احمد صلی الله علیه و آله پیامبر موعود

ابوالفضل روحی
(دانش آموخته حوزه علمیه و دانشجوی دکتری فلسفه)

چکیده

بر اساس گزارش قرآن کریم، حضرت عیسی علیه السلام به آمدن پیامبری پس از خود به نام «احمد» بشارت داده است. آنچه هر پژوهشگری را به تأمّل و پژوهش بیشتر وامی دارد، یافتن پاسخ به این پرسش هاست که این بشارت در کجا بیان شده است و حضرت عیسی علیه السلام با چه تعبیری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهیاد کرده است؟ آیا در اناجیل موجود می توان نشانه هایی از این بشارت یافت؟ این نوشتار با بررسی آیه بشارت عیسی علیه السلام تلاش کرده است به پرسش های بالا پاسخ دهد و آیات احتمالی را که در آن عهدین به نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اشاره کرده اند، جمع آوری کند. اگرچه با توجه به محرف بودن عهدین نمی توان به صورت یقینی ادعا کرد آنچه در این کتاب آمده است همان بشارتی است که قرآن کریم آن را گزارش کرده است.

کلیدواژه ها: احمد صلی الله علیه و آله، عیسی علیه السلام، فارقلیط، بارقلیط، قرآن، عهدین.

مقدّمه

در قرآن کریم از زبان حضرت عیسی علیه السلام چنین نقل شده است که آن حضرت پیروان خود را به آمدن پیامبری پس از خود به نام «احمد»، بشارت داده است: «وَ إِذْ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُم مُّصَدِّقا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ مُبَشِّرا بِرَسُولٍ یَأْتِی مِن بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءهُم بِالْبَیِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُّبِینٌ.» (صف: 6)

     هر پژوهشگری که قرآن را کتابی آسمانی بداند و به وحی بودن آن ایمان داشته باشد، با ملاحظه این آیه یقین خواهد کرد که نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از جمله اخباری است که از زبان حضرت عیسی علیه السلام نقل شده است. همچنین آنچه مسلم است این است که انبیای گذشته به ظهور و بعثت چنین پیامبری خبر داده اند؛ زیرا آیا ممکن است پیامبرانی همانند اشعیا، ارمیا، دانیال، حزقیال و عیسی به اخباری همانند حادثه بخت النصر، کورش، اسکندر و حوادثی که در مناطقی همچون مصر، بابِل و اورشلیم اتفاق افتاده خبر داده باشند، ولی به آمدن بزرگ ترین پیامبر و پیامبری که پایان دهنده همه آنان است، اشاره ای نکرده باشند؟ مگر اینکه معتقد باشیم این پیامبران از بعثت چنین پیامبری آگاهی نداشتند که این ادعا نیز با نبوت آنان سازگاری ندارد. بدون تردید ما در اینجا نمی خواهیم ادعا کنیم که پیامبران پیشین به صورت کاملاً جزئی و دقیق به زمان، مکان، نام و نسب پیامبر پس از خود اشاره کرده باشند؛ زیرا در مورد پیامبران دیگر نیز رویه به این صورت نبوده است، مگر درباره برخی از پیامبران بنی اسرائیل که در زمان حیات خویش پیامبر پس از خود را برگزیده و به مردم معرفی می کردند. البته برخی از نشانه هایی که می تواند به عنوان شاهدی، هرچند

احتمالی، برای این ادعا باشد، در متون مقدّس ادیان پیشین، دست یافتنی است؛ همان گونه که در انجیل یوحنا آمده است: «آن گاه از او سؤال کردند: پس چه، آیا تو الیاس هستی؟ گفت: نیستم. آیا تو آن نبی هستی؟ جواب داد که نی.»¹ به ویژه اینکه نبی در متن سریانی و یونانی کتاب مقدّس معرف به حرف تعریف است و به پیامبر معهود و مشخصی اشاره دارد.² همچنین در باب هفتم همین سِفر آمده است: «آن گاه بسیاری از آن گروه چون این کلام را شنیدند گفتند: در حقیقت این شخص همان نبی است»³ و یا از زبان شخصی به نام منتس ادعا شده است که ایشان خود را همان فارقلیط موعود خوانده است.⁴

    آنچه در طلیعه این نوشتار باید مورد بررسی قرار بگیرد این است که هیچ کس در این نکته تردید نخواهد کرد که چون پیامبران پیشین به زبان خودشان سخن می گفته اند، بنابراین، بشارت های آنان درباره حضرت رسول، به زبان دیگری غیر از زبان عربی بوده است. ولی به هر حال، قرآن کریم خبر می دهد نامی که حضرت عیسی علیه السلام با تصدیق گزارش تورات به آن خبر داده است، «احمد» بوده است.

     «احمد» از صیغه افعل، مبالغه در صفت «حمد»، اسمی اسلامی است که در زمان جاهلیت و در دوران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهبرای کسی جز ایشان به کار نرفته است و آن حضرت نخستین کسی است که این نام بر او نهاده شد.⁵ واژه پژوهان در ریشه یابی این نام، آن را برگرفته از ریشه (ح م د) به معنای «ستایش» دانسته⁶ و گفته اند وجه نام گذاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به احمد که صفتی تفضیلی است، فراوانی ستایش خداوند به وسیله حضرت⁷ یا ستوده تر بودن او بیش از همه در نزد خداوند سبحان است.⁸ برخی حمد را ثناگویی شخص به اوصاف نیکویی می دانند که فقط با زبان انجام گیرد.⁹ گروهی از واژه پژوهان نیز با افعل تفضیل دانستن این واژه، آن را مبالغه در حمد و برگرفته از محمود یا حامد بودن نزد خداوند دانسته اند که بنابر وجه دوم، باید مضافی در تقدیر باشد.¹⁰

