحالى که وب سایت حول محور موضوع ایجاد مى شود (نجمى، 1385، ص 4) و یا مى توان گفت: وبلاگ هویتى شخصى و حقیقى دارد، اما سایت هویتى سازمانى و حقوقى دارد.

2. ساختارى: وبلاگ ها یک صفحه اى هستند، اما سایت ها داراى صفحات و بخش هاى مختلفى مى باشند. همچنین براى داشتن وبلاگ، نیازى به دانستن کدنویسى نیست، اما براى داشتن سایت، یا خود باید با کدنویسى آشنا بود یا آنکه از فردى آشنا با برنامه نویسى کمک گرفت. قالب هاى آماده سایت ها، عموما برآورده کننده نیازهاى مدیران سایت ها نیست.

3. نمایشى: در وبلاگ ها همیشه مطالب جدیدتر، در بالاى صفحه نمایش داده مى شود، اما در سایت ها، مطالب جدیدتر در بخش هاى مختلف قرار مى گیرند.

4. تعاملى: کامنت یکى از مؤلفه هاى بنیادین وبلاگ است و وبلاگى که فاقد بخش نظرات باشد، بسیار غریب مى نماید، اما این ویژگى در سایت ها ـ بجز سایت هاى خبرى ـ جنبه اصلى ندارد.

5. مدیریتى: به دلیل سادگى ساختار (یک صفحه اى) و وجود سرویس دهنده هاى وبلاگ، ایجاد و به روزرسانى یک وبلاگ بسیار ساده است، برخلاف سایت که نیاز به تخصص بیشترى دارد.

شبکه اجتماعى

شبکه هاى اجتماعى (Social Networks) سایت هایى هستند که به اعضایشان اجازه ساخت صفحات شخصى و برقرارى ارتباط و شبکه سازى با دوستان آنلاین را مى دهند. در این شبکه ها کاربران علاقه مندى ها، عقاید و افکار و فعالیت هاى خود را با دیگران به اشتراک گذاشته و به تبادل نظر مى پردازند. در این شبکه ها افراد مى توانند دوستان جدیدى از سراسر دنیا پیدا کنند و یا اینکه دوستان قدیمى خود را در میان صفحات این شبکه ها جست وجو کنند. این قابلیت که یک جوان بتواند با امثال خود در کشورهاى دیگر جهان ارتباط برقرار کند باعث مى شود تا این شبکه ها به مکانى براى معرفى ایده هاى جدید و مورد بحث قرار گرفتن آنها تبدیل شوند. به بیان دیگر، کاربران اینترنتى از طریق عضویت در شبکه هاى اجتماعى، مى توانند پروفایل ها و صفحات شخصى براى خودشان بسازند. شبکه هاى اجتماعى از زنجیره به هم پیوسته اى از پروفایل ها تشکیل شده اند و اعضا مى توانند در این محیط با دوستانشان در ارتباط باشند. کاربران مى توانند دوستان و آشنایان قدیمى خود را در شبکه هاى اجتماعى بیابند، دوستان جدیدى پیدا کنند و همچنین دوستان خارج از این فضا را به براى پیوستن به شبکه هاى اجتماعى دعوت کنند. با توجه به تعریف فوق، مشخص مى شود که نمى توان وبلاگستان را یک شبکه اجتماعى دانست؛ چراکه در وبلاگ، نویسنده گرایش و بلکه امکان دانستن اطلاعاتى درباره خوانندگان را ندارد (2010 Mayfield,).

درباره جایگاه شبکه هاى اجتماعى در جهان، مى توان به این نکته اشاره کرد که بنابر آمار سایت آلکسا، شبکه اجتماعى فیس بوک در تیرماه 1392، در رتبه یک سایت هاى پربازدید جهانى قرار دارد.

ویکى (دانشنامه عمومى)

ویکى ها وب سایت هایى هستند که اجازه مى دهند مخاطبان و کاربران عادى اینترنت محتواى آنها را تولید و ویرایش کنند. ویکى ها براى کارها و پروژه هاى مشارکتى مناسب هستند. مثلاً اگر قرار باشد متنى طولانى را افراد مختلفى از نقاط متفاوتى به صورت تیمى کامل کنند، استفاده از مدل ویکى مناسب ترین گزینه است.

