اخلاق و عرفان اسلامى

استاد محمّدتقى مصباح

چکیده

پنجمین ویژگى عبادالرحمان «انفاق متعادل» است، به گونه اى که نه اسراف و افراطى در آن صورت بگیرد و نه بخل و تفریط. این مفهوم امروزه به عنوان «اقتصاد» معروف است و حتى در کتب روایى نیز بابى بدان اختصاص یافته است.

رعایت تعادل در همه امور پسندیده و حتى حکم عقل و بلکه نقل است؛ چنان که در روایات به این موضوع اشاره شده است: «خیرالامور اوسطها». بنابراین، اختصاصى به انفاق ندارد، بلکه همه عبادات واجب و مستحب را شامل مى شود. عدم رعایت تعادل در انفاق، طبق برداشت از آیه شریفه مورد بحث (فرقان: 67) حرام است و در مقابل، رعایت آن واجب؛ اما هر یک از این دو داراى مراتبى هستند. مؤمن واقعى کسى است که سر بر فرمان مولا دارد و هرچه را او حکم براند اطاعات کند؛ نه گامى پیش نهد و نه گامى پس.

تمام مکاتب اخلاقى، به ویژه اسلام، به نوعى بر اعتدال و رعایت حدّ وسط صحّه گذاشته و بدان توصیه کرده اند. از انجام امور ـ واجب یا مستحب ـ توجه به تکالیف و وظایف متزاحم لازم است؛ چراکه گاهى پرداختن بیش از حد به یک وظیفه موجب بازماندن از وظیفه اى مهم تر مى شود.

کلیدواژه ها: عبادالرحمان، انفاق، زیاده روى، اعتدال، تزاحم.

مقدّمه

«وَ الَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَاما.»(فرقان: 67)

در جلسات اخیر، درباره آیات شریفه آخر سوره فرقان، که در وصف عبادالرحمان هستند، عرایضى تقدیم کردیم تا به این آیه شریفه رسیدیم که ترجمه تحت اللفظى آن روشن است.

ویژگى هاى عبادالرحمان

5. انفاق متعادل

یکى از اوصاف عبادالرحمان این است که در مقام انفاق، نه اسراف مى کنند و نه بخل مى ورزند. بین این دو، افراط و تفریط، حدّ وسطى را رعایت مى کنند؛ رعایت اعتدال و قوام که مساوى است با عدل و وسط. درباره این آیه شریفه، دو وجه تفصیلى یا دو قول وجود دارد. برخى آن را این گونه معنا کرده اند که منظور از «انفاق» همان انفاق مصطلح است که در ذهن عموم ما وجود دارد. «انفاق» یعنى: پول دادن به دیگران که انفاق واجبى است؛ پرداخت زکات و وجوهات شرعى واجب. انفاق هاى مستحبى هم هستند که هر بذل و بخششى، بخصوص وقتى براى خدا باشد، مطلوب است. پس گفته اند: این آیه تأکید مى کند که در مقام انفاق، اعتدال را رعایت کنید.

نظیرش در یک آیه دیگر هم هست که شاید از این جهت روشن تر باشد؛ در سوره اسراء، خطاب به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرماید: «وَ لاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِکَ وَ لاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوما مَحْسُورا» (اسراء: 29)؛ یعنى نه دستت را به گردنت ببند و نه خیلى گشاده دستى کن. هر دو تعابیر کنایى هستند؛ یعنى نه چنان دست

خودت را ببند که به هیچ کس چیزى ندهى؛ امساک کنى، بخل بورزى، و نه چنان گشاده دستى کن که دیگر چیزى نداشته باشى و مورد ملامت قرار بگیرى. گفته اند: منظور این است که عریان باشى؛ یعنى آنچنان نباش که در مقام انفاق، هر چه دارى بذل و بخشش کنى که چیزى براى خودت نماند، به گونه اى که اگر دیگرى رسید و مى خواهى به او انفاق کنى چیزى نداشته باشى.  شأن نزولى هم براى این آیه ذکر کرده اند که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آلههمه آنچه را در اختیار داشتند به فقرا دادند، سپس فقیر نیازمندترى پیدا شد، به گونه اى که دلشان مى خواست بتوانند کمک کنند ولى دیگر چیزى نداشتند به او بدهند و شاید ـ مثلاً ـ در دلشان گذشته بود که کاش به دیگران کمتر مى دادند تا براى این هم چیزى مى ماند. این آیه نازل شد که در مقام انفاق ـ به حسب نقلى که هست ـ آنچنان گشاده دستى نکن که دیگر چیزى برایت نماند تا اگر بعدتر کسى نیاز ضرورى داشت و به تو مراجعه کرد دست خالى نباشى و بتوانى به او هم کمک کنى. این یک تفسیر براى این آیه است.

