فرصت‏ها و چالش‏هاى رسانه ‏هاى سايبرى در پيام‏رسانى دينى

ضمیمه	اندازه
3.pdf	926.57 کیلو بایت

سال بيست و سوم ـ شماره 198 (ويژه جامعه‏ شناسى)

مجيد مبينى مقدس : دانشجوى دكترى فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم عليه‏السلام.  majid.mobini@gmail.com
سيدحسين شرف ‏الدين :   استاديار مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى قدس‏سره. sharaf@qabas.net

دريافت: 19/7/92               پذيرش: 10/2/93
چكيده
در عصر ارتباطات، فضاى سايبر، فرصت‏هايى را براى انديشه‏ ها و فرهنگ‏هاى گوناگون فراهم آورده است تا با سهولتى بيشتر در گستره جامعه و جهان حضور يابند. حوزه‏هاى علميه شيعه به‏ مثابه يكى از مراكز توليد انديشه اسلامى نيز كم‏وبيش در اين عرصه حضور يافته‏اند. اين حضور تبليغى، على‏رغم اهميت، آن‏گونه كه بايسته است تاكنون مورد مطالعه پژوهشگران واقع نشده و قوت و ضعف آن پنهان مانده است. اين مقاله مى‏كوشد ضمن تبيين فرصت‏ها و چالش‏هاى انتقال پيام دينى در اينترنت، زمينه را براى سياست‏گذارى فرهنگى در اين عرصه فراهم آورد. در اين تحقيق كه با روش اسنادى ـ پيمايشى انجام گرفته است، پس از گذر از چارچوب مفهومى، فرصت‏هاى پديدآمده از اينترنت برشمرده مى‏شود و در ادامه، آسيب‏هاى فضاى سايبر در پيام‏رسانى دينى ذكر مى‏شود.

كليدواژه ‏ها: رسانه، ارتباطات، اينترنت، فضاى سايبر، رسانه‏هاى اينترنتى.
 

مقدّمه

در عصر ارتباطات، فناورى هاى ارتباطى روزبه روز از نظر كمّى و كيفى گسترش مى يابند كه در نتيجه آن، ارتباطات ميان فردى و جمعى با سهولت بيشترى امكان پذير شده است. امروزه حدود 30 درصد از زمان بيدارى انسان با رسانه ها به عنوان فعاليتى انحصارى صرف مى شود و در 39 درصد مواقع ديگر نيز استفاده از رسانه ها در كنار ساير فعاليت ها قرار دارد. اين محاسبه نشان مى دهد به طور ميانگين افراد حدود 70 درصد زمان يك روزشان را به استفاده از رسانه مشغولند؛ در مقابل، كمتر از 31 درصد از زمان، صرف كارهاى ديگر مى شود (Potter, 2008, p. 5).

هر رسانه اى، فرصت هايى را براى گروه هاى مختلف فراهم مى آورد كه شناخت اين فرصت ها، موجب مى گردد از حداكثر ظرفيت هر رسانه بهره برده شود. در عين حال، همانند هر فناورى ديگر، رسانه هاى فناورى بنيان نيز با آسيب هايى همراهند. بى توجهى به آسيب هاى رسانه ها، ممكن است در نهايت، كفه آسيب هاى يك رسانه را سنگين تر از منافع آن سازد.

يكى از رسانه هاى نوين كه جايگاه ويژه اى در جوامع توسعه يافته و در حال توسعه دارد، اينترنت است. اينترنت با دربرداشتن طيف متنوعى از رسانه هاى مجازى، مانند شبكه هاى اجتماعى، چت،ايميل و...، امكان ايجاد گونه هاى گوناگونى از كنش هاى ارتباطى را فراهم آورده است.

اين نوشتار مى كوشد تا به اين پرسش اصلى پاسخ دهد كه فرصت هاى پديدآمده از رسانه هاى اينترنتى در پيام رسانى دينى چيست؟ سؤالات فرعى نيز عبارتند از: آسيب هاى پديدآمده از رسانه هاى اينترنتى در پيام رسانى دينى چيست؟ ميزان استقبال از رسانه هاى اينترنتى چگونه است؟

هرچند تاكنون فرصت ها و چالش هاى رسانه هاى سايبرى مورد مطالعه علمى قرار گرفته است، اما بررسى فرصت ها و چالش هاى اينترنت در عرصه پيام رسانى دينى امرى كم پيشينه است. از تحقيقاتى كه درباره فرصت ها و آسيب هاى اينترنت به طور عام انجام گرفته است مى توان به كتاب بررسى فرصت ها و چالش هاى ناشى از رسانه هاى ديجيتالى، نوشته محمودرضا گلشن پژوه اشاره كرد.

براى دستيابى به پرسش هاى پيش گفته، از روش اسنادى بهره گرفته شده و كتاب ها و مقالات مرتبط با موضوع نوشتار مورد مطالعه قرار گرفته اند. همچنين بخشى از يافته ها نيز به روش پيمايش و از طريق مصاحبه با فعالان سايبرى در عرصه پيام رسانى دينى به دست آمده است.