ویکى پدیا مشهورترین سایت ویکى در دنیاست. مدیران میانى سایت، با رأى گیرى کاربران مشخص مى شوند. مدیران ویکى پدیاى فارسى، عموما گرایش هاى ضدانقلابى دارند و غفلت مسئولان مربوط باعث شده است که محتواى بسیارى از مطالب این سایت پرمراجعه، بر ضد نظام جمهورى اسلامى باشد.

فرصت هاى اینترنت در پیام رسانى دینى

اینترنت فرصت هاى متعددى را براى مبلغان دینى فراهم آورده است که در ذیل، به برخى از آنها اشاره مى شود:

1. گستردگى زمانى تبلیغ

تبلیغ در حوزه هاى علمیه معمولاً محدود به ایامى چند در طول سال است و در دیگر ایام، تبلیغ کم رنگ مى شود. این امر ناشى از هر علتى که باشد، باعث مى شود که فضاى تبلیغى به نفع رقیبان مکتب تشیع تغییر کند. یکى از راه کارهاى برطرف سازى این خلأ بهره گیرى از اینترنت و استمرار تبلیغ در طول سال است.

2. گستردگى مکانى تبلیغ

حضور طلاب در همه مکان ها به سهولت امکان پذیر نیست و تعداد کم طلاب و تعداد بسیار مناطق نیازمند مبلغ، همواره حوزه هاى علمیه را از پاسخ دادن به نیازهاى تبلیغى ایران و جهان ناتوان ساخته است، بخصوص آنکه در سالیان اخیر، اشتیاق مردم کشورهاى مختلف به آموختن معارف اسلامى افزایش یافته است.

از سوى دیگر، برخى مناطق هرچند داراى دورى مکانى نیستند، اما به خاطر بافت خاص فرهنگى، به راحتى حاضر به پذیرش یک روحانى و شنیدن پیام هاى روحانى او نیستند؛ ازاین رو، باید به استفاده از ابزارى روى آورد که بتواند حصارهاى فرهنگى را درهم نوردد.

3. شمول مخاطبان غیرمذهبى

یکى از ضعف هاى تبلیغ سنتى حوزه هاى علمیه این است که دایره مخاطبان همواره محدود به اقشارى بوده است که به مراکز مذهبى مى آمده اند. مخاطبان غیرمذهبى که میانه اى با این اماکن ندارند معمولاً فاقد هرگونه ارتباط با مبلغان مذهبى هستند. اینترنت ابزارى است که مى تواند در خانه تمام اقشار غیرمذهبى نیز وارد شود و آن افراد نیز، بدون واهمه از انتقاد اطرافیان خود، مى توانند به صورت ناشناس و به راحتى یک کلیک، به پاى سخنان یک روحانى بنشینند و با او سخن بگویند، و چه بسا همین رابطه مجازى، مقدمه شکل گیرى یک رابطه حقیقى شود. بسیارى از افراد، بخصوص جوانان، با این تصور اشتباه که به خاطر ظاهر و عقایدشان، از سوى مبلغان دینى طرد خواهند شد هیچ گاه در دنیاى واقعى براى نزدیک شدن به یک روحانى قدمى برنمى دارند، اما اینترنت، این فرصت را به آنان خواهد داد که در هر زمان که بخواهند بتوانند به گفت وگو با یک روحانى بپردازند.

4. تسهیل ارتباط مردم با مبلغ

برخى از مردم، به ویژه بانوان، امکان دسترسى آسان به یک روحانى را ندارند و بسیارى از سؤالات خویش را همواره با خود همراه دارند. حضور اینترنتى یک روحانى، نقطه امیدى براى فردى است که تاکنون مجالى براى طرح ابهامات و پرسش هاى دینى خود نیافته است.