بعضى ها گفته اند: این یک دستور اخلاقى یا ارشاد عقلى است که در مقام بذل و بخشش، نه زیاده روى کن، نه بخل بورز؛ اعتدال را رعایت کن، حتى در مقام انفاق و بخشش به دیگران. براى تقریب به ذهن، تعبیر «اقتصاد»، که امروزه وزارت خانه اى هم به این نام نامیده مى شود یا علمى به این نام وجود دارد، جایگزین مناسبى است. اصل لغوى این واژه به معناى «میانه روى» است. در قرآن داریم: «فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ» (لقمان: 32) که در وصف عده اى از بندگان شایسته خداست. امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه همّام، در وصف متقین فرمودند: «ملبسهم الاقتصاد»؛¹ یعنى روششان میانه روى است. پس «اقتصاد» یعنى: میانه روى. حتى در اصول کافى هم بابى داریم به نام «باب الاقتصاد فى العبادة»؛ یعنى حتى در عبادت هم نباید زیاده روى کرد، باید حد نگه داشت، میانه رو بود. اقتصاد حتى در عبادت هم مطلوب است. منظورم این است که اگر آیه را کسانى این جور تفسیر کردند که در مقام انفاق هم میانه روى کنید به خاطر این است که براى مواضع بعدى دست خالى نمانید. این تعجبى ندارد، یک تدبیر عقلایى است که آدم براى اینکه کارش را تدبیر کند و مصلحت را در نظر بگیرد و آینده نگر باشد، نباید همه چیز خود را انفاق کند. باید توجه داشته باشد که فردا ممکن است کسى بیاید که نیاز شدیدترى داشته باشد. بذل و بخشش حدّ و حصرى ندارد، آدم مى تواند هر چه دارد به همه بدهد، ولى اگر مقدارى را نگه دارد براى کسانى که ممکن است بعدتر مراجعه کنند و احتیاج بیشترى داشته باشند، این مطلوب است. به هر حال، این یک تفسیر است براى این آیه.

وجه دیگر در این آیه آن است که انفاق به معناى مصطلحى که در ذهن ماست نباشد، همان معناى لغوى اش منظور باشد؛ پس «انفاق» یعنى: خرج کردن، هزینه کردن. «نفقه» عیال هم از همین رو وارد است. پس خرج کردن اعم از این است که آدم براى خودش خرج کند، براى خانواده اش خرج کند یا اینکه به دیگران انفاق کند؛ بلکه به دیگران هم للّه بدهد، تکلیف واجبى باشد، مستحب باشد، یا نه همین جورى خرج کند با انگیزه هاى مختلفى که ممکن است داشته باشد.

پس یک وجه این است که منظور از «إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا»یعنى: در مقام هزینه کردن، ولخرجى نکنند؛ «وَلَمْ یَقْتُرُوا»؛ تنگ دستى و امساک هم نکنند که حتى خودشان هم از نعمت هاى خدا استفاده نکنند. در گوشه و کنار، چنین افرادى دیده مى شوند. داستان هاى عجیب و غریبى نقل مى کنند از بعضى از اهل بخل ـ ما هم در زندگى مان دیده ایم ـ با اینکه ثروت زیادى داشتند، خودشان هم استفاده نمى کردند، فقیرانه زندگى مى کردند؛ نه از باب زهد، براى اینکه دلشان مى خواهد پولشان را نگه دارند. حتى گاهى به یک صورت هاى زننده اى در جامعه حاضر مى شوند. به هر حال، چنین چیزهایى هست. آدمیزاد گاهى چنان به مال علاقه پیدا مى کند که فراموش مى کند اصلاً مال براى چیست، فقط مى خواهد مال را داشته باشد. ما روى هر دو احتمال صحبت مى کنیم؛ چون هر دو آموزنده هستند و ما به این نصیحت ها احتیاج داریم، چه در مقام مصرف شخصى مان باشد و چه در مقام انفاق به دیگران.

