معرفت

دین در دنیای مدرن

مهدی نکوئی سامانی
(دانش آموخته حوزه علمیه و دانشجوی دکتری مبانی نظری اسلام)

چکیده

مقاله حاضر به بررسی جایگاه دین در عصر مدرن می پردازد. بحث در این باره که آیا لازمه مدرنیسم و تجدّدطلبی و علم و پیشرفت و عقل گرایی آن است که دین از ساحت های زندگی بشر کنار گذاشته شود، از جمله مسائل مهم و مباحث سرنوشت ساز و چالش برانگیز بین اندیشمندان دینی و روشن فکران سکولار طی چند قرن گذشته بوده است. برخی از اندیشمندان سکولار چنین ادعایی مطرح کرده اند. بحث و فحص درباره صحّت این فرضیه و اینکه قایلان آن چه دلایلی بر ادعای خود اقامه کرده اند و آیا از نظر علمی و تاریخی، چنین ادعایی قابل اثبات است یا خیر، و اینکه چگونه می توان بطلان این ادعا را ثابت کرد، مسائلی هستند که این نوشتار سعی کرده است بدان ها بپردازد.

کلیدواژه ها: دین، مدرنیته، علم جدید، عقلانیت، پیشرفت، پوچ گرایی، خداباوری، معنویت.

مقدّمه

پرسش محوری این نوشتار آن است که آیا مقتضای نوگرایی و تجدّدطلبی انسان و جامعه لزوما این است که دین هم نو شود و لباس تجدّد بپوشد و همپای آدمیانِ نوگرا و همپای زمان و زمینیان تحوّل بپذیرد. و آیا چنین پرسشی اساسا معقول و منطقی است و یا اینکه مغالطه آمیز و عوام فریبانه است؟ از طرفی، آیا نو شدن یک ضرورت عقلانی و علمی است و یا یک ضرورت تاریخی و جبری؟ آیا مقاومت در برابر این جریان ممکن و عقلانی است؟ اساسا آیا نسبت دین با نوگرایی از نوع تباین و عقل و علم با دین در تنافی می باشد؟ اگر غیر از این است، رابطه دین با تجدّد و مدرنیته چگونه است؟ پرداختن به این پرسش و پژوهش درباره آن، مستلزم بررسی دو مسئله اساسی است:

یک. شناخت ماهیت وچرایی مدرنیته،و اقتضائات آن؛

دو. دانستن اینکه دین با کدام یک از مؤلّفه های مدرنیته و اقتضائات آن همخوانی ندارد؟

از این رو، پیش از هر سخنی باید ابتدا تعریف و مقصود خود را از دین و مدرنیته معلوم سازیم و آن گاه به بررسی نسبت دین و مدرنیته بپردازیم.

همه می دانیم که در جهان معاصر، ادیان گوناگونی با ماهیت ها و آموزه های گوناگون وجود دارند. برخی از ادیان برای عقل حرمت و شأنی قایل نیستند و مردم را به دین داری کورکورانه و بی اعتنایی به عقل بشری و عقل گریزی فرامی خوانند و پذیرش دین و آموزه های قدسی و ازلی دین را به درک و تأیید عقل وابسته نمی دانند. آنان بر این باورند که ماهیت دین با رمزگرایی و معناگرایی و اسطوره آمیخته است، و بر این اساس، پای عقل در این ساحت، لنگ است. پس مراد ما از «رابطه دین» در بحث رابطه دین و مدرنیسم (تجدّدطلبی)،

دین های عقل گریز یا عقل ستیز و اسطوره ای نیست، بلکه مراد دینی است که برای ادراکات آدمی، به ویژه عقل او، شأن و ارزش و اعتبار قایل است و عقل را در کنار دین، یکی از منابع شناخت خیر و شر و حسن و قبح و بایدها و نبایدها می شمارد. بنابراین، مراد از «دین»، دینی است که با عقلانیت و خردورزی سر سازش و تعامل دارد و عقل را تأیید و تقویت می کند و اساس دین داری و پذیرش دین را خردورزی می داند. همچنین مراد دینی است که از اصالت و جایگاه قدسی و وحیانی خود دور نشده و از گزند بدعت و تحریف و تأویل های بشری مصون مانده است.