    درباره اینکه آیا این واژه یکی از نام های پیامبر است یا از اوصاف اوست، اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی با تأیید افعل تفضیل بودن احمد، آن را از نام های پیامبر دانسته اند که به محمود بودن او در فعل و اخلاق دلالت دارد.¹¹ راغب مورد بشارت بودن این نام از زبان عیسی علیه السلام را دلیل برجستگی و پسندیده تر بودن او از عیسی علیه السلام و همه پیامبران پیشین می داند.¹² برخی نیز گفته اند پیامبر دارای نام عام (محمّد) و نام خاص (احمد) بوده و عیسی علیه السلامبا این بشارت از پیامبر با نام خاص او یاد کرده است.¹³

    در برابر دیدگاه مشهور درباره ساختار ادبی این واژه که آن را افعل تفضیل شمرده اند، برخی بر صفت مشبهه بودن آن اشاره دارند.¹⁴

    بر اساس گزارش قرآن کریم، شکی نیست که یکی از نام های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، احمد است. این نام پس از محمّد از شناخته ترین نام های آن حضرت شمرده می شود. شهرت و کاربرد گسترده این نام در میان مسلمانان به اندازه ای است که از صدر اسلام تاکنون، همواره برای یاد کردن از پیامبر صلی الله علیه و آله، استفاده از این نام پس از محمّد در رتبه نخست قرار داشته است.

چگونگی نام گذاری: درباره عَلَم (نام مخصوص) یا وصف مشهور بودن احمد برای پیامبر صلی الله علیه و آله، به اتفاق نظری نمی توان دست یافت، ولی ادلّه ای دیدگاه نخست را تأیید می کنند. در روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده: به آمنه مادر پیامبر، در دوران بارداری ندا رسید که نام فرزند خود را احمد بگذارد.¹⁵ در گزارش دیگری، همین مضمون از خود آمنه نیز نقل شده است.¹⁶ همچنین در روایت دیگری، امام  باقر علیه السلامفرمودند: «ابوطالب عموی پیامبر در روز هفتم ولادت حضرت، این نام را برای وی برگزید و سبب این نام گذاری را ستایش آسمانیان و زمینیان از حضرت بیان کرد.¹⁷ در روایتی از خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهوجه نام گذاری او به محمّد، ستایش زمینیان از آن حضرت و به احمد، ستوده تر بودن او نزد آسمانیان ذکر شده است.¹⁸

پیشینه نام احمد: درباره تقدّم نام گذاری پیامبر به محمّد یا احمد، دیدگاه های گوناگونی مطرح شده است. برخی از مفسّران و مورّخان با استناد به آیه 6 سوره صف که نام احمد را یاد شده از زبان حضرت عیسی علیه السلام می داند، بر تقدم نام احمد، حکم کرده اند.¹⁹ بر اساس این دیدگاه و با استناد به به برخی از منابع یهودی، بسیاری حتی پیش از تولد حضرت محمّد صلی الله علیه و آله از نام، ویژگی ها و اوصاف او آگاهی داشته اند.²⁰ در برابر این مورّخان و مفسّران، برخی دیگر با توجه به این گزارش تاریخی که نام احمد پیش از پیامبر اسلام، هیچ سابقه ای در میان عرب نداشته است،²¹ بر تقدّم شهرت محمّد بر احمد اصرار دارند.²² بر اساس نظریه دوم، شاید این گونه نام گذاری نشانه ای از حکمت و لطف خداوند به شمار آید تا کسی با احمدِ بشارت داده شده از زبان حضرت عیسی علیه السلام اشتباه نشود. البته بر خلاف گزارش تاریخی مزبور که بستانی نیز در دائره المعارف خود بر آن مهر تأیید زده است، برخی از گزارش های تاریخی، وجود این نام در میان قبایل جاهلی پیش از اسلام را تأیید می کنند.²³

بشارت عیسی علیه السلام در قرآن

بر اساس گزارش قرآن کریم، حضرت عیسی علیه السلام در کنار دعوت بنی اسرائیل به پیروی از تورات، آمدن پیامبری پس از خود را بشارت می دهد که نام او احمد است:«وَ مُبَشِّرا بِرَسُولٍ یَأْتِی مِن بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ... .» بنابراین، در این نکته که نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهپیش از آن حضرت، از سوی حضرت عیسی خبر داده شده است، شکی نیست. نکته مورد اختلاف این است که عیسی علیه السلام با چه نامی پیامبر را یاد کرده است و آیا این نام در اناجیل کنونی موجود است؟ البته از این آیه شریفه نمی توان استدلال کرد که نام آن حضرت در تورات یا انجیل ذکر شده باشد؛ زیرا تنها این آیه بر این نکته اشاره دارد که حضرت به آمدن پیامبری به نام احمد پس از خود بشارت داده است. اما اینکه این بشارت در قالب انجیل باشد، بیان نشده است. ولی بر اساس برخی از آیات دیگر، یهودیان یا مسیحیان پیش از پیامبر صلی الله علیه و آله از آمدن او آگاهی داشته، حتی برخی از آنان اوصاف و ویژگی های آن حضرت را نیز به صورت دقیق می دانستند و این اخبار را از تورات و انجیل به دست آورده بودند: «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبا عِندَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِیلِ...»(اعراف: 157) در آیه دیگری ضمن اشاره به آگاهی کامل یهود و مسیحیان از آن حضرت، آمده است: «الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءهُمْ...»(بقره: 146 / انعام: 114) در ذیل این آیات و در تفسیر آنها از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهنقل شده است که نام او در تورات، «احید» در انجیل «احمد» و در قرآن «محمّد»، است.²⁴

    همچنین از ابن عبّاس نقل شده که نام هایی همانند «احمد»، «محمّد»، «فارقلیط» و «ماد ماد» از جمله نام های پیامبراسلام درکتاب های آسمانی امت های پیشین بوده است.²⁵