محدوده امر و نهى قرآن در رعایت اعتدال

نکته دیگرى را که باید در اینجا مورد دقت قرار دهیم این است که اسرافى که مى فرماید: «إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا»یعنى: اگر اسراف کنند حرام است. به این وسیله، این اسراف حرام را نهى مى کند تا مبادا کسانى که در مقام انفاق قرار دارند اسراف کنند. حال اگر اسراف کنند حرام است ـ همان اسرافى که معروف به حرام است ـ یا نه اسراف یعنى زیاده روى، ولو اینکه کار خوبى باشد؛ مثلاً، آدم همه اموالش را بدهد؟ به حسب شأن نزولى که براى آیه ذکر کرده اند، خواسته اند بگویند: زیاده روى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در مقام بذل و بخشش هم نوعى اسراف است. پس معناى لغوى اش یعنى زیاده روى، نه اسراف حرام که شرعا ممنوع است. اما آیا شامل اسراف حرام هم مى شود، یا نه، فقط منظور افراط و تفریط در مباحات است؟ بیانات قرآنى در مقام بیان ارزش ها، چه ارزش هاى مثبتى که سفارش مى کند و چه ضد ارزش هایى که نهى مى کند، به نظر مى رسد بیاناتى عام و ذومراتب هستند. مثلاً، وقتى قرآن راجع به نماز خیلى تعریف مى کند:«وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکْرِی» (طه: 14)؛ «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ»(عنکبوت: 45) و «الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ»(مائده: 55) و «وَالْمُقِیمِینَ الصَّلاَةَ» (نساء: 162) و امثال اینها، آیا شامل نمازهاى واجب هم مى شود یا فقط نمازهاى مستحب را سفارش مى کند؟

واجبات که سر جاى خودشان هستند، حتما باید آنها را انجام داد. یک وجه این است که این بیانات ترغیب به اصل عمل هستند و این ترغیب مراتبى دارد. یک مرتبه اش قدر وجوب است. وجوب هم مراتبى دارد، شدت و ضعف دارد. ما واجب هاى مؤکّد داریم؛ همان گونه که ممنوع ها هم از مکروه شروع مى شوند تا گناهان صغیره و کبیره، تا کبائر موبقه. همه اینها منهیات هستند. آنجا که نقل مى کند فقط نظر به کبائر موبقه ندارد، سایر چیزها را هم اگرچه نهى کراهتى به آنها تعلّق گرفته باشد، آنها را هم شامل مى شود. حالا ما بنا را بر این وجه مى گذاریم. شاید شواهدى هم بتوانیم برایش پیدا کنیم. شواهد کمى هم نیستند که این گونه آیات که در مقام ترغیب به اعمال خیر یا تشویق به صفات فاضله هستند منظور از اینها مرتبه وجوب و حرامش نیست؛ همان گونه که متقابلاً فقط نظر به مراتب مباحات هم ندارند تا به عنوان یک دستور عقلایى ـ مثلاً ـ بگویند مصلحت سنجى کنید و پول هایتان را یکجا خرج نکنید، بخشى را هم نگه دارید. پس آیا صحبت وجوب و حرامى در کار نیست، یک مصلحت سنجى و تدبیر زندگى است؟ این یک وجه است.

یک وجه هم این است که بگوییم: شامل همه اینها مى شود؛ یعنى وقتى به مفهومى تشویق مى کند این مفهوم ذومراتب است و مصادیق متعددى دارد و همه اینها را شامل مى شود؛ اما اینکه کدامش واجب است و کدامش مستحب یا حرام و مکروه، این را باید از خارج فهمید و دلیل خارج باید بگوید این مرتبه اش واجب است، آن مرتبه اش مستحب است، وگرنه خود تعبیراتى که به کارهاى خیر تشویق مى کنند نه اختصاص به واجب دارند و نه اختصاص به مستحب و هر دو را شامل مى شوند و تعیین واجب و حرامش به عهده پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و ائمّه اطهار علیهم السلام است.