رسانه هاى جمعى

براى رسانه هاى جمعى فناورى بنيان، مى توان سه نسل قايل شد: رسانه هاى نوشتارى (چاپى)، رسانه هاى ديدارى ـ شنيدارى (الكترونيكى) و در نهايت رسانه هاى اينترنتى (مجازى، سايبرى، مالتى مديا) كه به طور همزمان قابليت هاى نوشتارى، ديدارى و شنيدارى را گرد آورده اند.

رسانه هاى نوشتارى به كتاب و مطبوعات اشاره دارد، رسانه هاى ديدارى و شنيدارى، حوزه راديو، تلويزيون و سينما را دربرمى گيرد و رسانه هاى اينترنتى به وب1 (رسانه هاى غيرتعاملى مانند سايت)، وب2 (رسانه هاى تعاملى مانندشبكه هاى اجتماعى)ووب3(رسانه هاى هوشمند) قابل تفكيك است. با توجه به موضوع نوشتار، در ادامه به توضيح اينترنت و رسانه هاى اينترنتى پرداخته مى شود.

اينترنت

واژه اينترنت (Internet) به معناى بين شبكه اى است. درواقع، اينترنت را مى توان مجموعه اى از شبكه هاى رايانه اى تعريف كرد. اصطلاح شبكه، به اتصال دو يا چند رايانه به يكديگر اشاره دارد (محسنى، 1378، ص 22).

اينترنت به رغم برخوردارى از ظاهر بين المللى، از نظر ملى داراى ريشه هاى متمايزى بوده و از ابتدا، براى مقاصدى غير از ارتباطات جهانى ايجاد شده و توسعه يافته است. اين شبكه در اوايل دهه 1960 و در اوج جنگ سرد، توسط آژانس طرح هاى تحقيقاتى پيشرفته (آرپانت = Arpanet) در وزارت دفاع ايالات متحده آمريكا، طراحى شد. پژوهشگران وزارت دفاع آمريكا كه آرپانت را توسعه بخشيدند، درصدد طراحى الگويى براى دفاع ملى بودند كه در آن از نابودى دستگاه هاى ارتباطات مبتنى بر اطلاعات، در مقابل تخريب تهاجم هسته اى، پيش گيرى شود. بنابراين، تبارشناسى اينترنت به صورت مستقيم به يكى از كارگزاران اوليه هژمونى و سلطه آمريكايى برمى گردد و تأثيرات اين اصل و نسب را هنوز هم مى توان در ساختار و محتواهاى اين شبكه جهانى ملاحظه كرد (گانكل، 1385، ص 70).

شبكه اينترنت به تدريج در دهه هفتاد مراحل اوليه توسعه خود را آغاز كرد. در نخستين مراحل توسعه در سال 1973، تنها 25 رايانه به اين شبكه متصل بود. در تمام دهه 1970 اين شبكه توانست به 256 رايانه خدمات ارائه دهد. در اوايل دهه 1980، پس از ارتقاى قابل ملاحظه اين شبكه، هنوز تنها 25 شبكه با چند صد رايانه ابتدايى و چند هزار كاربر به آن متصل بود. اغلب اين كاربران نيز پژوهشگران و دانشگاهيانى بودند كه واجد مهارت لازم در زمينه فناورى رايانه اى به ويژه سيستم يونيكس بودند. تنها زمانى كه تيم برنرزلى در سال 1989ـ1990 شبكه را اختراع كرد، اولين گام را در راستاى قابل استفاده ساختن شبكه براى كاربران عادى و ايجاد اتصال از طريق آن برداشته شد (كرم اللهى، 1388، ص 81).

تكامل در اينترنت به شدت سريع است. پس از وب2 كه بر پايه مشاركت كاربران شكل گرفت، اكنون وب3 در حال تولد است. در وب3 بحث اصلى در مورد هوشمند شدن وب است. پيش بينى مى شود كه در آينده نزديك رايانه ها، محتواى وب را مى فهمند و آن را درك مى كنند. مثلاً، اگر در متنى عبارت اول فروردين نوشته شد، نرم افزار متن را به نوروز ربط مى دهد. اين درك اطلاعات توسط نرم افزارهاى مبتنى بر وب سبب مى شود كه جست وجو و حركت در اطلاعات بسيار سريع تر و بهينه تر از قبل بشود. نرم افزارها قادر به شناسايى افراد، مكان ها، رويدادها و ارتباط آنها با يكديگر خواهند بود. ارتباط متقابل اطلاعات با يكديگر و قابليت دسترسى به اطلاعات با هر نوع دستگاه ارتباطى، از ديگر مشخصه هاى وب نسخه سوم خواهد بود (نگاهى ساده به تكامل وب، 1388).

در ايران، مركز تحقيقات فيزيك نظرى و رياضيات، آغازگر ارتباط با اينترنت بود كه به دنبال تلاش هاى اين سازمان، در سال 1372 گروه اينترنت در ايران راه اندازى شد و در تمام دنيا مورد شناسايى قرار گرفت (فرهنگى، 1387، ص 68). آمار كاربران اينترنت در ايران در 30 ژوئن 2012 به 42 ميليون نفر رسيد كه شامل 3/53 درصد جمعيت كشور است (Internet Usage in the Middle East, 2013).