5. تبلیغ چهره به چهره به طور نسبى

هرچند در رسانه هاى مجازى عموما ارتباط میان فردى وجود ندارد، اما این امر به معناى فقدان این قابلیت نیست. براى نمونه، یکى از مؤلفه هاى تشکیل دهنده وبلاگ ها، بخش کامنت آنهاست. این قابلیت، به مخاطب این فرصت را مى دهد که هرگونه سؤال یا ابهام درباره مطلب بیان شده را به راحتى طرح کند. اخیرا سرویس دهنده هاى وبلاگ این فرصت را براى بلاگر ایجاد کرده اند که بتواند در کنار هر کامنتى، پاسخ خود را نیز درج کند. گاه دیده شده است که در بخش کامنت هاى وبلاگ هاى طلاب، پرسش و پاسخ مستمرى با یک فرد در جریان است. به بیان دیگر، گویا بلاگر در بخش پست وبلاگ، به تبلیغ عمومى مى پردازد و در بخش کامنت، پس از منبر مجازى اش، به تبلیغ خصوصى و حل کردن ابهامات فردى مشغول مى شود.

7. افزایش شناخت از بخشى از جامعه

کاربران اینترنت روزبه روز در حال افزایش اند و فردى که از حضور اینترنتى قوى ترى برخوردار است، با افکار بخشى از جامعه آشنایى بیشترى خواهد داشت. براى مثال، یک وبلاگ نویس در طول حیات وبلاگى خود، بارها وبلاگ هاى گوناگونى را خواهد خواند و بخشى از وقتش را نیز به خواندن و تأمل در نظرات دیگران که در بخش کامنت هاى وبلاگش ثبت شده، خواهد گذراند. این دو شیوه تعامل و ارتباط با اندیشه هاى دیگران، بلاگر را به شناخت تفکرات بخشى از مردم جامعه و جهان رهنمون خواهد ساخت که این معرفت و شناخت، او را در فعالیت هاى تبلیغى در محیط هاى حقیقى یارى خواهد کرد.

البته نباید از نظر دور داشت که کاربران اینترنتى بخشى از جامعه هستند که لزوما نظرات آنها نشان دهنده افکار عمومى جامعه نیست. شاهد این مسئله، رأى گیرى هاى برخى سایت ها در روزهاى قبل از انتخابات است که معمولاً نتایجى متفاوت با واقعیت جامعه دارد.

8. رسانه رایگان و سهل الوصول

داشتن هر رسانه اى در عصر ارتباطات، نیازمند صرف هزینه زمانى و مالى قابل توجه است. داشتن یک شبکه ماهواره اى یا روزنامه مستلزم هزینه هاى بسیارى است؛ اما استفاده از رسانه هاى مجازى غالبا رایگان است و تنها با صرف چند دقیقه براى ثبت نام، مى توان از امکانات آن بهره برد. البته در این زمینه، سایت متفاوت است؛ چراکه داشتن یک سایت، نیازمند خرید فضا و دامنه اینترنتى و سپس طراحى آن است و پس از راه اندازى، مدیریت آن نیز نیازمند داشتن اطلاعات فنى است که در مجموع، ایجاد آن براى همه افراد میسر نیست.

9. درک بهتر مدعاى سایر مذاهب

عالمان مذهبى بسیارى از ادیان و مذاهب جهان در فضاى سایبر ازجمله وبلاگستان حضور دارند که مطالعه دست نوشته ها و طرح پرسش از آنها مى تواند به شناخت بیشتر و بهتر از آن فرقه ها کمک کند و برخى از تصورهاى اشتباه و سوءتفاهم ها را که ناشى از عدم گفت وگوى مستقیم بین کارشناسان مذهبى آن دو فرقه است، برطرف سازد.

10. اجراى الگوى جریان دومرحله اى ارتباطات

در میان رسانه هاى صوتى و تصویرى، امکان گزینش مخاطبان به راحتى فراهم نیست، اما در رسانه هاى اینترنتى، مى توان تا حدى مخاطبان را انتخاب کرد. براى مثال، در شبکه هاى اجتماعى، مى توان با کمى جست وجو،افراد نخبه علمى و فرهنگى را یافت و به گفت وگو با آنها پرداخت.

از سوى دیگر، وبلاگ در مقایسه با شبکه هاى اجتماعى، فضایى جذاب تر براى فرهیختگان و نخبگان فکرى جامعه به شمار مى رود؛ چراکه آنچه در برخى وبلاگ ها ارائه مى شود اندیشه هاى نوست.