اعتدال در همه شئون زندگى

بر این مبنا، وقتى مى فرماید: «وَ الَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا»ممکن است که نهى در اسراف مورد نظر باشد و در واقع، از آن انتزاع مى شود که اسراف منهى است؛ اسراف در مقام هزینه کردن و خرج کردن که قدر متیقّنش اسراف حرام است. آنجا که نعمت خدا تضییع مى شود یا صرف کارهاى گناه مى شود. این قدر متیقّنش است. اما آیا مخصوص به همین است، یا زیاده روى هاى در هزینه ـ اگرچه به حدّ حرمت نرسد ـ و مکروهات را هم شامل مى شود، حتى چیزهایى که به نحوى مرجوح هستند و آدم مى فهمد که در مذاق شرع این کارها رجحان ندارند؟ فرض بفرمایید که آن شأن نزول را درباره آیه پذیرفتیم و واقع نیز همین بود. (البته ما پذیرفتیم که در اختیار ما نیست) و آیه در آن باره نازل شده که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله اموالشان را در راه خدا انفاق کرده بودند و دیگر چیزى براى خودشان نمانده بود ـ آن انفاق نه حرام بود و نه مکروه کارى که کرده بودند یا واجب بود یا مستحب؛ اما در عین حال، طبق این وجه تفسیرى، آیه مى فرماید: این مرجوح است، اما این قدر کار خیر را گسترش ندهید که براى آینده، دست خالى بمانید. اینها مؤیّد آن هستند که منظور از «لَمْ یُسْرِفُوا» صرفا اسراف حرام نیست. به عبارت دیگر، منظور از آن زیاده روى است؛ همان زیاده روى عرفى که موارد گوناگونى هم دارد؛ هم شامل زیاده روى هاى حرام مى شود، هم زیاده روى هاى مکروه و غیر حرام. هر طرفى مرجوحیتى داشته باشد طرف مقابلش هم همین طور است.

«قَتْر» (با تاء منقوط) و «اقتار» و «تقتیر» هر سه یک معنا دارند؛ یعنى امساک، تنگ گرفتن. شاید باب افعال و تفعیلش از باب «زیادة المبانى تدلّ على زیادة المعانى» در مورد شدت سخت گیرى باشد. به هر حال، «لَمْ یَقْتُرُوا»یعنى: تنگ دستى نکنید، در مقام خرج کردن ممسک نباشید. این برداشت ساده اى است که از آیات مى شود و بر دو وجه هم هست که کمابیش مفسّران بعضى این وجه را تقویت کرده اند، بعضى آن وجه را.

از این آیه شریفه استفاده مى شود که خداى متعال با وصف عبادالرحمان، که بندگان ممتازى هستند، به این وسیله سایر مؤمنان ضعیف را، که اصل ایمان را دارا هستند، تشویق مى کند که سعى کنید این گونه باشید. آنها بندگان شایسته خدا هستند، آنها عبادالرحمان اند. این تشویقى است به اینکه شما هم یاد بگیرید؛ آنها الگو هستند. مى خواهد بفرماید: در شئون گوناگون زندگى، حتى در صرف اموالى که در اختیارتان است، باید ضابطه اى داشته باشید، باید طبق مقرّراتى کار کنید.

ضرورت تسلیم در برابر خواست خدا

به طور کلى، اصل اسلام یعنى تسلیم. خدا خواسته است بنده چشمش به دست مولا باشد، گوشش به فرمان او باشد؛ برو! چشم. بایست! چشم. هر جا سخن از این است که من دلم مى خواهد، این مطلوب نیست. خدا این طور نخواسته است. این درست نقطه مخالف فرهنگى است که امروز در دنیا حاکم است؛ همین که نامش را «آزادى» گذاشته اند؛ اینکه من دلم مى خواهد، آزادم. مى بینید که این فرهنگ چنان گسترش پیدا کرده است که بچه هاى ما هم یاد گرفته اند؛ وقتى به آنها مى گوییم فلان کار را نکن، مى گوید: دلم مى خواهد، دوست دارم. اصل این است، معیار این است که ببینیم چه کارى باید کرد؟ هر چه دلت مى خواهد؟ هر کارى دوست دارى؟ معیار ارزش در فرهنگ اسلامى و نظام ارزش اسلامى این است که خدا چه مى خواهد؛ دل را کنار بگذار! تو بنده اى، باید بندگى کنى و تسلیم باشى! «أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ»(آل عمران: 20)