      در مناظرات علمی امام رضا علیه السلام با رهبران دینی ادیان دیگر نیز وجود بشارت و نام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تورات و انجیل تأیید شده است. محدث بزرگ شیخ صدوق در نقل مناظره امام علیه السلام با رأس الجالوت در مجلس مأمون همین استدلال را از امام رضا علیه السلام نقل کرده است که: «در تورات آمده نوری از کوه طور سینا جلوه گر می شود و نیز از کوه ساعیر نوری ظاهر می شود و مردم را به نورانیت خود جلوه گر می سازد و از کوه فاران هم نوری هویدا می گردد و روشنگر حقایق الهی می باشد. راس الجالوت گفت: با کلمات مزبور آشنایی دارم، ولی از تفسیر آنها بی خبرم. حضرت امام رضا علیه السلام فرمود : من تفسیر آنها را برای تو توضیح می دهم؛ نوری که از طور سینا درخشید همانا وحی است که خدای متعال در طور سینا برای موسی علیه السلام فرستاد و نوری که از کوه ساعیر درخشید و مردم را منور ساخت کوهی است که از آنجا به عیسی بن مریم وحی شد و کوه فاران که حقایق را بر ما آشکار فرمود کوهی است از کوه های مکّه که یک روز راه تا مکّه فاصله دارد و محمد در آنجا ظهور کرد.»²⁶

    پس از اشاره به بشارت حضرت عیسی علیه السلامدر قرآن کریم، به بررسی آیاتی که برخی از پژوهشگران کتاب های مقدّس آنها را به نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تفسیر کرده اند، اشاره می کنیم.

عهد قدیم

در سفر تثنیه عهد عتیق چنین آمده است: «و خداوند به من گفت: آنچه گفتند نیکو گفتند؛ نبی را برای ایشان از میان برادران ایشان مثل تو مبعوث خواهم کرد و کلام خود را به دهانش خواهم گذاشت و هر آنچه با او امر فرمایم به ایشان خواهد گفت.»²⁷ اگرچه برخی از یهودیان این پیامبر موعود را یوشع بن نون و برخی از مسیحیان او را حضرت عیسی دانسته اند، ولی به پنج دلیل به نظر می رسد مراد از این بشارت بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باشد:

     ـ یهودیان معاصر حضرت عیسی علیه السلام با اینکه عیسی آمده بود، منتظر ظهور پیامبر دیگری نیز بودند، بنابراین، آنچنان که برخی از مسیحیان ادعا کرده اند،²⁸ پیامبر مورد اشاره در این آیه نمی تواند حضرت عیسی علیه السلام باشد. زیرا اولاً خود عیسی علیه السلام در هیچ جا ادعا نکرده است که مورد بشارت پیامبران پیشین به ویژه حضرت موسی علیه السلام بوده است. ثانیا، این ادعا در انجیل نیامده است، علاوه بر اینکه حواریان و بزرگان مسیحی همانند پولس هم در اثبات حقانیّت عیسی علیه السلام به ویژه زمانی که مسیحیت با عناد یهودیان روبه رو شد به چنین بشارتی استناد نکردند.

     ـ در این آیه، پیامبر موعود، همانند موسی دانسته شده است، «... از میان برادران ایشان مثل تو....» در حالی که نه عیسی و نه یوشع هیچ یک همانند موسی نیستند؛ زیرا یوشع از بنی اسرائیل بود و این امکان ندارد با وجود موسی و شریعت پایدار او از میان بنی اسرائیل پیامبری همانند موسی مبعوث شود. علاوه بر آن، در اینجا اشاره شده است که پیامبری را مبعوث خواهم کرد، در حالی که یوشع در آن زمان حاضر بوده است. همچنین حضرت عیسی نیز همانند موسی نیست؛ زیرا اولاً، مسیحیان بر این باورند که عیسی خداست ولی هیچ یک از یهودیان به خدا بودن موسی باور ندارند. ثانیا، در نظر مسیحیان عیسی قربانی گناهان مردم شده است، در حالی که درباره حضرت موسی چنین باوری وجود ندارد. ثالثا، بر اساس گزارش «رساله پولس» حضرت عیسی به خاطر شفاعت مردم مورد لعن خدا قرار گرفت، در حالی که درباره حضرت موسی چنین گزارشی شنیده نشده است.

     ـ همان گونه که از ادامه این بشارت برمی آید، این نبی مأمور به انتقام گیری از منکران و کسانی است که خدا را انکار نمایند، در حالی که در شریعت عیسی سخنی از حدود و قصاص و جهاد و مانند آن وجود ندارد.

     ـ عنوان برادر موسی بودن برای یوشع و عیسی معنا ندارد، در حالی که پیامبر اسلام چون از فرزندان اسماعیل، و بنی اسرائیل از فرزندان اسحاق هستند، برادری آنها معنادار خواهد بود.

     ـ همخوانی و اشتراک زیاد شریعت نبی مکرّم اسلام با شریعت موسی در بسیاری از موارد نشان دهنده اشتراک این دو نبی بزرگوار است.²⁹

پیامبری از میان عرب

یکی دیگر از مواردی که می توان به عنوان بشارت های عهد عتیق به نبوت پیامبر اسلام به شمار آورد، بخشی از سفر تثنیه است که یهود را به دلیل اینکه خداوند را خشمناک کرده اند به فرستادن قومی غیر از خودشان تهدید می کند: «ایشان مرا به آنچه خدا نیست به غیرت آوردند و با اباطیل خود مرا خشمناک گردانیدند و من ایشان را به آنچه قوم نیست به غیرت خواهم آورد.»³⁰ در تفسیر و تبیین مراد از این قوم گفته شده آنان همان قوم عرب هستند که نبوت از نژاد آنان بوده و پیامبر آخرالزمان از میان آنان خواهد بود.³¹ از جمله شواهد این تفسیر ادامه همان سفر است که می گوید: «و به گروه نادان ایشان را خشمناک خواهم ساخت.» گفته شده مراد از این گروه نادان عرب های پیش از بعثت هستند که در غایت جهل و ضلالت بودند و هیچ نشانه ای از علوم عقلی و شرعی در میان آنان نبود.³² همچنین بنی اسرائیل چون نسل این قوم را از اسماعیل علیه السلام ـ که مادرش، هاجر، کنیز سارا بود ـ به شمار می آوردند، آنها را قوم نادان تلقّی می کردند. این ادعا با این آیه قرآن که پیامبر را رسول در میان امیّان می داند، سازگاری دارد که: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ» (جمعه: 2)؛ اوست آنکه در میان مردم درس نخوانده ـ عرب ـ پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان می خوانَد و پاکشان می سازد و کتاب ـ قرآن ـ و حکمت به آنان می آموزد و هر آینه پیش از این در گمراهی آشکار بودند.