رسانه هاى اينترنتى

رسانه هاى اينترنتى شامل موارد متعددى است كه سايت هاى اطلاع رسانى و تفريحى، ويكى ها، تالارهاى گفت وگو، كاميونيتى هاى محتوايى (اشتراك گذارى فيلم، عكس و لينك)، وبلاگ ها و شبكه هاى اجتماعى ازجمله آنها به شمار مى روند. اما ميزان استقبال كاربران اينترنت از اين رسانه ها متفاوت است. براى مشخص شدن جايگاه هريك از رسانه هاى پيش گفته در ايران، ده سايت پربازديد را از نظر مى گذرانيم (Top sites, 2013):

جدول سايت هاى پربازديد در ايران در تير 1392

رتبهنامخدمات

1گوگلجست وجو، ايميل و..

2ياهوايميل و جست وجو و...

3بلاگفاوبلاگ

4ورزش سهسايت اطلاع رسانى

5خبرگزارى فارسسايت اطلاع رسانى

6ميهن بلاگوبلاگ

7تارنماهاى مفيد(نمايش به جاى صفحات فيلترشده)

8فيس نماشبكه اجتماعى

9تابناكسايت اطلاع رسانى

10پرشين بلاگوبلاگ

11كلوبشبكه اجتماعى

12ويكى پدياويكى (دانشنامه عمومى)

براى تحليل جدول فوق، با كنار نهادن سايت هايى كه خدماتى مانند ايميل و جست وجو را در اختيار كاربران قرار مى دهند، مشخص مى شود كه به ترتيب، وبلاگ، شبكه اجتماعى و ويكى (دانشنامه عمومى) داراى بيشترين كاربر در ايران هستند كه در ادامه هريك از اين رسانه هاى سايبرى به ترتيب توضيح داده مى شوند.

وبلاگ (وبنوشت)

وبلاگ از وب به معناى اينترنت و لاگ به معناى ثبت رويداد تشكيل شده است كه مى توان معناى لغوى آن را ثبت يادداشت اينترنتى دانست. براى تفكيك وبلاگ از سايت، مى توان ويژگى هاى زير را به عنوان خصايص غالبى وبلاگ ها مطرح كرد:

1. هويتى: وبلاگ حول محور شخص ايجاد مى شود، درحالى كه وب سايت حول محور موضوع ايجاد مى شود (نجمى، 1385، ص 4) و يا مى توان گفت: وبلاگ هويتى شخصى و حقيقى دارد، اما سايت هويتى سازمانى و حقوقى دارد.

2. ساختارى: وبلاگ ها يك صفحه اى هستند، اما سايت ها داراى صفحات و بخش هاى مختلفى مى باشند. همچنين براى داشتن وبلاگ، نيازى به دانستن كدنويسى نيست، اما براى داشتن سايت، يا خود بايد با كدنويسى آشنا بود يا آنكه از فردى آشنا با برنامه نويسى كمك گرفت. قالب هاى آماده سايت ها، عموما برآورده كننده نيازهاى مديران سايت ها نيست.

3. نمايشى: در وبلاگ ها هميشه مطالب جديدتر، در بالاى صفحه نمايش داده مى شود، اما در سايت ها، مطالب جديدتر در بخش هاى مختلف قرار مى گيرند.

4. تعاملى: كامنت يكى از مؤلفه هاى بنيادين وبلاگ است و وبلاگى كه فاقد بخش نظرات باشد، بسيار غريب مى نمايد، اما اين ويژگى در سايت ها ـ بجز سايت هاى خبرى ـ جنبه اصلى ندارد.

5. مديريتى: به دليل سادگى ساختار (يك صفحه اى) و وجود سرويس دهنده هاى وبلاگ، ايجاد و به روزرسانى يك وبلاگ بسيار ساده است، برخلاف سايت كه نياز به تخصص بيشترى دارد.

شبكه اجتماعى

شبكه هاى اجتماعى (Social Networks) سايت هايى هستند كه به اعضايشان اجازه ساخت صفحات شخصى و برقرارى ارتباط و شبكه سازى با دوستان آنلاين را مى دهند. در اين شبكه ها كاربران علاقه مندى ها، عقايد و افكار و فعاليت هاى خود را با ديگران به اشتراك گذاشته و به تبادل نظر مى پردازند. در اين شبكه ها افراد مى توانند دوستان جديدى از سراسر دنيا پيدا كنند و يا اينكه دوستان قديمى خود را در ميان صفحات اين شبكه ها جست وجو كنند. اين قابليت كه يك جوان بتواند با امثال خود در كشورهاى ديگر جهان ارتباط برقرار كند باعث مى شود تا اين شبكه ها به مكانى براى معرفى ايده هاى جديد و مورد بحث قرار گرفتن آنها تبديل شوند. به بيان ديگر، كاربران اينترنتى از طريق عضويت در شبكه هاى اجتماعى، مى توانند پروفايل ها و صفحات شخصى براى خودشان بسازند. شبكه هاى اجتماعى از زنجيره به هم پيوسته اى از پروفايل ها تشكيل شده اند و اعضا مى توانند در اين محيط با دوستانشان در ارتباط باشند. كاربران مى توانند دوستان و آشنايان قديمى خود را در شبكه هاى اجتماعى بيابند، دوستان جديدى پيدا كنند و همچنين دوستان خارج از اين فضا را به براى پيوستن به شبكه هاى اجتماعى دعوت كنند. با توجه به تعريف فوق، مشخص مى شود كه نمى توان وبلاگستان را يك شبكه اجتماعى دانست؛ چراكه در وبلاگ، نويسنده گرايش و بلكه امكان دانستن اطلاعاتى درباره خوانندگان را ندارد (2010 Mayfield,).