گاهى چیزهایى از برخى بزرگان شنیده ام، به یادم مى آید. براى اینکه حق آنها را ادا کرده باشم، عرض مى کنم. بیش از پنجاه سال پیش، این جمله را در مدرسه «فیضیه» از مرحوم آقا شیخ على اکبر تربتى، پاى منبرش شنیدم. خداوند ان شاء اللّه درجاتش را عالى گرداند. ایّام حج بود و ایشان درباره فلسفه حج و احکام حج صحبت مى کرد؛ مى گفت: فلسفه حج تمرین بندگى است. مى گویند: دور بگرد! چشم، بدو! چشم؛ شب فلان جا توى بیابان بخواب! چشم؛ لباست را در بیاور! چشم. بپوش! چشم. روح همه اینها تمرین بندگى است. من باید ببینم مولا چه گفته است، بگویم: چشم؛ چرا ندارد. به حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود: بچه ات را سر ببر! دیگر از این کار مشکل تر هم مى شود؟ علت این کار به عقل ما نمى رسد. این یعنى چه؟ جوان معصوم و پاکى را خدا مى فرماید سر ببر، بگوید: چشم. وقتى هم حضرت ابراهیم علیه السلام به پسرش مى گوید: من چنین دستورى دارم، چنین خوابى دیدم، مى گوید: «یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ»(صافات: 102)؛ پدرم! دستور خدا را عمل کن. اسلام یعنى همین.

اعتدال؛ مقبول تمام مکاتب اخلاقى

معمولاً کارها دو طرف دارند: یک طرفش زیاده روى است، یک طرفش هم کم کارى است. قاعده «اعتدال» و میانه روى تا آنجا گسترش پیدا کرده که مکاتب فلسفه اخلاق و علماى اخلاق اسلامى و حتى شیعى آن را پذیرفته اند و کتاب هایشان را هم بر اساس آن تنظیم کرده اند. شما این قاعده «وسطیت» را در کتاب جامع السعادات و معراج السعاده و دیگر کتاب هاى اخلاقى ملاحظه مى نمایید؛ مثلاً، فلان صفت خوب است و دو طرف افراط و تفریطش بد است. براى نمونه، «شجاعت» خوب است، افراط آن ترسو بودن و تفریط آن تهوّر، بد است. یا «سخاوت» خوب است، اما اسراف و زیاده روى بد است، بخل هم بد است. این قاعده آن قدر گسترش پیدا کرده و عمومیت دارد که در روایات هم مى توان چیزهایى مؤیّد این مطلب پیدا کرد. همین اصل «اقتصاد» ـ که عرض کردم ـ یا جمله معروفى که مى گویند: «خیر الامور اوسطها»،² مؤیّد همین هستند.

لزوم توجه به وظایف متزاحم

معمولاً ضابطه دو طرفه افراط و تفریط داریم. شیطان هم از هر دو راه آدم را فریب مى دهد. وقتى نمى تواند آدم را ـ مثلاً ـ وادار به ترک معصیت و ترک عبادت کند، جورى به او القا مى نماید که کارى را زیادتر بکند، بیشتر انجام بدهد؛ هر چه بیشتر انجام بدهد مطلوب تر است. البته کسانى پیدا مى شوند که با حسن نیّتى که دارند و مى خواهند عبادت کنند، همه وقتشان را صرف نماز خواندن مى کنند و این روش به تدریج، به صورت یک مشرب درمى آید، مکتب و طریقه اى مى شود و شعبه هاى بسیارى پیدا کند که مى خواهند وانمود کنند ما بر اساس بندگى خدا و کمالات روحى مى خواهیم این قدر عبادت کنیم. در نتیجه، مى بینید بسیارى از واجبات ترک مى شوند و عابد خیلى هم خوشحال است که من زیاد نماز مى خوانم، در حالى که تحصیل علم واجب، تحصیل روزى واجب، امر به معروف و نهى از منکر، مبارزه با ظلم و بسیارى از واجبات مهم اجتماعى ترک مى شوند. او هم دلش خوش است که نماز مى خواند. طرف ترک عبادت هم که روشن است؛ آدم از اول به نماز بى اعتنایى کند، وقتش را رعایت نکند، نوافلش را نخواند، واجباتش را هم در حدّاقل بجا بیاورد. دیگر برایش مهم نیست که یک کلمه نماز اعرابش درست نبود یا ـ مثلاً ـ تجویدش درست نبود، کم کم وقت نماز هم برایش اهمیت ندارد که آفتاب طلوع کرد؛ یک لحظه کمتر یا بیشتر چه فرقى مى کند؟! به تدریج، اصل نماز هم زیر سؤال مى رود. شیطان از اول که نمى آید، بگوید: بیا تارک الصلاة شو، آرام آرام کارش را مى کند.