     البته برخی با تفسیر این قوم نادان به یونانیان، تلاش کرده اند که این بشارت را به مبعوث شدن پیامبرانی در آن دیار، مربوط بدانند. در حالی که یونانیان چندین قرن پیش از میلادمسیح دارای علم وحکمت بوده و حکمای مشهوری همانند سقراط، افلاطون و ارسطو در میان آنان بودند.

نزول از کوه پاران (فاران)

در آیه دیگری، به فرستاده شدن شریعت بر حضرت موسی علیه السلامو نزول تورات در کوه سینا، نازل شدن انجیل در سعیر و نزول قرآن در کوه پاران اشاره شده است، آنجا که می گوید: «و این است برکتی که موسی، مرد خدا، قبل از وفاتش به بنی اسرائیل برکت داده، گفت: یهوه از سینا آمد و از سعیر بر ایشان طلوع نمود و از جبل فاران درخشان گردید.»³³ با توجه به آن بخش از عهد عتیق که گزارش می دهد اسماعیل در منطقه پاران ساکن شد «و خدا با آن پسر می بود و او نمو کرده ساکن صحرا شد و در تیراندازی بزرگ گردید و در صحرای فاران ساکن شد و مادرش زنی از زمین مصر برایش گرفت»،³⁴ و شکی نیست که حضرت اسماعیل در مکّه ساکن شد، بنابراین، کوه فاران همان کوهی است که غار حرا در آن قرار داشته و قرآن در آن کوه بر پیامبر اسلام نازل شده است.

پیامبری به نام «ماد ماد» یا «طاب طاب»

در سِفر تکوین هنگامی که حضرت ابراهیم از خدا می خواهد فرزندش اسماعیل را در نزد خود نگه دارد، خداوند به او می گوید: «اما در خصوص اسماعیل تو را اجابت فرمودم، اینک او را برکت داده، بارور و بزرگ گردانیده به ماد ماد، و دوازده رئیس از وی پدید آیند و امتی عظیم از وی به وجود آورم.» زبان شناسان عبری و سریانی معتقدند «ماد ماد» در زبان عبری و «طاب طاب» در زبان سریانی به معنای همان «محمّد» است. و دوازده رئیس هم به امامان دوازده گانه معصوم و جانشینان آن حضرت اشاره دارد که پس از آن حضرت، رهبری مردم را بر عهده دارند.

خبر داود نبی

در گزارش عهد عتیق از سروده های داود که به نام «مزامیر داود» خوانده می شود، گزارشی در قالب اوصاف شخصی ذکر شده است که در آینده خواهد آمد. اگرچه مسیحیان تلاش می کنند با دلایلی این اوصاف را درباره حضرت عیسی علیه السلام تفسیر نمایند، ولی بررسی این اوصاف و مقایسه آنها با آنچه در توصیف حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آلهذکر شده است، نشان دهنده هماهنگی زیادی میان آنهاست. بی شک، این سازگاری هر پژوهشگری را به این نتیجه می رساند که گویا حضرت داود علیه السلامخبر از آمدن آخرین پیامبر را داده است. گزارش عهد عتیق این چنین است: «دل من به کلام نیکو می جوشد. انشاء خود را درباره پادشاه می گویم. زبان من قلم کاتب ماهر است. تو جمیل تر هستی از بنی آدم و نعمت بر لب های تو ریخته شده است. بنابراین، خدا تو را مبارک ساخته است تا ابدالآباد. ای جبار! شمشیر خود را بر ران خود ببند؛ یعنی جلال کبریایی خویش را، و به کبریایی خود سوار شده، غالب شو به جهت راستی و حلم و عدالت. و دست راستت چیزهای ترسناک را به تو خواهد آموخت. به تیرهای تیز تو امت ها زیر تو می آیند.»³⁵

    همان گونه که از این گزارش به دست می آید، اوصافی مانند نیکوترین افراد بودن، مبارک بودن تا ابدالآباد، با حق و صدق و عدالت بودن، اهل شمشیر و جهاد بودن، اهل عدالت بودن، و مورد ستایش اقوام بودن تا ابدالآباد، از جمله اوصافی هستند که، دست کم، برخی از آنها مانند پایدار بودن تا ابد با نبوت و رسالت حضرت عیسی علیه السلام و هیچ پیامبر دیگری سازگاری ندارد؛ به ویژه که خود مسیحیان مدعی اند در شریعت عیسوی شمشیر و جهاد هیچ جایگاهی ندارد و آنها او را پیامبر صلح می خوانند. بنابراین، نمی توانند دچار تناقض گویی شده و او را اهل شمشیر نیز بدانند.

     علاوه بر آن، در بسیاری از گزارش ها و روایت های اسلامی بر اوصافی مانند احسن الوجه بودن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، اهل بلاغت بودن و قوی بودن آن حضرت تأکید شده است.³⁶ همچنین در مورد امت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نیز آمده است: «کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ...» (آل عمران: 110)؛ شما بهترین امتی هستید که بر مردمان پدیدار شدید. بنابراین، با آنچه در گزارش عهد عتیق در مورد امت آن پیامبر موعود آمده است، سازگاری خواهد داشت.

اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله در تورات

در روایتی از علی علیه السلام نقل شده است: «شخصی یهودی چند دینار از پیامبر صلی الله علیه و آله طلب داشت. هنگامی که یهودی دینارهای خود را طلب نمود، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چند روزی مهلت خواستند تا آنها را تهیه نمایند. یهودی گفت: تا دینارهای مرا ندهی شما را ترک نخواهم کرد. آن حضرت فرمودند: تا زمانی که تو خشنود باشی با تو می نشینم. آن حضرت در نزد او نشست تا وقتی که در همان جا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا و نماز صبح را به جای آوردند. اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آلهچون این وضعیت را مشاهده کردند در مقام تهدید و وعید یهودی برآمدند. پیامبر مانع کار آنها شد. آنها با حالتی معترضانه عرض کردند: یک یهودی شما را حبس کرده است. پیامبر فرمودند: خداوند متعال مرا نفرستاده است که با معاهدان و غیر معاهدان به صورت ظالمانه برخورد نمایم. چون خورشید به میانه آسمان رسید و پیامبر همچنان در اختیار آن یهودی بود، او شهادتین را به زبان آورد و مسلمان شد. او مال خود را بخشید و گفت: به خدا قسم، من به این دلیل چنین کاری را کردم که می خواستم بدانم با آنچه در تورات از اوصاف شما خوانده ام سازگاری دارد یا خیر؛ زیرا در این کتاب خوانده ام: "محمّدبن عبداللّه در مکّه متولد شده، از مکّه به مدینه مهاجرت خواهد کرد و او نه بدخلق، نه سنگین دل و نه تندخو و نه بلندآوازه و درشت گو است." اکنون من شهادت می دهم به وحدانیت خدا و حقیقت نبوت و رسالت تو.»³⁷

بشارت به مکّه

در یکی از بشارت های کتاب اشعیای نبی به شهر مکّه چنین آمده است: «ای عاقره نزاییده بسرا، ای که درد زه نکشیده ای، به آواز بلند ترنم نما و فریاد برآور؛ زیرا خداوند می گوید: پسران زن بی کس از پسران زن منکوحه زیاده اند. مکان خیمه خود را وسیع گردان و پرده های مسکن های تو پهن بشود دریغ مدار و طناب های خود را دراز کرده، میخ هایت را محکم بساز؛ زیرا که به طرف راست و چپ منتشر خواهی شد و ذریّه تو امت ها را تصرف خواهند نمود و شهرهای ویران را مسکون خواهند ساخت...»³⁸ شکی نیست که مراد از این شهر، مکّه است؛ زیرا پسران زن بی کس، فرزندان اسماعیل هستند که با کوچ او و مادرش به مکّه در آنجا ساکن شدند. و با توجه به اینکه پس از حضرت اسماعیل علیه السلامهیچ یک از فرزندان او بجز پیامبر گرامی اسلام به نبوت مبعوث نشدند، بنابراین، مراد از این خبر، نوید و بشارت به بعثت آن حضرت خواهد بود. علاوه بر اینکه اوصاف این شهر در گسترش ساکنان و رونق گرفتن آن از نشانه هایی است که پس از گسترش اسلام جامه عمل پوشید.

پیامبر قوم عرب

در یکی از اسفار عهد عتیق از قوم و پیامبری نام برده شده است، که هم این قوم و هم پیامبرشان بیرون از بنی اسرائیل و یهود هستند؛ زیرا به بیان این کتاب، آنان نه خدا را می شناختند و نه در برابر دستورات او تمکین می کردند: «آنانی که مرا طلب ننمودند مرا جستند و آنانی که مرا نطلبیدند مرا یافتند. و به قومی که به اسم من نامیده نشدند، گفتم لبیک لبیک...»³⁹ همچنین در ادامه، اوصافی همچون تمرد از دستورات الهی و ساکن شدن در منازل پست برای آنان بیان شده است که نشان دهنده پایین تر بودن درجه این قوم در نزد خدا از قوم بنی اسرائیل است. بی شک، اگر این قوم نیز از خود یهود بود، دیگر ترجیح یهود بر آنان معنا نداشت.

عهد جدید

فارقلیط

در انجیل یوحنا در سه مورد از شخصی به نام «فارقلیط»، «بارقلیط» یا «پراکلیتوس» نام برده شده است که برخی از اناجیل در ترجمه های فارسی آن را به «تسلی دهنده» ترجمه کرده اند. عبارت سریانی این عبارت به این صورت است: «اِین اِیمَن داتی پارقلیط هود اَنَا شادورون لسلخون ...» اناجیل ترجمه شده به زبان فارسی این عبارت ها را به این صورت آورده اند: «من از پدر سؤال می کنم و تسلی دهنده دیگر به شما عطا خواهد کرد تا همیشه با شما بماند ...»⁴⁰ در جای دیگری در همین انجیل آمده است: «لیکن تسلی دهنده که پدر او را به اسم من می فرستد او همه چیز را به شما تعلیم خواهد داد و آنچه به شما گفتم به یاد شما خواهد آورد.»"⁴¹ همچنین در باب بیست و ششم همین انجیل آمده است: «لیکن چون تسلی دهنده که او را از جانب پدر نزد شما می فرستم آید؛ یعنی روح راستی که از پدر صادر می گردد او بر من شهادت خواهد داد و شما نیز شهادت خواهید داد؛ زیرا که از ابتدا با من بوده اید.»⁴²

    در باب شانزدهم همین انجیل آمدن فارقلیط به رفتن عیسی علیه السلامموکول شده است، به گونه ای که بدون رفتن او آمدن جانشینش ممکن نخواهد بود: «و من به شما راست می گویم که رفتن من برای شما مفید است؛ زیرا اگر نروم تسلی دهنده نزد شما نخواهد آمد؛ اما اگر بروم او را نزد شما می فرستم. و چون او آید جهان را بر گناه و عدالت و داوری ملزم خواهد نمود.»⁴³

     فارقلیط کیست؟

اگرچه مترجمان و مفسّران مسیحی کتاب مقدّس هرجا کلمه فارقلیط یا بارقلیط را یافته اند، آن را به «روح القدس» تفسیر کرده اند تا این آیات نشانه ای برای بعثت پیامبر دیگری پس از حضرت عیسی علیه السلام نباشد و آخرین فرستاده خدا حضرت عیسی علیه السلام به شمار آید، اما نشانه هایی وجود دارد که نه تنها این تفسیر را تأیید نمی کنند، بلکه بر خلاف این نظریه نشان دهنده آمدن پیامبر دیگری هستند که پس از عیسای نبی خواهد آمد. در اینجا به بررسی این ادعا می پردازیم:

الف. رویه مسیحیان پیش از اسلام: بررسی دیدگاه های مفسّران پیش از اسلام و ادعاهای برخی از علمای آنان نشان دهنده این نکته است که آنان پیش از بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر این نظریه اتفاق داشته اند که فارقلیط، پیامبر موعود پس از حضرت عیسی علیه السلاماست. مهم ترین شاهد بر این ادعا، گزارش های تاریخی است که نشان می دهد پس از حضرت عیسی و پیش از آنکه پیامبر اسلام به نبوت برسد افرادی ادعا کرده اند که همان پیامبر موعودی هستند که عیسی آمدن او را بشارت داده است. در اینجا به این گزارش لب التاریخ ولیم میور بسنده می کنیم که از شخصی به نام منتَنس مسیحی، که عالمی اهل ریاضت بوده، به عنوان کسی که در آسیای صغیر ادعای پیامبری کرده است نام می برد؛⁴⁴ به ویژه اینکه این مسیحی دقیقا این ادعا را مطرح کرده که او همان فارقلیط موعود است که مسیح از وی یاد کرده است.

ب. اعتراف نجاشی: هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به رسالت مبعوث شدند و درصدد گسترش اسلام برآمدند، به مناطق اطراف جزیره العرب نامه هایی ارسال کردند و از حاکمان و سلاطین آن جوامع برای پذیرش اسلام دعوت به عمل آوردند. یکی از کسانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از او برای پذیرش اسلام دعوت کرد، پادشاه مسیحی حبشه بود. هنگامی که نجاشی نامه پیامبر را دریافت کرد، گفت: «به خدا گواهی می دهم که این همان پیامبر موعودی است که اهل کتاب در انتظارش بودند.»⁴⁵ به همین دلیل، در پاسخ نامه پیامبر نوشت: «اشهد انک رسول اللّه  نجدک عندنا فی الانجیل بَشَّرَنا بک عیسی بن مریم و انّی دعوت الروم إلی ان یؤمنوا بک فابوا ولو اطاعونی لکان خیرا لهم و لوددتُ أنّی عندک فاخدمک و اغسل قدمیک»؛ گواهی می دهم تو پیامبر خدا هستی، نام تو را در انجیلی که نزد ماست می یابیم و تو همان کسی هستی که عیسی بن مریم تو را به ما بشارت داد. و من مردم روم را دعوت می کنم که به تو ایمان بیاورند ولی آنان از این کار سرپیچی می کنند ولی اگر آنان از من پیروی می کردند برای آنان بهتر بود و من هر آینه بسیار علاقه مند بودم که در نزد شما بودم، به شما خدمتگزاری می کردم و پاهای شما را می شستم.⁴⁶ پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمودند: «یبقی ملکهم ما بقی کتابی عندهم»؛ تا زمانی که نامه من در نزد آنها بماند،  حکومتشان پایدار خواهد بود.

ج. اظهار ناراحتی قیصر روم: از جمله کسانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهاز او دعوت کرد اسلام را بپذیرد، قیصر روم بود. همین که نامه پیامبر به دست او رسید، گفت: «می دانستم که پس از عیسی علیه السلامپیامبری خواهد آمد، ولی هرگز گمان نمی بردم که این شخص از میان عرب ها برخیزد، بلکه گمان من این بود که او یکی از اهالی شامات خواهد بود.»⁴⁷

د. معنای تحت اللفظی فارقلیط: متأسفانه اگرچه در ترجمه های کتاب های مقدّس همه جا فارقلیط را به معنای تسلی دهنده یا گاهی بشارت دهنده ترجمه کرده اند، ولی بررسی لغت نامه های سریانی نشان می دهد این کلمه از واژه یونانی «پریکلیطوس» گرفته شده است که به معنای «بسیار ستوده» و «بی نهایت نامدار» است. شکی نیست ترجمه این واژه به «احمد» و محمّد» سازگارتر از ترجمه آن به تسلی دهنده است. البته در ترجمه های اناجیل پس از اسلام به جای استفاده از واژه یونانی «پرکلیطوس» که به معنای ستوده تر است، از واژه «پاراکلیطوس» استفاده شده است که به معنای تسلی دهنده است.

ه . عبارت های عهد جدید: بررسی برخی از عبارت هایی که در خود انجیل یوحنا آمده است، نشان می دهد، ادعای مسیحیان در ترجمه فارقلیط به «روح القدس» صحیح نمی باشد؛ زیرا در بخشی از این انجیل آمده است: «و من به شما می گویم که رفتن من برای شما مفید است؛ زیرا اگر نروم تسلی دهنده نزد شما نخواهد آمد، اما اگر بروم او را نزد شما می فرستم.»⁴⁸ شکی نیست مراد از رفتن در این عبارت، مرگ حضرت عیسی علیه السلام است، وگرنه معنا ندارد آمدن شخص بعدی به غیاب موقتی او مشروط شود. اگر مرادْ مرگ باشد، دیگر تفسیر تسلی دهنده به روح القدس به عنوان یکی از اقنوم های سه گانه و رابط میان پدر و پسر و همزمانی او با حضرت عیسی، بی معنا خواهد بود؛ زیرا از نظر آنان این سه خدا به صورت همزمان با هم بوده اند. بنابراین، بشارت به آمدن کسی پس از عیسی باید بشارت به آمدن کسی باشد که پس از مرگ او خواهد آمد.