با این مقدّمه، اینک باید دید، مراد از عقلانیتی که پیروان تجدّدگرایی و تجدّدطلبی بر زبان می رانند چیست؟ آیا مراد آنان از عقل و عقلانیت همان است که اهل دیانت می گویند، یا اینکه عقل از نظر فیلسوفان مدرن و روشن فکران تجدّدطلب، ماهیت و معنا و کارکردهای دیگر دارد و بین این دو تفاوت هست؟ آنچه به صراحت در آثار و پژوهش های علمی و فلسفی غربی دیده می شود، همه نشان دهنده این است که مراد آنان از «عقل»، کاملاً متفاوت با مفهوم عقلی است که در انظار و اندیشه فیلسوفان اسلامی و متکلّمان الهی آمده است. این جستار پیش از پرداختن به علل و زمینه های مواجهه دین و مدرنیته، ابتدا نگاهی گذرا به تعریف «مدرنیته» و بیان مؤلّفه های اساسی آن دارد، سپس به بررسی ادعاهای قایلان فرضیه تقابل و تضاد دین و مدرنیته می پردازد.

تعریف «مدرنیته»

از نظر فیلسوفان مدرن، «مدرنیته» به معنای «نوآوری، ابداع، ابتکار، خلّاقیت، پیشرفت، ترقّی، رشد خودآگاهی تاریخی بشر»¹ و همچنین به معنای «خردباوری و تلاش برای عقلانی کردن هر چیز، شکستن و ویران کردن عادت های اجتماعی و باورهای سنّتی، همراه با پشت سر نهادن ارزش های سنّتی و باور به اصالت علم تجربی، و عقلانیت بشری و محوریت انسان و اعتقاد به ایده پیشرفت، تعریف و توصیف شده است.»²

مارشال برمن در توصیف «مدرنیته» می گوید:

مدرن بودن به معنای آن است که خود را در محیطی بیابیم که ماجراجویی، قدرت، لذت، رشد، تحوّل و دگرگونی ما و جهان را به ما وعده می دهد، و در عین حال، هر آنچه را که داریم و هر آنچه را که هستیم تهدید به نابودی می کند.³

جهان معاصر به جهانی از اندیشه و عمل انسانی اشاره دارد که دارای چند ویژگی اساسی است:⁴

یک. مرجعیت خرد خودبنیاد و تلاش در جهت عقلانی سازی فرایند زندگی و افسون زدایی از ساحت های حیات بشری؛⁵

دو. التزام به اصل آزادی (لیبرالیسم).

دیوید هلد و گیدنز «مدرنیته» را شکل گیری جهان بر اساس اصول و مبانی لیبرالیسم تفسیر می کنند.⁶

سه. نگرش خاص به جهان و تفسیر آن بر اساس معیارهای علم تجربی و اثبات گرایی (پوزیتیویستی)؛

چهار. انتقاد مدام از سنّت و تأکید بر تجدّد و نوخواهی به صورت بی وقفه.

به طور کلی، می توان گفت: مدرنیته بر مبانی خاص علمی و فلسفی و معرفت شناختی مبتنی است. در معرفت شناسی، واقع گراست و بر عقلانیت و علم تأکید می کند. در سیاست، پیشرو و مترقّی است. از نظر علمی، تجربه گراست. و از نظر انسان شناسی، انسان محور است و انسان را در خدمت ارزش های فرهنگ مدرن قرار می دهد.

مواجهه سنّت و مدرنیته

درباره جایگاه دین در دنیای مدرن به طور کلی، دو دیدگاه کلان وجود دارد: یکی نگاه سنّت گرایانه و دیگری نگاه تجدّدگرایانه. سنّت گرایان در برابر موج تجدّدخواهی به اشکال گوناگون در ادوار تاریخ، موضع انتقادی اتخاذ کرده و آن را به مثابه تهدیدی علیه هویّت دینی و فرهنگی خود تلقّی نموده اند؛ ولی نمی توان گفت: موضع سنّت گرایان همواره در برابر تجدّدطلبان یکسان بوده است، بلکه در طول تاریخ مواجهه دین و سنّت، با طیف های گوناگونی از سنّت گرایان و تجدّدگرایان مواجهیم. در یک نگاه کلی، می توان طیف های سنّت گرایان و تجدّدطلبان را در چهار گروه عمده تقسیم بندی کرد: الف. سنّت گرایان افراطی و بنیادگرا؛ ب. سنّت گرایان میانه رو؛ ج. تجدّدگرایان افراطی؛ د. تجدّدگرایان میانه رو.