درباره جايگاه شبكه هاى اجتماعى در جهان، مى توان به اين نكته اشاره كرد كه بنابر آمار سايت آلكسا، شبكه اجتماعى فيس بوك در تيرماه 1392، در رتبه يك سايت هاى پربازديد جهانى قرار دارد.

ويكى (دانشنامه عمومى)

ويكى ها وب سايت هايى هستند كه اجازه مى دهند مخاطبان و كاربران عادى اينترنت محتواى آنها را توليد و ويرايش كنند. ويكى ها براى كارها و پروژه هاى مشاركتى مناسب هستند. مثلاً اگر قرار باشد متنى طولانى را افراد مختلفى از نقاط متفاوتى به صورت تيمى كامل كنند، استفاده از مدل ويكى مناسب ترين گزينه است.

ويكى پديا مشهورترين سايت ويكى در دنياست. مديران ميانى سايت، با رأى گيرى كاربران مشخص مى شوند. مديران ويكى پدياى فارسى، عموما گرايش هاى ضدانقلابى دارند و غفلت مسئولان مربوط باعث شده است كه محتواى بسيارى از مطالب اين سايت پرمراجعه، بر ضد نظام جمهورى اسلامى باشد.

فرصت هاى اينترنت در پيام رسانى دينى

اينترنت فرصت هاى متعددى را براى مبلغان دينى فراهم آورده است كه در ذيل، به برخى از آنها اشاره مى شود:

1. گستردگى زمانى تبليغ

تبليغ در حوزه هاى علميه معمولاً محدود به ايامى چند در طول سال است و در ديگر ايام، تبليغ كم رنگ مى شود. اين امر ناشى از هر علتى كه باشد، باعث مى شود كه فضاى تبليغى به نفع رقيبان مكتب تشيع تغيير كند. يكى از راه كارهاى برطرف سازى اين خلأ بهره گيرى از اينترنت و استمرار تبليغ در طول سال است.

2. گستردگى مكانى تبليغ

حضور طلاب در همه مكان ها به سهولت امكان پذير نيست و تعداد كم طلاب و تعداد بسيار مناطق نيازمند مبلغ، همواره حوزه هاى علميه را از پاسخ دادن به نيازهاى تبليغى ايران و جهان ناتوان ساخته است، بخصوص آنكه در ساليان اخير، اشتياق مردم كشورهاى مختلف به آموختن معارف اسلامى افزايش يافته است.

از سوى ديگر، برخى مناطق هرچند داراى دورى مكانى نيستند، اما به خاطر بافت خاص فرهنگى، به راحتى حاضر به پذيرش يك روحانى و شنيدن پيام هاى روحانى او نيستند؛ ازاين رو، بايد به استفاده از ابزارى روى آورد كه بتواند حصارهاى فرهنگى را درهم نوردد.

3. شمول مخاطبان غيرمذهبى

يكى از ضعف هاى تبليغ سنتى حوزه هاى علميه اين است كه دايره مخاطبان همواره محدود به اقشارى بوده است كه به مراكز مذهبى مى آمده اند. مخاطبان غيرمذهبى كه ميانه اى با اين اماكن ندارند معمولاً فاقد هرگونه ارتباط با مبلغان مذهبى هستند. اينترنت ابزارى است كه مى تواند در خانه تمام اقشار غيرمذهبى نيز وارد شود و آن افراد نيز، بدون واهمه از انتقاد اطرافيان خود، مى توانند به صورت ناشناس و به راحتى يك كليك، به پاى سخنان يك روحانى بنشينند و با او سخن بگويند، و چه بسا همين رابطه مجازى، مقدمه شكل گيرى يك رابطه حقيقى شود. بسيارى از افراد، بخصوص جوانان، با اين تصور اشتباه كه به خاطر ظاهر و عقايدشان، از سوى مبلغان دينى طرد خواهند شد هيچ گاه در دنياى واقعى براى نزديك شدن به يك روحانى قدمى برنمى دارند، اما اينترنت، اين فرصت را به آنان خواهد داد كه در هر زمان كه بخواهند بتوانند به گفت وگو با يك روحانى بپردازند.

4. تسهيل ارتباط مردم با مبلغ

برخى از مردم، به ويژه بانوان، امكان دسترسى آسان به يك روحانى را ندارند و بسيارى از سؤالات خويش را همواره با خود همراه دارند. حضور اينترنتى يك روحانى، نقطه اميدى براى فردى است كه تاكنون مجالى براى طرح ابهامات و پرسش هاى دينى خود نيافته است.