به همین دلیل، ما باید حواسمان جمع باشد در کارهاى خوب هم ضوابط را رعایت کنیم، بدانیم که کار خوب هم چنین نیست که عمل کردنش هیچ حساب و کتابى نداشته باشد؛ بگوییم: کار که خوب شد، دیگر هرقدر مى توانى انجام بده! نه، ما باید یک کار را با کارهاى دیگر بسنجیم؛ تنها یک کار خوب نیست، کارهاى خوب فراوان هستند. در مقام عمل، تزاحم پیدا مى شود و گاهى بسیارى از کارهاى مستحب موجب ترک واجب مى شوند. پس چگونه آن کار مستحب مى تواند مقرِّب باشد؟ اگر عبادتى با اینکه عبادت خداست، آدم خوب هم آن را انجام بدهد ـ مثلاً مدّ «وَلاَ الضَّالِّینَ» (حمد: 7) را خوب بکشد، حروف نمازش را هم کاملاً از مخارج ادا کند، با لهجه عربى هم بخواند ـ اما مطالعه درسش را کم بگذارد؛ مطالعه درس واجب ترک شود و آدم به خیال خودش، دایم نماز و قرآن و زیارت «عاشورا» بخواند، اشتباه است. مى گوید: «ناد على» بخوان پدر جدّ نماز است! نه، کار حساب دارد، نماز را باید حتى به موقع خودش خواند، آدابش را رعایت کرد، قرائت قرآن هم باید داشت، اما درس هم باید خواند، بموقع هم باید سر درس حاضر شد؛ هم باید درست گوش داد، هم مطالعه کرد، هم مباحثه کرد. هیچ وقت مستحب نمى تواند جاى تکلیف واجب را بگیرد. انسان واجبات دیگرى هم نسبت به پدر، مادر، همسر و فرزندانش دارد. چنین نیست که آدم وقتى مشغول درس خواندن شد ـ تکلیف واجبى است، از واجبات مؤکّد هم هست، بخصوص در این زمان که معارف اسلامى در معرض خطر جدّى واقع شده اند و درس خواندن ضرورت دارد ـ اما این جاى انجام وظیفه نسبت به پدر و مادر و همسر و فرزند را بگیرد. حدّ واجب آنها را باید رعایت کند. این مى شود: حد وسط.

بعضى ها فکر مى کنند اینکه در اخلاق گفته اند: حدّ وسط مطلوب است ـ مثلاً ـ در مورد ثروت به این است که از بین درآمدهاى روزانه که کسى هزار تومان درآمد داشته باشد با کسى که مى تواند یک میلیون تومان درآمد داشته باشد، بگوید: خوب است روزى پانصدهزار تومان درآمد داشته باشیم؛ این حدّ وسط است! چنین نیست، این اشتباه است. یا ـ مثلاً ـ در تحصیل علم، حداقل علم این است که با چند کلمه یاد بگیریم که «ضرب زیدٌ عمروا» و حداکثرش هم مقامات انبیا و اولیاست؛ پس خوب است ما حدّ وسطش را بگیریم! نه، این اشتباه است. آن حدّ وسطى که گفتند بین افراط و تفریط است حدّ وسط کمّى نیست؛ یعنى ما در مجموع، وظایف متزاحمى داریم که هر کدام را باید طورى انجام دهیم که به مزاحماتش ضررى نزند. حدّ وسط هر چیزى نسبت به مزاحماتش تعیین مى شود؛ یعنى آن قدر به علم اهمیت ندهد که به تکالیفش در قبال پدر و مادر و همسایه و زن و فرزند ضرر بزند، حدّ واجبش را رعایت کند. اگر بنا شد آن قدر به علم اهمیت بدهیم که دیگر تکالیف فراموش شوند، این تحصیل علم مطلوب نیست. گاهى ممکن است بعضى مصادیقش حرام هم باشد؛ چون مستلزم ترک واجب است. اشتباه نشود! اینکه مى گوییم حدّ وسط، این حدّ وسط کمّى نیست. آدم نه خیلى ملّا بشود، نه خیلى بى سواد بشود، منظور این است؟ یا در کسب ثروت، حتما باید حدّ وسطى را در نظر بگیرد و بگوید: آدم خیلى پولدار خوب نیست، فقیر هم خوب نیست؟ بنابراین، حضرت سلیمان علیه السلام خیلى خوب نبود؛ چون اموالش زیاد بود، سلطنتش خیلى وسیع بود! نه، این گونه نیست. ملاک این نیست.