با توجه به الگوى جریان دو مرحله اى ارتباطات و نقش نخبگان در شکل دهى به افکار عمومى، مى توان از رسانه هاى اینترنتى براى تعامل با نخبگان جامعه و در نهایت، تغییر افکار و رفتار عمومى استفاده کرد.

11. افزایش مطالعات

برخى رسانه هاى اینترنتى براى استمرار خود نیازمند طرح مباحثى نو هستند که براى مخاطب جذابیت داشته باشد. در غیر این صورت، تکرار مکرراتى که هر کاربرى مى داند، نخواهد توانست مخاطبان را به همراهى با آن رسانه وادارد. شاخص ترین رسانه هاى اینترنتى در این زمینه وبلاگ است. ازاین رو، یک بلاگر، براى به روزرسانى وبلاگش نیازمند آن است که همواره به مطالعه بپردازد و مطالبى خواندنى را براى مخاطبان به نگارش درآورد. استمرار این امر و التزام به مطالعه، در نهایت باعث خواهد شد که بلاگر داراى سطح مطالعاتى بالایى باشد؛ چراکه وبلاگ نویسى بدون مطالعه، به تعطیلى اجبارى خواهد انجامید.

12. افزایش قدرت نویسندگى

یکى از ضعف هاى طلاب علوم دینى، ضعف در نگارش فصیح و بلیغ است. یکى از راه هاى تقویت قدرت قلمى، نوشتن مستمر است. داشتن سایت یا وبلاگ، طلاب را مجبور خواهد ساخت که هر از چند گاهى دست به قلم برده و مطالبى را بنویسند. این امر درصورتى که با دقت انجام گیرد، به مرور مى تواند باعث افزایش مهارت نویسندگى شود. با توجه به اینکه زبان وبلاگ مى تواند محاوره اى نیز باشد اما زبان سایت ها رسمى تر است؛ بنابراین، اگر هدف ارتقاى زبان معیار باشد، اولویت با نگارش در سایت هاست.

13. افزایش قدرت اندیشه

بسیارى از خطاهاى تفکر و اندیشه ما برایمان مستور و پوشیده است، اما اگر فردى از بیرون به تماشاى تفکر ما بنشیند، مى تواند بسیارى از ناراستى و نارسایى هاى آن را برایمان باز گوید. اگر فعال اینترنتى، داراى روحیه انتقادپذیرى باشد، در دراز مدت خواهد توانست با بهره گیرى از انتقادهاى واردشده به مطالبش، دقت خویش را فزونى بخشد و بر غناى اندیشه خود بیفزاید.

حامد آقاجانى، از طلاب نام آشناى وبلاگستان، در وبلاگ خود مى نویسد: من تا جایى که یادم هست به هر کسى که توى اینترنت رفت و آمد داشته است پیشنهاد وبلاگ نویسى کرده ام. معتقد بودم که وبلاگ نویسى حتى اگر باعث رشد محتواى مثبت در اینترنت و تقویت نوشتن هم نباشد، این فایده را دارد که نویسنده وبلاگ، شخصیت خودش را در معرض دید دیگران مى گذارد و نظر دیگران را در مورد شخصیت خودش و نوشته هایش مى فهمد و این یعنى شخصى مى تواند خودش را از بیرون ببیند و خودش را رشد دهد. خیلى از رشدهایى که در این یکى دو سال داشته ام و برطرف شدن بسیارى از عیب هایم را مدیون وبلاگ نویسى و دوستان وبلاگى هستم (آقاجانى، 1390).

آسیب هاى اینترنت در پیام رسانى دینى

این نوشتار، بنا ندارد تا به مباحث نظرى حوزه دین و رسانه بپردازد و با تکیه بر دیدگاه هاى ذات گرایان رسانه اى، انتقال پیام دینى از طریق رسانه ها را نفى نماید یا کم رنگ شمارد، بلکه در این نوشتار کوشش مى شود تا با رویکردى کاربردى و با پذیرش اصل امکان انتقال پیام دینى، آسیب هایى را که هنگام کاربرد اینترنت در زمینه پیام رسانى دینى رخ مى دهد، برشمارد. در ادامه، تعدادى از آسیب هاى اینترنت در پیام رسانى دینى ذکر مى شود.