5. تبليغ چهره به چهره به طور نسبى

هرچند در رسانه هاى مجازى عموما ارتباط ميان فردى وجود ندارد، اما اين امر به معناى فقدان اين قابليت نيست. براى نمونه، يكى از مؤلفه هاى تشكيل دهنده وبلاگ ها، بخش كامنت آنهاست. اين قابليت، به مخاطب اين فرصت را مى دهد كه هرگونه سؤال يا ابهام درباره مطلب بيان شده را به راحتى طرح كند. اخيرا سرويس دهنده هاى وبلاگ اين فرصت را براى بلاگر ايجاد كرده اند كه بتواند در كنار هر كامنتى، پاسخ خود را نيز درج كند. گاه ديده شده است كه در بخش كامنت هاى وبلاگ هاى طلاب، پرسش و پاسخ مستمرى با يك فرد در جريان است. به بيان ديگر، گويا بلاگر در بخش پست وبلاگ، به تبليغ عمومى مى پردازد و در بخش كامنت، پس از منبر مجازى اش، به تبليغ خصوصى و حل كردن ابهامات فردى مشغول مى شود.

7. افزايش شناخت از بخشى از جامعه

كاربران اينترنت روزبه روز در حال افزايش اند و فردى كه از حضور اينترنتى قوى ترى برخوردار است، با افكار بخشى از جامعه آشنايى بيشترى خواهد داشت. براى مثال، يك وبلاگ نويس در طول حيات وبلاگى خود، بارها وبلاگ هاى گوناگونى را خواهد خواند و بخشى از وقتش را نيز به خواندن و تأمل در نظرات ديگران كه در بخش كامنت هاى وبلاگش ثبت شده، خواهد گذراند. اين دو شيوه تعامل و ارتباط با انديشه هاى ديگران، بلاگر را به شناخت تفكرات بخشى از مردم جامعه و جهان رهنمون خواهد ساخت كه اين معرفت و شناخت، او را در فعاليت هاى تبليغى در محيط هاى حقيقى يارى خواهد كرد.

البته نبايد از نظر دور داشت كه كاربران اينترنتى بخشى از جامعه هستند كه لزوما نظرات آنها نشان دهنده افكار عمومى جامعه نيست. شاهد اين مسئله، رأى گيرى هاى برخى سايت ها در روزهاى قبل از انتخابات است كه معمولاً نتايجى متفاوت با واقعيت جامعه دارد.

8. رسانه رايگان و سهل الوصول

داشتن هر رسانه اى در عصر ارتباطات، نيازمند صرف هزينه زمانى و مالى قابل توجه است. داشتن يك شبكه ماهواره اى يا روزنامه مستلزم هزينه هاى بسيارى است؛ اما استفاده از رسانه هاى مجازى غالبا رايگان است و تنها با صرف چند دقيقه براى ثبت نام، مى توان از امكانات آن بهره برد. البته در اين زمينه، سايت متفاوت است؛ چراكه داشتن يك سايت، نيازمند خريد فضا و دامنه اينترنتى و سپس طراحى آن است و پس از راه اندازى، مديريت آن نيز نيازمند داشتن اطلاعات فنى است كه در مجموع، ايجاد آن براى همه افراد ميسر نيست.

9. درك بهتر مدعاى ساير مذاهب

عالمان مذهبى بسيارى از اديان و مذاهب جهان در فضاى سايبر ازجمله وبلاگستان حضور دارند كه مطالعه دست نوشته ها و طرح پرسش از آنها مى تواند به شناخت بيشتر و بهتر از آن فرقه ها كمك كند و برخى از تصورهاى اشتباه و سوءتفاهم ها را كه ناشى از عدم گفت وگوى مستقيم بين كارشناسان مذهبى آن دو فرقه است، برطرف سازد.

10. اجراى الگوى جريان دومرحله اى ارتباطات

در ميان رسانه هاى صوتى و تصويرى، امكان گزينش مخاطبان به راحتى فراهم نيست، اما در رسانه هاى اينترنتى، مى توان تا حدى مخاطبان را انتخاب كرد. براى مثال، در شبكه هاى اجتماعى، مى توان با كمى جست وجو،افراد نخبه علمى و فرهنگى را يافت و به گفت وگو با آنها پرداخت.

از سوى ديگر، وبلاگ در مقايسه با شبكه هاى اجتماعى، فضايى جذاب تر براى فرهيختگان و نخبگان فكرى جامعه به شمار مى رود؛ چراكه آنچه در برخى وبلاگ ها ارائه مى شود انديشه هاى نوست.

با توجه به الگوى جريان دو مرحله اى ارتباطات و نقش نخبگان در شكل دهى به افكار عمومى، مى توان از رسانه هاى اينترنتى براى تعامل با نخبگان جامعه و در نهايت، تغيير افكار و رفتار عمومى استفاده كرد.

11. افزايش مطالعات

برخى رسانه هاى اينترنتى براى استمرار خود نيازمند طرح مباحثى نو هستند كه براى مخاطب جذابيت داشته باشد. در غير اين صورت، تكرار مكرراتى كه هر كاربرى مى داند، نخواهد توانست مخاطبان را به همراهى با آن رسانه وادارد. شاخص ترين رسانه هاى اينترنتى در اين زمينه وبلاگ است. ازاين رو، يك بلاگر، براى به روزرسانى وبلاگش نيازمند آن است كه همواره به مطالعه بپردازد و مطالبى خواندنى را براى مخاطبان به نگارش درآورد. استمرار اين امر و التزام به مطالعه، در نهايت باعث خواهد شد كه بلاگر داراى سطح مطالعاتى بالايى باشد؛ چراكه وبلاگ نويسى بدون مطالعه، به تعطيلى اجبارى خواهد انجاميد.