با این وصف، اصل مواجهه و چالش دین و مدرنیته امری جدّی و غیرقابل انکار است؛ زیرا این مسئله هم از نظر تاریخی، یک مسئله عینی و تاریخی به شمار می رود، و هم از جنبه نظری مورد چالش و نزاع دین داران و تجدّدگرایان است.

یکی از روشن فکران معاصر⁷ مواجهه دین و سنّت را اجتناب ناپذیر و آن را معضلی مهم فراروی جامعه دین داران دانسته است. وی چهارگونه مواجهه میان دین و مدرنیته ترسیم می کند:

اول مواجهه در ساحت نظر و عمل و رقابت در میدان علم و عمل؛

دوم بازخوانی و تفسیرهای تازه از دین؛ روشن فکران دینی بر ضرورت نوسازی معرفت دینی و بازسازی دین تأکید می کنند و می کوشند تا دین را هماهنگ با دستاوردهای جدید معرفی نمایند و با مدد گرفتن از فرضیات علمی و غیردینی و فتح باب اجتهاد و تفسیرهای عقلانی دین، به تطبیق آموزه های دینی با فرضیات علمی بپردازند.

سوم رجعت به خلوص پیشین دین و سنّت و کشیدن خط بطلان بر مدرنیته و مبانی و دستاوردهای آن؛ که در این چالشِ دین با مدرنیته، به حقانیت مطلق دین حکم می دهند. این رجعت به سنّت یا بنیادگرایی، می تواند اشکال و مظاهر گوناگونی داشته باشد که به طور کلی، می توان گفت: این جهت گیری ها یا فعّالند و یا منفعلانه.

چهارم شکل گیری انواع نوآوری ها و بدعت ها و تأویل ها؛ در این مرحله، قرائت های گوناگون دینی با رهیافت ها و مبانی گوناگون شروع به بروز و ظهور و خودنمایی می کند.

به هر حال، تجدّدگرایان مؤلّفه های بنیادین تمدن جدید و الزامات آن را پذیرفته اند و هیچ مانعی را در برابر خود برنمی تابند؛ حتی در برخی موارد، دین را مانع تجدّد و مقتضیات آن می شمارند. در مقابل، سنّت گرایان، مبانی و اهداف و غایات مدرنیته و الزامات آن را نمی پذیرند ولی در بسیاری از موارد، از دستاوردهای علمی و ابزاری مدرنیته استقبال و استفاده می کنند.

پس از این مقدمه کوتاه، اکنون به بحث و بررسی برخی از فرضیات مبنی بر ناسازگاری دین و مدرنیته می پردازیم:

1. نفی دین با داعیه پیشرفت و تجدّد

فیلسوفان مدرن، «پیشرفت» را یک اقدام انسانی می دانند که مستلزم به کارگیری عقل انسانی برای ایجاد دنیای بهتری است که متناسب با نیازهای بشری باشد. نوسازی و نوگرایی و آرمان پیشرفت و عقلانیت از مؤلّفه های اساسی مدرنیته اند. به نظر برخی از فیلسوفان غربی، تمدن غرب به دلیل ابتنا بر عقلانیت و علم، بهترین الگوی پیشرفت و تمدن بشری است.⁸ از نظر آنان، برای همه انسان ها و جوامع بشری، یک راه بیشتر برای پیشرفت وجود ندارد، و آن پیروی از عقلانیت و الگوی مدرنیته غرب است؛ یعنی همان عقلانیت خودبنیاد و سکولار که داعیه جهان شمولی و فرامرزی دارد.⁹

این نگرش و رویکرد سکولاریستی که بین علم و دین و پیشرفت ناسازگاری فرض می کرد، به تدریج، در مرحله عمل بحران ها و کاستی های خود را نمایان ساخت، و در بعد فلسفی و نظری نیز مورد نقد و چالش اندیشمندان گوناگونی که منتقد مدرنیته بودند، قرار گرفت. برای مثال، رنه گنون یکی از این منتقدان، در این زمینه می نویسد:

تا پیش از قرن بیستم، اندیشه ترقّی و پیشرفت، پژواکی بس گسترده و شوق انگیز داشت و آنها که دستاوردهای اولیه تمدن جدید را لمس کرده بودند، آینده ای سرشار از خوش بختی و پیروزی را برای بشریت، پیش بینی می کردند. اما با ورود به قرن بیستم و ظهور برخی از نتایج و پیامدهای تمدن جدید، بحران های تمدن جدید آشکار شد.¹⁰

رنه گنون، منتقد مشهور فرانسوی، در کتاب بحران دنیای متجدّد به برخی از این پیامدها و بن بست های تمدن جدید اشاره می کند: وی می نویسد:

کسانی که تنعّم و رفاه را آرمان خود ساخته بودند و از بهبودهایی که بر اثر پیشرفت و ترقّی حاصل گشته، برخوردارند، آیا خوشبخت تر از ابنای بشر در روزگاران پیشین هستند؟ امروزه وسایل ارتباطی سریع تر و امکانات بیشتری وجود دارند، ولی عدم تعادل و نابسامانی و احساس نیاز بیشتر، او را در معرض خطر فقدان قرار داده و امنیت او هر چه بیشتر در معرض تهدید قرار گرفته است؛ زیرا که هدف تمدن جدید، چیزی جز افزایش نیازمندی های تصنّعی، بهره گیری جنون آمیز از امکانات، مواهب طبیعی و لذت طلبی و ارضای هر چه بیشتر و غوطه ور ساختن انسان در زندگی ماشینی چیز دیگری نیست.¹¹

بشریت با اینکه از قدرت مادی و علمی و اقتصادی و فناوری فوق العاده بهره مند است، ولی با رویکرد مادی گرایانه و دین گریزانه، به ورطه سقوط و انحطاط افتاده و به غفلت از خویش مبتلا شده است. علم و پیشرفت و امکانات مادی دنیای جدید هرگز نتوانسته اند جایگزین دین شوند، و بشریت را به سرمنزل خوشبختی و سعادت برسانند، و وجود این همه بحران در جوامع پیشرفته، نشان دهنده این واقعیت است که علم و پیشرفت، نمی تواند انسان را از دین بی نیاز سازد. شهید مطهّری در ردّ دیدگاه کسانی که گمان می کردند بشر با وجود علم، دیگر نیازی به دین ندارد، و دین با آمدن علم از جامعه رخت برمی بندد و رسالتش تمام می شود، می نویسد:

مسئله مذهب هیچ ارتباطی با جهل و علم ندارد؛ چراکه اگر این نظریه درست بود، می بایست به هر نسبت که مردم بی سوادترند، مذهبی تر باشند و به هر نسبت که مردم باسوادتر و عالم ترند، حتما لامذهب باشند، و حال آنکه این خلاف واقع است.¹²

از این گذشته، لازمه این نگرش آن است که هرجا علم به کشف علل طبیعی نایل می آید، آنان از خدا و دین دست بردارند.

برخی خیال می کردند که اگر تمدن پیشرفت کند دیگر جایی برای دین نیست. اما امروز معلوم شده که پیشرفت علم و تمدن نیازی را که بشر به دین برای یک زندگی خوب دارد، رفع نمی کند؛ بشر، هم از لحاظ شخصی احتیاج به دین دارد و هم از لحاظ اجتماعی نیازمند به دین است.¹³

2. نفی دین با ادعای عقلانیت مدرن

عقلانیت در غرب، معطوف به اندیشه و عمل انسان خودبنیاد است. عقل از نظر فیلسوفان غربی به معنای راسیونالیستی آن موردنظر است. این نوع عقل گرایی بر توانایی های بی شمار عقل تأکید دارد و عقل بشری را تنها ملاک و معیار برای محاسبه و پیش بینی اشیا و امور تلقّی می کند و عقل منقطع از وحی و شهود را مبنای جهان شناسی، و معرفت شناسی خود می شمارد. عقلانیت در غرب، به صورت تحقق علمی و عینی مدرنیته تجسّم یافته است. به تعبیر ماکس وبر، «مفهوم اصلی و کلیدی در مدرنیته، خردباوری و عقلانیت است.»¹⁴

طبق تفسیر ماکس وبر، «عقلانیت» به معنای تکیه بر توانایی ها و قابلیت ها و ظرفیت های اندیشه بشری به نحو مستقل از سنّت و اسطوره و مبانی هستی شناسانه و وجودشناسانه متافیزیکی است. انسان بما هو انسانِ دنیوی، خود باید بر اساس اندیشه و فکر و اراده خود، آرمان ها و خواسته ها و رفتارهای خود را تنظیم و تدبیر کند و نیازی به تعالیم وحیانی و ارزش های پیشین و سنّت و اسطوره ندارد. به نظر او، لازمه عقلانیت علمی، انفکاک دانش از ارزش های قدسی است.

از نظر ماکس وبر، مهم ترین و بنیادی ترین دستاورد عقلانیت غربی این است که عقلانیت، ابزاری است در جهت رفاه مادی و آسایش و تنعّم بیشتر بشر، و لازمه آن افسون زدایی و قداست زدایی از طبیعت و انسان است.