1. هدررفت وقت

پاسخ دادن به نظرات دیگران، چک کردن ایمیل، ارسال لینک و... از امورى هستند که یک فعال سایبرى به آنها مى پردازد. در عین حال، توجه بسیار به این امر، باعث خواهد شد که وقت یک مبلغ علوم دینى به امور غیرلازم اختصاص یافته و او را از تحصیل و رشد باز دارد. همچنین موانعى مانند در اختیار نداشتن اینترنت پرسرعت و عدم آشنایى با مرورگرهاى سریع نیز مزید بر علت خواهد بود و زمان بسیارى را از بین خواهد برد.

گذشته از هدررفت وقت، اعتیاد اینترنتى نیز ممکن است گریبانگیر فعال سایبرى شود. البته استفاده فراوان از اینترنت، در همه موارد به معناى اعتیاد به آن نیست، بلکه اعتیاد اینترنتى نوعى اختلال روانى و مشکل رفتارى است. اعتیاد اینترنتى نشانه هایى دارد؛ ازجمله: زمانى را که باید کارى انجام دهد صرف آنلاین بودن مى کند، ترجیح مى دهد آنلاین شود تا اینکه با دوستان یا خانواده باشد، زمانى که آنلاین نباشد احساس خستگى، بدخلقى و افسردگى مى کند (معیدفر و همکاران، 1384، ص 39).

2. کوتاه آمدن از اصول

هرچند داشتن مخاطب در پیام رسانى دینى ضرورى است، اما گاه یک فعال دینى سایبرى به منظور جذب حداکثرى مخاطب، از پافشارى بر اصول خوددارى کرده و با سخنانى دوپهلو، مى کوشد تا مخاطبان بیشترى داشته باشد. این در حالى است که وظیفه یک مبلغ دینى، جذب مخاطب و سپس تبیین و روشنگرى است و نه صرفا جذب مخاطب.

البته باید در این میان، از افراط نیز برحذر بود و به بهانه پایدارى بر اصول، ادبیاتى تند و افراطى و بعضا ضداخلاق را جایگزین ادبیاتى منطقى و مستدل نکرد. رهبر معظم انقلاب با گلایه از بى اخلاقى هاى رسانه اى، ازجمله رسانه هاى اینترنتى، مى فرمایند: من مى خواهم این پیامى باشد به همه آن کسانى که یا حرف مى زنند، یا مى نویسند؛ چه در مطبوعات، چه در وبلاگ ها. همه اینها بدانند کارى که مى کنند، کار درستى نیست. مخالفت کردن، استدلال کردن، یک فکر سیاسى غلط یا یک فکر دینى غلط را محکوم کردن، یک حرف است، مبتلا شدن به این امر خلاف اخلاق و خلاف شرع و خلاف عقل سیاسى، یک حرف دیگر است؛ ما این دومى را به طور کامل و قاطع نفى مى کنیم؛ نباید این کار انجام بگیرد. متأسفانه بعضى این کار را مى کنند. من بخصوص به جوان ها توصیه مى کنم. بعضى از این جوان ها بلاشک مردمان بااخلاص و مؤمن و خوبى هم هستند، اما خیال مى کنند این وظیفه است؛ نه، من عرض مى کنم این خلاف وظیفه است، عکس این وظیفه است (آیت اللّه خامنه اى، 1389).

3. ماندن در فضاى مجازى

تبلیغ مجازى یک وظیفه براى مبلغان اسلامى است، اما بسنده کردن به فضاى سایبر و غفلت از دنیاى واقعى باعث مى شود که طلاب به شناختى ناقص و نارسا از جامعه و جهان دست یابند. این امر باعث مى شود که آنها نتوانند در رساندن آموزه هاى آسمانى حتى در فضاى مجازى نیز به موفقیتى درخور دست یابند.

4. آسیب زدن به دیندارى کاربران

میزان تحصیلات مبلغان فضاى سایبر معمولاً (و نه همیشه) مشخص نیست. مشخص نبودن سطح علمى طلبه باعث مى شود که کاربران اینترنتى یک طلبه مبتدى را یک کارشناس خبره دینى بپندارند و تصورات و توهمات وى را به نام اسلام بپذیرند.