12. افزايش قدرت نويسندگى

يكى از ضعف هاى طلاب علوم دينى، ضعف در نگارش فصيح و بليغ است. يكى از راه هاى تقويت قدرت قلمى، نوشتن مستمر است. داشتن سايت يا وبلاگ، طلاب را مجبور خواهد ساخت كه هر از چند گاهى دست به قلم برده و مطالبى را بنويسند. اين امر درصورتى كه با دقت انجام گيرد، به مرور مى تواند باعث افزايش مهارت نويسندگى شود. با توجه به اينكه زبان وبلاگ مى تواند محاوره اى نيز باشد اما زبان سايت ها رسمى تر است؛ بنابراين، اگر هدف ارتقاى زبان معيار باشد، اولويت با نگارش در سايت هاست.

13. افزايش قدرت انديشه

بسيارى از خطاهاى تفكر و انديشه ما برايمان مستور و پوشيده است، اما اگر فردى از بيرون به تماشاى تفكر ما بنشيند، مى تواند بسيارى از ناراستى و نارسايى هاى آن را برايمان باز گويد. اگر فعال اينترنتى، داراى روحيه انتقادپذيرى باشد، در دراز مدت خواهد توانست با بهره گيرى از انتقادهاى واردشده به مطالبش، دقت خويش را فزونى بخشد و بر غناى انديشه خود بيفزايد.

حامد آقاجانى، از طلاب نام آشناى وبلاگستان، در وبلاگ خود مى نويسد: من تا جايى كه يادم هست به هر كسى كه توى اينترنت رفت و آمد داشته است پيشنهاد وبلاگ نويسى كرده ام. معتقد بودم كه وبلاگ نويسى حتى اگر باعث رشد محتواى مثبت در اينترنت و تقويت نوشتن هم نباشد، اين فايده را دارد كه نويسنده وبلاگ، شخصيت خودش را در معرض ديد ديگران مى گذارد و نظر ديگران را در مورد شخصيت خودش و نوشته هايش مى فهمد و اين يعنى شخصى مى تواند خودش را از بيرون ببيند و خودش را رشد دهد. خيلى از رشدهايى كه در اين يكى دو سال داشته ام و برطرف شدن بسيارى از عيب هايم را مديون وبلاگ نويسى و دوستان وبلاگى هستم (آقاجانى، 1390).

آسيب هاى اينترنت در پيام رسانى دينى

اين نوشتار، بنا ندارد تا به مباحث نظرى حوزه دين و رسانه بپردازد و با تكيه بر ديدگاه هاى ذات گرايان رسانه اى، انتقال پيام دينى از طريق رسانه ها را نفى نمايد يا كم رنگ شمارد، بلكه در اين نوشتار كوشش مى شود تا با رويكردى كاربردى و با پذيرش اصل امكان انتقال پيام دينى، آسيب هايى را كه هنگام كاربرد اينترنت در زمينه پيام رسانى دينى رخ مى دهد، برشمارد. در ادامه، تعدادى از آسيب هاى اينترنت در پيام رسانى دينى ذكر مى شود.

1. هدررفت وقت

پاسخ دادن به نظرات ديگران، چك كردن ايميل، ارسال لينك و... از امورى هستند كه يك فعال سايبرى به آنها مى پردازد. در عين حال، توجه بسيار به اين امر، باعث خواهد شد كه وقت يك مبلغ علوم دينى به امور غيرلازم اختصاص يافته و او را از تحصيل و رشد باز دارد. همچنين موانعى مانند در اختيار نداشتن اينترنت پرسرعت و عدم آشنايى با مرورگرهاى سريع نيز مزيد بر علت خواهد بود و زمان بسيارى را از بين خواهد برد.

گذشته از هدررفت وقت، اعتياد اينترنتى نيز ممكن است گريبانگير فعال سايبرى شود. البته استفاده فراوان از اينترنت، در همه موارد به معناى اعتياد به آن نيست، بلكه اعتياد اينترنتى نوعى اختلال روانى و مشكل رفتارى است. اعتياد اينترنتى نشانه هايى دارد؛ ازجمله: زمانى را كه بايد كارى انجام دهد صرف آنلاين بودن مى كند، ترجيح مى دهد آنلاين شود تا اينكه با دوستان يا خانواده باشد، زمانى كه آنلاين نباشد احساس خستگى، بدخلقى و افسردگى مى كند (معيدفر و همكاران، 1384، ص 39).

2. كوتاه آمدن از اصول

هرچند داشتن مخاطب در پيام رسانى دينى ضرورى است، اما گاه يك فعال دينى سايبرى به منظور جذب حداكثرى مخاطب، از پافشارى بر اصول خوددارى كرده و با سخنانى دوپهلو، مى كوشد تا مخاطبان بيشترى داشته باشد. اين در حالى است كه وظيفه يك مبلغ دينى، جذب مخاطب و سپس تبيين و روشنگرى است و نه صرفا جذب مخاطب.