در اصطلاح ما طلبه ها، این افراط و تفریط صفت عمل اختیارى هستند؛ یعنى نیرویى که صرف کارى مى کنى در حدّ اعتدال صرف کن، نه اینکه حاصلش، حدّ وسطش خوب است یا بد است. ممکن است نیرویى که باید صرف تحصیل مال کنیم خیلى زیاد وقتمان را بگیرد، اما حدّ واجبش هم دستگیرمان نشود، و بعکس، ممکن است کسى نیروى کمى صرف کند و اموال زیادى نصیبش بشود. آن نامطلوب نیست. رعایت موازین شرعى حلال و حرام سر جاى خودش! منظور این است که اگر ما از این آیه شریفه یک معیار کلى براى مسائل اخلاقى اصطیاد کردیم یا ـ بفرمایید ـ ملاک گیرى کردیم، توانستیم از علت حکم، تعمیم را بفهمیم؛ از اینکه مى فرماید: نه زیاده روى کن، نه کم کارى؛ یعنى حدّ وسط را رعایت کن: «وَ کَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَاما.»

از این عبارت آیه، مى توانیم یک اصل کلى انتزاع کنیم و بگوییم: هر چیزى حدّ وسطش، قوامش مطلوب است. «قوام» در لغت، به معناى وسط و عدل است. پس در هر جا ملاک ارزش حدّ وسط بودن است. اگر این اصل پذیرفته شد ـ اگرچه ممکن است بینش اسلامى همه جا با این قاعده کلى وفق ندهد ـ معنایش وسط کمّى نیست؛ یعنى این طور نیست که بگوییم: ببین چقدر علم وجود دارد، تو نصفش را بیاموز تا بشود حدّ وسط، یا چقدر مال در دنیا وجود دارد یا چه اندازه مى توان به دست آورد، تو نصفش را پیدا کن، یا در مقام خرج کردن نصفش را خرج کن. گاهى ممکن است وضعى پیش بیاید که یا واجب باشد یا مستحب باشد که آدم همه اموالش را خرج کند. فرض کنید نیاز جامعه اسلامى باشد، جنگ باشد یا مسائل دیگرى باشد و اگر کسانى پول خرج نکنند اصل اسلام در خطر باشد؛ آنجا پولدارها باید همه پول هایشان را بدهند. اینکه خداوند مى فرماید: «وَ جَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ»(انفال: 72)، جهاد به اموال در جایى است که جهاد نظامى هم در کنارش هست.

به هر حال، خواستم این نکته را عرض کنم که جایى که اصل «اعتدال» حاکم است و به فرض، ما از این آیه توانستیم یک قاعده کلى استنباط کنیم و بگوییم: بین هر دو چیزى که دو طرف افراط و تفریط وجود دارد، حدّ وسطش مطلوب است، این حدّ وسط کمّى نیست تا ما در علم یا در مال یا در معاشرت یا در چیزهاى دیگر، این را حدّ وسط بگیریم و ـ مثلاً ـ بگوییم: در اسلام، چهار تا زن گرفتن جایز است، حدّ وسطش این است که دو تا بگیریم! نه، این ملاک نیست. «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُواْ فَوَاحِدَةً.»(نساء: 4) پس منظور این است که رعایت کمّیت گم راه کننده است. آنچه مسلّم است این است که باید به گونه اى به وظایف پرداخت که مزاحم وظایف دیگرى نشوند. حدّ اعتدال هر چیزى این است که در حدّى انجام گیرد که در مقام وجوبش با سایر تکالیف واجب، و در مقام مستحبش با سایر تکالیف مستحب، و در مقام تدبیر عقلایى و حکیمانه اش، در جایى با نیازهاى دیگر زندگى تزاحم نداشته باشد، جورى زندگى کند که بتواند همه شئون زندگى اش را پوشش بدهد و فقط چشم به یک جهت ندوزد.

دقت در پرداخت و مصرف وجوه شرعى

نکته دیگرى که تذکر آن لازم است ـ چون گاهى مورد غفلت واقع مى شود ـ انفاق واجبى است که گاهى به عهده ما هم مى آید. این غیر از برّ والدین است که واجب هم هست، و یا صله رحم که با تفاسیرش و شرایط و بیاناتى که فقها فرموده اند، باید بدان عمل کرد. ما واجباتى داریم که خیلى هم عادى هستند، ولى بدان ها توجه نمى کنیم؛ مثلاً، نوع ما طلبه ها زندگى مان از وجوهات شرعى است؛ یا سهم امام است یا آنها که سید هستند از سهم سادات و احیانا از زکات و سایر وجوه شرعى و فطریه. این ذهنیت ممکن است در ما وجود داشته باشد که ما که زندگى مان با اینها اداره مى شود، ما دیگر خمس برایمان واجب نیست؛ ما خودمان مصرف کننده خمس هستیم. بنابراین، ممکن است برخى اهتمام نداشته باشند به اینکه حساب سال داشته باشند و ببینند آیا در سراسر سال، درآمد دیگرى هم دارند یا نه.