5. سطحى گرایى

فعال سایبرى اگر نخواهد به آسیب هدررفت وقت گرفتار آید، به ناچار باید به مطالعه سریع و گذراى نوشته هاى منتشرشده در اینترنت روى آورد تا با صرف کمترین زمان، بیشترین بهره را ببرد. استمرار این شیوه مطالعه، ممکن است باعث شود که وى متون علمى را نیز به همین روش مطالعه نماید؛ شیوه اى که در نهایت، باعث مى شود وى از نظر علمى نیز ضعیف شود.

نیکلاس کار (Nicholas G. Carr) در مقاله آیا گوگل ما را احمق مى کند؟ با اشاره به این آسیب مى نویسد: کارى که اینترنت انجام مى دهد، پراکندن توانایى من در تمرکز و تفکر ژرف است... . فریدمن نیز که به طور منظم در وبلاگش درباره استفاده از رایانه ها در پزشکى مى نویسد، توضیح مى دهد که اینترنت چگونه عادات ذهنى او را دگرگون کرده است. وى در اوایل امسال نوشت: اکنون تقریبا بکلى توانایى خواندن یک مقاله بلند و غرق شدن در آن را از دست داده ام، چه روى وب و چه به شکل چاپى. فریدمن که مدتى طولانى عضو هیئت علمى دانشکده پزشکى دانشگاه میشیگان بوده است، در گفت وگویى تلفنى با من نوشته خود را به دقت شرح داد. وى گفت: دیگر نمى توانم جنگ و صلح را بخوانم، توانایى اش را از دست داده ام، حتى یک پست وبلاگ که بیش از سه یا چهار پاراگراف باشد، برایم خیلى زیاد است که بخواهم به طور دقیق درکش کنم، به طور سطحى مى خوانم (Carr, 2008).

یکى از راه کارهاى غلبه بر این مشکل، استفاده از شیوه هاى صحیح تندخوانى است که مى تواند ضمن ممانعت از اتلاف وقت، از عادت کردن به سطحى خوانى نیز جلوگیرى کند.

6. اشباع رسانه اى

یک پیام زمانى مى تواند به مخاطب برسد و در او تأثیر بگذارد که وى به طور همزمان از طریق ده ها رسانه دچار بمباران اطلاعاتى نشده باشد. در غیر این صورت، معمولاً پیام موردنظر به وى نخواهد رسید و یا در وى اثرى نخواهد گذاشت.

آنچه اتاق فکر رسانه هاى غربى را وامى دارد که انتقادها و مواضع منتقدانى مانند نوام چامسکى و الیوراستون و مایکل مور را در میان محصولات فراوان فرهنگى ارائه کنند، آن است که در ازدحام رسانه اى، حرف هاى درست گم مى شود. برخى جامعه شناسان از این مسئله با عنوان رشد تراکم اطلاعاتى یاد کرده اند. حتى برخى گفته اند: مخاطب ارتباط جمعى، نه یک گیرنده، بلکه یک قربانى است (حسنى، 1385، ص 72).

پروفسور حمید مولانا نیز با اشاره به نقش کثرت وبلاگ ها در نرسیدن اطلاعات درست به مخاطبان مى گوید: وبلاگ ها تنها تا زمانى مؤثر هستند که تعدادشان محدود باشد؛ یعنى در حدى که آن شکاف موجود در مطبوعات و رسانه ها براى انتقال اطلاعات را پر کنند؛ ولى اگر تعداد وبلاگ ها آن قدر زیاد شود که با مسئله انفجار اطلاعات مواجه شویم، دیگر ارزش خود را از دست مى دهد... مردم وقت ندارند که هشت ساعت بخوابند، هشت ساعت کار کنند، هشت ساعت تفریح و هشت ساعت دیگر هم به وبلاگ ها نگاه کنند. اطلاعات زیاد مردم را گمراه مى کند... وبلاگ به همان اندازه که مى تواند مفید باشد و بحثى را باز کند و افق نظریه پردازى را متنوع کند، به همان اندازه مى تواند باعث سرگیجه شود (مولانا، 1384، ص 65).