البته بايد در اين ميان، از افراط نيز برحذر بود و به بهانه پايدارى بر اصول، ادبياتى تند و افراطى و بعضا ضداخلاق را جايگزين ادبياتى منطقى و مستدل نكرد. رهبر معظم انقلاب با گلايه از بى اخلاقى هاى رسانه اى، ازجمله رسانه هاى اينترنتى، مى فرمايند: من مى خواهم اين پيامى باشد به همه آن كسانى كه يا حرف مى زنند، يا مى نويسند؛ چه در مطبوعات، چه در وبلاگ ها. همه اينها بدانند كارى كه مى كنند، كار درستى نيست. مخالفت كردن، استدلال كردن، يك فكر سياسى غلط يا يك فكر دينى غلط را محكوم كردن، يك حرف است، مبتلا شدن به اين امر خلاف اخلاق و خلاف شرع و خلاف عقل سياسى، يك حرف ديگر است؛ ما اين دومى را به طور كامل و قاطع نفى مى كنيم؛ نبايد اين كار انجام بگيرد. متأسفانه بعضى اين كار را مى كنند. من بخصوص به جوان ها توصيه مى كنم. بعضى از اين جوان ها بلاشك مردمان بااخلاص و مؤمن و خوبى هم هستند، اما خيال مى كنند اين وظيفه است؛ نه، من عرض مى كنم اين خلاف وظيفه است، عكس اين وظيفه است (آيت اللّه خامنه اى، 1389).

3. ماندن در فضاى مجازى

تبليغ مجازى يك وظيفه براى مبلغان اسلامى است، اما بسنده كردن به فضاى سايبر و غفلت از دنياى واقعى باعث مى شود كه طلاب به شناختى ناقص و نارسا از جامعه و جهان دست يابند. اين امر باعث مى شود كه آنها نتوانند در رساندن آموزه هاى آسمانى حتى در فضاى مجازى نيز به موفقيتى درخور دست يابند.

4. آسيب زدن به ديندارى كاربران

ميزان تحصيلات مبلغان فضاى سايبر معمولاً (و نه هميشه) مشخص نيست. مشخص نبودن سطح علمى طلبه باعث مى شود كه كاربران اينترنتى يك طلبه مبتدى را يك كارشناس خبره دينى بپندارند و تصورات و توهمات وى را به نام اسلام بپذيرند.

5. سطحى گرايى

فعال سايبرى اگر نخواهد به آسيب هدررفت وقت گرفتار آيد، به ناچار بايد به مطالعه سريع و گذراى نوشته هاى منتشرشده در اينترنت روى آورد تا با صرف كمترين زمان، بيشترين بهره را ببرد. استمرار اين شيوه مطالعه، ممكن است باعث شود كه وى متون علمى را نيز به همين روش مطالعه نمايد؛ شيوه اى كه در نهايت، باعث مى شود وى از نظر علمى نيز ضعيف شود.

نيكلاس كار (Nicholas G. Carr) در مقاله آيا گوگل ما را احمق مى كند؟ با اشاره به اين آسيب مى نويسد: كارى كه اينترنت انجام مى دهد، پراكندن توانايى من در تمركز و تفكر ژرف است... . فريدمن نيز كه به طور منظم در وبلاگش درباره استفاده از رايانه ها در پزشكى مى نويسد، توضيح مى دهد كه اينترنت چگونه عادات ذهنى او را دگرگون كرده است. وى در اوايل امسال نوشت: اكنون تقريبا بكلى توانايى خواندن يك مقاله بلند و غرق شدن در آن را از دست داده ام، چه روى وب و چه به شكل چاپى. فريدمن كه مدتى طولانى عضو هيئت علمى دانشكده پزشكى دانشگاه ميشيگان بوده است، در گفت وگويى تلفنى با من نوشته خود را به دقت شرح داد. وى گفت: ديگر نمى توانم جنگ و صلح را بخوانم، توانايى اش را از دست داده ام، حتى يك پست وبلاگ كه بيش از سه يا چهار پاراگراف باشد، برايم خيلى زياد است كه بخواهم به طور دقيق دركش كنم، به طور سطحى مى خوانم (Carr, 2008).

يكى از راه كارهاى غلبه بر اين مشكل، استفاده از شيوه هاى صحيح تندخوانى است كه مى تواند ضمن ممانعت از اتلاف وقت، از عادت كردن به سطحى خوانى نيز جلوگيرى كند.

6. اشباع رسانه اى

يك پيام زمانى مى تواند به مخاطب برسد و در او تأثير بگذارد كه وى به طور همزمان از طريق ده ها رسانه دچار بمباران اطلاعاتى نشده باشد. در غير اين صورت، معمولاً پيام موردنظر به وى نخواهد رسيد و يا در وى اثرى نخواهد گذاشت.

آنچه اتاق فكر رسانه هاى غربى را وامى دارد كه انتقادها و مواضع منتقدانى مانند نوام چامسكى و اليوراستون و مايكل مور را در ميان محصولات فراوان فرهنگى ارائه كنند، آن است كه در ازدحام رسانه اى، حرف هاى درست گم مى شود. برخى جامعه شناسان از اين مسئله با عنوان رشد تراكم اطلاعاتى ياد كرده اند. حتى برخى گفته اند: مخاطب ارتباط جمعى، نه يك گيرنده، بلكه يك قربانى است (حسنى، 1385، ص 72).