     علاوه بر آن، در این بشارت ها برای فارقلیط اوصافی مانند، رئیس جهان، ادامه داشتن ریاست او تا انقراض جهان، شهادت دادن او به پیامبر مسیح و تکمیل کننده آیین مسیح، ذکر شده است که هیچ یک از آنها با کسی که مسیحیان او را روح القدس می خوانند، سازگاری ندارد. البته اندیشمندان مسیحی، به ویژه متکلّمان و متألّهان آنان، تلاش کرده اند به گونه ای به این استدلال ها پاسخ دهند. ولی واقعیت این است که هیچ یک از این پاسخ ها با اعتقادات خود مسیحیان درباره روح القدس سازگاری ندارند.

     در نسخه های ترجمه شده فارسی و عربی که از روی نسخه عبری ترجمه شده اند، از واژه «پارقلیط» استفاده کرده اند که به معنای «تسلی دهنده» است، در حالی که اناجیلی که از روی نسخه یونانی سال 1624 ترجمه شده اند از واژه «پرقلیط» استفاده کرده اند که به معنای «پسندیده» و «احمد» است. از اینجا روشن می شود که کشیشان روحانی برای تغییر بشارت حضرت عیسی علیه السلامدر واژه یونانی «پرکلیتوس» تصرف کرده و آن را به «پاراکلیتوس» تغییر دادند.

بشارت های انجیل برنابا

در قرن هجدهم در موزه ایتالیا و پس از آن در اسپانیا نسخه ای از انجیل منسوب به برنابا از حواریان حضرت عیسی علیه السلام پیدا شد که به دلیل مشتمل بودن بر مطالبی که با اندیشه های اسلامی سازگاری داشت مورد انکار مسیحیان قرار گرفت. در اینجا ما صرف نظر از وضعیت این انجیل و بحث هایی که دو سویه منکران و موافقان این انجیل مطرح کرده اند، به بررسی آیاتی که نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را مورد اشاره قرار داده اند، می پردازیم. در این انجیل برخی از آیات تنها با نام «رسول اللّه» از آن حضرت نام برده اند و در برخی دیگر، به صورت دقیق به نام آن حضرت اشاره کرده اند. در یکی از فصل های این انجیل آمده است: «ولیکن انسان و به تحقیق که پیغمبران همه ایشان آمدند، مگر رسول اللّه؛ آنکه زود است بعد از من بیاید؛ زیرا که خدای این می خواهد تا من مهیا سازم راه او را ...»⁴⁹ در آیه دیگری از زبان  حضرت آدم آمده است: «پس چون آدم برخاست، بر قدم های خود در هوا نوشته ای دید که مثل آفتاب می درخشید که نص عین او "لااله الا اللّه و محمّد رسول اللّه" بود. پس، آن وقت آدم دهان خود بگشود و گفت: شکر می کنم تو را ای پروردگار خدای من؛ زیرا که تو تفضل نمودی، پس آفریدی مرا. و لیکن زاری می کنم به سوی تو اینکه مرا آگاه سازی که معنای این کلمات محمّد رسول اللّه چیست. پس خدای جواب داد: مرحبا به تو ای بنده من آدم. و به درستی که می گویم به تو که تو اول انسانی که آفریده ام او را و اینکه تو دیدی او را جز این نیست که او پسر توست آنکه زود است بیاید و جهان بعد از این به سال های فراوان و او زود است بشود فرستاده من، آنکه از برای او آفریدم همه چیزها را. آنکه چون او بیاید زود است نور بخشد جهان را. آنکه روان او نهاده شده بود در جمال آسمانی شصت هزار سال پیش از آنکه بیافرینم چیزی را.»⁵⁰

    در جای دیگری، در خطاب به آدم ـ که به دلیل اخراج از بهشت در حال گریه و زاری بوده است ـ می گوید: «پس خدای فرمود به آدم و حوا ـ که سخت می گریستند: بیرون شوید از بهشت و جهاد کنید بدن های خودتان را و ناتوان نشود امید شما؛ زیرا که می فرستم فرزند شما را به نحوی که ممکن شود ذریه شما را به او اینکه بردارد غوایت شیطان را از جنس بشری؛ زیرا که زود است عطا کنم رسول خود را و زود است بیاید هر چیزی را ... پس چون آدم ملتفت شد، دید مکتوبی را بالای دروازه "لا اله الا اللّه محمّد رسول اللّه" پس این وقت گریست و گفت: ای فرزند، شاید خدای بخواهد که به زودی بیایی و ما را ازین بدبختی برهانی.»⁵¹

    در جای دیگری، از زبان حضرت عیسی آمده است: «حق می گویم به شما، به درستی که هر پیغمبری هر وقتی که بیاید پس به درستی که جز این نیست که فقط از برای یک امت حامل می شود نشانه رحمت خدای را و از این است که سخن ایشان تجاوز نمی کند از آن طایفه که به سوی ایشان فرستاده شده اند. و لیکن رسول خدای هر وقتی که بیاید می دهد خدای به او آنچه را که او به منزله انگشتری دست اوست. پس حامل می شود خلاص و رحمت را برای امت های زمین آنان که تعلیم او را می پذیرند.»⁵²

نتیجه گیری

بر اساس گزارش قرآن کریم، بی تردید حضرت عیسی علیه السلامآمدن آخرین پیامبر الهی را به مسیحیاان بشارت داده است. این بشارت در انجیل اصیل و غیرمحرّف موجود بوده و مسیحیان در انتظار مبعوث شدن چنین پیامبر موعودی بوده اند. همچنین در بسیاری از آیات تورات و اناجیل موجود نیز نشانه هایی از این بشارت یافت می شود که علی رغم اشکالاتی که برخی از مخالفان وارد نموده اند می تواند دلیلی برای اثبات نبوت آن حضرت برای یهودیان و مسیحیان معتقد باشد. علاوه بر اینکه در صورت اثبات حجّیت انجیل برنابا، این کتاب مشتمل بر اشارات صریح درباره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد. شاید همین نکته موجب شده است که مسیحیان این انجیل را به کلی انکار نمایند.

• پى نوشت ها

  1ـ عهد جدید، یوحنا 1:21.