بنابراین، افزایش صفحات اینترنتى دینى، درصورتى که از نظر کیفى فاقد ارزش لازم باشند، باعث خواهد شد که در فرایند ارتباطى دیگر مبلغان اخلال ایجاد شود و کارآیى صفحات غنى دینى کاهش یابد.

نتیجه گیرى

هریک از رسانه هاى نوین، ازجمله رسانه هاى اینترنت بنیان، فرصت هایى را براى پیام رسانى دینى فراهم آورده اند که پیش از این فراهم نبوده است. تبیین این فرصت ها براى افرادى که میانه چندانى با تبلیغ اینترنتى ندارند، مى تواند به غناى دینى بیشتر در فضاى سایبر کمک کند.

از سوى دیگر، توجه مطلق به فرصت هاى پدیدآمده از اینترنت، باعث غفلت یا کم توجهى به آسیب هاى این رسانه در امر تبلیغ دینى خواهد شد؛ بنابراین، ضرورى است که در کنار فرصت ها، آسیب هاى آن نیز طرح و بررسى شود.

نهادهاى تبلیغى، با رصد این آسیب ها، مى توانند تا حد قابل توجهى در رفع این مسائل موثر باشند. براى نمونه، تهیه سخت افزارهاى لازم، ازجمله اینترنت پرسرعت، یکى از عوامل جلوگیرى از هدررفت مبلغان مجازى است. آموزش روش هاى تندخوانى نیز از دیگر راه هاى پیشگیرى از اتلاف وقت فعالان اینترنتى به شمار مى رود.

همچنین تهیه بانک اطلاعات از افرادى که به نام کارشناسان دینى به تبلیغ در فضاى سایبر مى پردازند باعث خواهد شد که چالش چهارم مبنى بر آسیب زدن به دیندارى کاربران محدودتر شود.

برخى دیگر از آسیب ها همانند عدم مدیریت وقت و اشباع رسانه اى، نیازمند آموزش تبلیغ سایبرى است که ضرورى است نهادهاى مرتبط، با برنامه ریزى براى آموزش هاى حضورى و غیرحضورى فعالان در این عرصه اقدام نمایند.

منابع

آقاجانى، حامد، 1390، کلرجى من، در: www.clergyman.parsiblog.com.

آیت اللّه خامنه اى، 1389، دیدار با اعضاى مجلس خبرگان رهبرى، 19 اسفند.

حسنى، محمد، 1385، فرهنگ و رسانه هاى نوین، قم، مرکز پژوهش هاى اسلامى صدا و سیما.

فرهنگى، على اکبر، 1387، مبانى ارتباطات، چ دوم، تهران، سنجش.

کرم اللهى، نعمت اللّه، 1388، بررسى جامعه شناختى آثار استفاده از اینترنت بر دیندارى جوانان، رساله دوره دکترى، رشته جامعه شناسى، تهران، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامى.

گانکل، دیوید، 1385، سیاست هاى فرهنگى اینترنت در امپریالیسم سایبر، روابط جهانى در عصر جدید الکترونیک، ترجمه پرویز علوى، تهران، ثانیه.

محسنى، حمید، 1378، اینترنت جنبه هاى نظرى و کاربردى آن، تهران، کتابدار.

معیدفر، سعید و همکاران، 1384، اعتیاد اینترنتى علل و پیامدهاى آن، رسانه، ش 63، ص 39ـ68.

مولانا، حمید، 1384، وبلاگ منبر دیجیتال آرى یا خیر (مصاحبه)، ره آورد نور، ش 13، ص 64ـ65.

نجمى، احمد، 1385، وبلاگ نویسى چرا و چگونه، قم، دفتر توسعه وبلاگ دینى.

نگاهى ساده به تکامل وب، 1388، مجله الکترونیکى پیک مدیران رسانه، سال سوم، ش 97، در: www.peyk.iribu.ir/magazine.

Carr, Nicholas G, 2008, Is Google making usstupid?, Available at: www. theatlantic.com/magazine/archive.

Internet Usage in the Middle East, 2013, Available at: www.internetworldstats.com.

Mayfield, Antony, 2010, What is Social Media? Available at: www. icrossing.co.uk/fileadmin.

Potter, W. J., 2008, Media literacy, London, Sage.

Top sites, 2013, Available at: www.alexa.com, Accessed 30 June 2013.