پروفسور حميد مولانا نيز با اشاره به نقش كثرت وبلاگ ها در نرسيدن اطلاعات درست به مخاطبان مى گويد: وبلاگ ها تنها تا زمانى مؤثر هستند كه تعدادشان محدود باشد؛ يعنى در حدى كه آن شكاف موجود در مطبوعات و رسانه ها براى انتقال اطلاعات را پر كنند؛ ولى اگر تعداد وبلاگ ها آن قدر زياد شود كه با مسئله انفجار اطلاعات مواجه شويم، ديگر ارزش خود را از دست مى دهد... مردم وقت ندارند كه هشت ساعت بخوابند، هشت ساعت كار كنند، هشت ساعت تفريح و هشت ساعت ديگر هم به وبلاگ ها نگاه كنند. اطلاعات زياد مردم را گمراه مى كند... وبلاگ به همان اندازه كه مى تواند مفيد باشد و بحثى را باز كند و افق نظريه پردازى را متنوع كند، به همان اندازه مى تواند باعث سرگيجه شود (مولانا، 1384، ص 65).

بنابراين، افزايش صفحات اينترنتى دينى، درصورتى كه از نظر كيفى فاقد ارزش لازم باشند، باعث خواهد شد كه در فرايند ارتباطى ديگر مبلغان اخلال ايجاد شود و كارآيى صفحات غنى دينى كاهش يابد.

نتيجه گيرى

هريك از رسانه هاى نوين، ازجمله رسانه هاى اينترنت بنيان، فرصت هايى را براى پيام رسانى دينى فراهم آورده اند كه پيش از اين فراهم نبوده است. تبيين اين فرصت ها براى افرادى كه ميانه چندانى با تبليغ اينترنتى ندارند، مى تواند به غناى دينى بيشتر در فضاى سايبر كمك كند.

از سوى ديگر، توجه مطلق به فرصت هاى پديدآمده از اينترنت، باعث غفلت يا كم توجهى به آسيب هاى اين رسانه در امر تبليغ دينى خواهد شد؛ بنابراين، ضرورى است كه در كنار فرصت ها، آسيب هاى آن نيز طرح و بررسى شود.

نهادهاى تبليغى، با رصد اين آسيب ها، مى توانند تا حد قابل توجهى در رفع اين مسائل موثر باشند. براى نمونه، تهيه سخت افزارهاى لازم، ازجمله اينترنت پرسرعت، يكى از عوامل جلوگيرى از هدررفت مبلغان مجازى است. آموزش روش هاى تندخوانى نيز از ديگر راه هاى پيشگيرى از اتلاف وقت فعالان اينترنتى به شمار مى رود.

همچنين تهيه بانك اطلاعات از افرادى كه به نام كارشناسان دينى به تبليغ در فضاى سايبر مى پردازند باعث خواهد شد كه چالش چهارم مبنى بر آسيب زدن به ديندارى كاربران محدودتر شود.

برخى ديگر از آسيب ها همانند عدم مديريت وقت و اشباع رسانه اى، نيازمند آموزش تبليغ سايبرى است كه ضرورى است نهادهاى مرتبط، با برنامه ريزى براى آموزش هاى حضورى و غيرحضورى فعالان در اين عرصه اقدام نمايند.

منابع

آقاجانى، حامد، 1390، كلرجى من، در: www.clergyman.parsiblog.com.

آيت اللّه خامنه اى، 1389، ديدار با اعضاى مجلس خبرگان رهبرى، 19 اسفند.

حسنى، محمد، 1385، فرهنگ و رسانه هاى نوين، قم، مركز پژوهش هاى اسلامى صدا و سيما.

فرهنگى، على اكبر، 1387، مبانى ارتباطات، چ دوم، تهران، سنجش.

كرم اللهى، نعمت اللّه، 1388، بررسى جامعه شناختى آثار استفاده از اينترنت بر ديندارى جوانان، رساله دوره دكترى، رشته جامعه شناسى، تهران، واحد علوم و تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامى.

گانكل، ديويد، 1385، سياست هاى فرهنگى اينترنت در امپرياليسم سايبر، روابط جهانى در عصر جديد الكترونيك، ترجمه پرويز علوى، تهران، ثانيه.

محسنى، حميد، 1378، اينترنت جنبه هاى نظرى و كاربردى آن، تهران، كتابدار.

معيدفر، سعيد و همكاران، 1384، اعتياد اينترنتى علل و پيامدهاى آن، رسانه، ش 63، ص 39ـ68.

مولانا، حميد، 1384، وبلاگ منبر ديجيتال آرى يا خير (مصاحبه)، ره آورد نور، ش 13، ص 64ـ65.

نجمى، احمد، 1385، وبلاگ نويسى چرا و چگونه، قم، دفتر توسعه وبلاگ دينى.

نگاهى ساده به تكامل وب، 1388، مجله الكترونيكى پيك مديران رسانه، سال سوم، ش 97، در: www.peyk.iribu.ir/magazine.

Carr, Nicholas G, 2008, Is Google making usstupid?, Available at: www. theatlantic.com/magazine/archive.

Internet Usage in the Middle East, 2013, Available at: www.internetworldstats.com.

Mayfield, Antony, 2010, What is Social Media? Available at: www. icrossing.co.uk/fileadmin.

Potter, W. J., 2008, Media literacy, London, Sage.

Top sites, 2013, Available at: www.alexa.com, Accessed 30 June 2013.