  2ـ محمّدصادق فخرالاسلام، انیس الاعلام فى نصرة الاسلام، تحقیق سیدعبدالرحیم خلخالى، تهران، پیام، 1354، ج 5، ص 3.

  3ـ عهد جدید، یوحنا 7:40.

  4ـ ویلیام میور، لب التاریخ، بیروت، دارالاضواء، ص 43.

  5ـ بطرس البستانى، دائره المعارف بستانى، بیروت، دارالمعرفه، ج 2، ص 567.

  6ـ راغب اصفهانى، مفردات الالفاظ القرآن الکریم، بیروت، دارالاضواء، 1418، ص 256 / ابوالبقاء ایوب الکفوى، الکیات معجم فى المصطلحات و الفروق و اللغویه، بیروت، مؤسسه الرساله، 1412، ص 58.

  7ـ سید محمود آلوسى، روح المعانى فى تفسیرالقرآن العظیم، بیروت، دارالفکر، 1417، ج 15، ص 127 / على محمّد قارى، جمع الوسایل فى شرح الشمایل، قاهره، ج 2، ص 181.

  8ـ محمّدبن یعقوب فیروزآبادى، بصائر ذوى التمیز فى لطائف الکتاب العزیز، بیروت، المکتبة العلمیه، ج 2، ص 499.

  9ـ احمد سمین حلبى، عمده الحفاظ فى تفسیر الالفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417، ج 1، ص 450.

  10ـ ابوالبقاء ایوب الکفوى، پیشین، ص 58.

  11ـ محمّدبن یعقوب فیروزآبادى، پیشین، ج 2، ص 499 / خلیل بن احمد فراهیدى، ترتیب العین، قم، اسلامى، 1414، ص 423.

  12ـ راغب اصفهانى، پیشین، ص 256.

  13ـ احمد سمین حلبى، پیشین، ج 1، ص 452.

  14ـ على بن عیسى اربلى، کشف الغمه فى معرفه الائمّه، بیروت، دارالاضواء، 1405، ج 1، ص 7.

  15 و 16ـ ابن سعد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418، ج 1، ص 79 / ص 120.

  17ـ محمّدبن یعقوب کلینى، الکافى، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1288ق، ج 6، ص 24.

  18ـ على بن ابراهیم قمى، تفسیر قمى، بیروت، دارالسرور، 1411، ج 2، ص 378.

  19ـ عبدالرحمن السهیلى، الروض الانف، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1412، ج 2، ص 152ـ153.

  20ـ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415، ج 3، ص 415 / ابن هشام، السیره النبویه، بیروت، المکتبة العلمیة، 1414، ج 1، ص 204.

  21ـ بطرس بستانى، پیشین، ج 2، ص 567.

  22ـ رحمه اللّه خلیل الرحمن الهندى، الموسوعه الذهبیه، مکتبة الثقافة الدینیه، ج 2، ص 633.

  23ـ ابن حزم، جمهره انساب العرب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418، ص 400 / محمّدبن حسن بن درید، الاشقاق، به کوشش عبدالسلام محمّد هارون،¶بیروت، دارالجلیل، 1411، ج 1، ص 9.

  24 و 25ـ جلال الدین سیوطى، الخصائص الکبرى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1985م، ج 1، ص 133.

  26ـ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، تهران، کتابفروشى اسلامیه، ص 155ـ156. البته در ترجمه هاى فارسى کتاب مقدّس کلمه ماد ماد اشاره نشده است، ولى در¶زبان عبرانى کلمه ماد ماد به این صورت بیان شده است: «اتو هفرتى اتو دهربتى اتو بماد ماد ...» و در زبان سریانى این چنین آمده است «دعال اسمعیل شمعتک ها برکته و اسکته و اکبرته طاب طاب...»

  27ـ عهد عتیق، تثنیه 18:17ـ19.

  28 و 29ـ براى توضیح بیشتر ر.ک. محمّد فرید وجدى، دائره المعارف القرن الرابع عشرالعشرین، مصر، الازهر، 1356ق، ج 6، ص 789 / ج 6، ص 787.

  30ـ عهد عتیق، تثنیه 32:21ـ22.

  31ـ ولتر فرانسوا مارى آروئه، مجموعه آثار، ج 11، ص 207، به نقل از: محمّدرسول دریایى، پیامبر موعود در تورات و انجیل، تهران، بنیاد فرهنگى امام مهدى عج، ص 217.

  32ـ محمّدصادق فخرالاسلام، پیشین، ج 5، ص 65.

  33ـ عهد عتیق، تثنیه 33:1ـ3.

  34ـ همان، تکوین 21:20ـ22.

  35ـ همان، مزمور 45:1ـ5.

  36ـ در روایتى از ام معبد که پیامبر صلى الله علیه و آله در هجرت از مکّه به مدینه در خیمه او میهمان شد، نقل شده است: «کان النبى اجمل الناس من بعید و احلمهم و احسنهم من قریب»؛ یعنى پیامبر زیباترین مردم از دور و خوش خو و خوش روترین مردم از نزدیک، بود.

  37ـ شیخ بهایى، اربعین، قم، جامعه مدرسین، 1414، ص 124.

  38ـ عهد عتیق، اشعیا 54:1ـ4.

  39ـ همان، اشعیا 65:1ـ2.

  40ـ عهد جدید، انجیل یوحنا14:15ـ17.

  41ـ همان، 26.

  42ـ همان 15:26ـ27.

  43ـ همان 16:8ـ10.

  44ـ ویلیام میور، پیشین، ص 123.

  45 و 46ـ احمدبن یعقوب، تاریخ یعقوبى، بیروت، دارالتراث العربى، 1414، ج 1، ص 135.

  47ـ على بن احمد ابن حزم، الفصل فى الملل و الاهواء و النحل، قاهره، الازهر، ج 1، ص 459.

  48ـ عهد جدید، یوحنّا، 16:7ـ11.

  49ـ انجیل برنابا36:6.

  50ـ همان، 39:15ـ29.

  51ـ همان، 29:41ـ35.

  52ـ همان،43:14ـ17.