پس اگر مالى از خمس پیش کسى باشد به فرض اینکه براى مصرف بوده و به او دادند که صرف بشود، اگر عین آن مال باقى ماند این مال ملک شخصى اش نیست و به بیت المال برمى گردد. مثالى بزنم: کسى مجاز بوده است از سوى مرجعى وجوهاتى بگیرد و ـ مثلاً ـ مجاز بوده ثلثش را براى احتیاجات خودش مصرف کند. این مال نزد او جمع شده و مبالغ سنگینى گردیده؛ این ملک شخصى اش نیست و اگر ـ به فرض ـ از دنیا رفت به ورثه اش منتقل نمى شود. این امانت بیت المال است و باید به بیت المال برگردد، ولى گاهى از آن غفلت مى شود.

دیگر اینکه حال که ما مصرف کننده این وجوه هستیم، اگر فرض کنید مقاله اى نوشتیم و حق الزحمه اى به ما دادند یا کتابى نوشتیم حق التألیفى به ما دادند یا از راه هاى دیگرى پولى به دست آوردیم اگر از مئونه مان زیاد آمد، باید خمسش را بدهیم. نگوییم من خودم باید از حقوق شهریه زندگى کنم، دیگر چه خمسى بدهم؟! همیشه هشتم گرو نه است، همیشه بدهکارم! همین پولى که گرفتى، اگر مصرف نکردى سر سال باید خمسش را بدهى، وگرنه غصب مى شود، هرچند مبلغ ناچیزى باشد. مال مردم و حق دیگران است، باید داد.

یا اگر کسانى از کمک هاى خانواده شان استفاده مى کنند، اگر مى دانند خانواده شان وجوهات نمى دهند، باید پولى را که دریافت مى کنند وجوهاتش را بدهند. اینها نکته هاى خیلى ساده اى هستند، زحمتى هم ندارند، چیزى هم نیستند، ولى گاهى به آنها توجه نمى شود. اینها انفاقات واجبى هستند که به ما تعلّق مى گیرند و غیر از برّ والدین هستند که واجب است. اگر پدر و مادرى باشند که هزینه زندگى شان را نداشته باشند و ما بتوانیم به آنها کمک کنیم، در شرایط خاص، این کمک واجب است. ما باید به آنها کمک کنیم. بگذریم از سایر حقوقى که باید طبق فتواى مراجع ـ مانند حق همسایه و حق سایران و سایر حقوق اجتماعى ـ پرداخت. اینها واجب هایى هستند که همه مکلّفند رعایت کنند.

توجه داشته باشید، سفارش مى کنم آقایانى که پسرهایى یا دخترهایى دارند که تازه اول تکلیفشان است، همان گونه که نماز به آنها یاد مى دهند، به آنها یاد بدهند که حساب سال داشته باشند، اگرچه در سال، یک ریال مازاد بر مخارج داشته باشند. باید هم یاد بگیرند که خمس بدهند و هم از آن غفلت نکنند. وقتى وجوه شرعى در اموال مردم باشد آثار وضعى بدى دارد. حق مردم که در اموال انسان باشد آدم دیگر میل به عبادت پیدا نمى کند، رغبت به کار خیر پیدا نمى کند، شقاوت مى آورد، قساوت قلب مى آورد، دعاى آدم مستجاب نمى شود، توفیقات از آدم سلب مى شود، اموالى که مصرف مى کند غیرحلال هستند. باید به اینها توجه داشته باشیم. تصور هم نکنیم که انفاق فقط مال میلیاردرهاست. نه، ما هم به سهم خودمان ممکن است انفاقات واجبى داشته باشیم.

• پى نوشت ها

  1ـ نهج البلاغه، ترجمه و شرح ابن ابى الحدید، ج 10، ب 186، ص 132.

  2ـ روایت از ابى الحسن ع موسى بن جعفر. (محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 48، ص 154، ح 26، ب 6.)