عقلانی شدن فرهنگ غربی به تفکیک و تمایز در «حوزه های ارزشی» نیز منجر شده است. ماکس وبر، همانند هگل، جریان مدرنیته را به عنوان تحوّل در جهان بینی های کل گرای دینی می داند و کارکردهای دین را در این دوران محدود به نظر می آورد. وی عقلانی شدن فرهنگ را به معنای خصوصی شدن گستره ایمان و درونی شدن اخلاقیات می شمارد.¹⁵

عقل مدرن با دور شدن از هویّت و جایگاه اصلی خود، به عقلی جزئی نگر، طبیعت گرا و بریده از خدا و عالم مابعدالطبیعه و مبانی معرفت شهودی مبدّل شد. عقل مدرن وظیفه و کارکرد اصلی خود را محدود به امور تجربی و مشاهده پذیر و امور حسّی ساخت. عقلانیت حاکم بر غرب، در قالب صورت علمی به شکل مدرنیته تجسّم یافته است و می کوشد تا به مطالعه و محاسبه ابعاد کمّی و فیزیکی عالم بپردازد و با نگاه ابزاری به همه چیز، حتی انسان های دیگر، همه امکانات طبیعی و غیرطبیعی را در خدمت نفسانیت بشری قرار دهد.

هابرماس می گوید:

از آنجا که مدرنیته خود را در مخالفت با سنّت فهم می کند، می کوشد برای خود دستاویزی از عقل بجوید. لذا، مدرنیته در فرایند بازاندیشی، الگوی خود را با معیارهای خود انتخاب می کند و هنجارهایش را از درون خود اخذ می کند، و تنها به مرجعیت عقل پایبند است، و روشنگری مدرنیته سنّت را بی مقدار می شمارد.¹⁶

به نظر او، فرایند عقلانیت مدرن یک نظام پیچیده فنّی خودسامان است.

از این رو، خودفهمی مدرنیته با خودآگاهی و نگرش انتقادی، به تمام سنّت ها و آرمان های اخلاقی و هرچه اراده و آزادی انسان را محدود می کرد، همراه بود. این خودانگاری بنیادی عقل مدرن از زمان کانت شروع شد و شرایط تولّد یک علم طبیعی محض و عینیت بخش را، که ذهن آدمی فارغ از پندارها می توانست خلق کند، مهیّا کرد. کانت با نقد قوّه داوری و عقل عملی و تفکیک حوزه آن از عقل نظری، و تفکیک حقیقت از عدالت، و وجدان اخلاقی از تفکر عقلانی، میان حوزه های علم و دین و اخلاق، فاصله ای عمیق ایجاد کرد که نتیجه این شد که انسان عصر مدرن با اصالت دادن به عقل و علم، مذهب و متافیزیک را به چالش کشید و پس از مناقشات فلسفی و معرفتی طولانی، سرانجامْ مستقل از دین و متافیزیک، پایه های تفکر عقلانی مدرن را شکل داد.

پیدایش تفکر علمی چنان موفقیت آمیز بود که امروزه الگوی مدرنیته غربی و سرمایه داری غرب، به مثابه مدلی برای توسعه، مورد قبول جوامع دیگر قرار گرفت و علم به مثابه معیار سنجش خرد بشری، موفقیتی ممتاز یافت و به عنوان ایدئولوژی قدرتمندی در آمد و به طور روزافزون، به یکی از نیروهای معنوی مسلّط زمان تبدیل شد.¹⁷

چگونه است که بشر امروز غربی خود را مجبور می بیند با روی آوردن به علم و عقلانیت، از دین و معنویت روی برگرداند و ـ همچنان که گذشت ـ کانت، هیوم و ماکس وبر و برخی از فیلسوفانِ مدرنیته به تفکیک حوزه علم و عقل از حوزه دین و وحی تأکید دارند؟

متفکران برجسته عصر روشنگری، از بیکن و دکارت و هیوم و کانت گرفته تا هگل، جان لاک، روسو، اگوست کنت، پوزیتیویست ها و آمپریست ها همگی کوشیده اند تا با ادعای عقل گرایی و اصالت دادن به علم، اقتدار و نفوذ دین را در ساحت های حیات علمی، سیاسی و اجتماعی بشری، بیشتر محدود کنند. کانت در فلسفه خود، بر جدایی علم از اخلاق و ارزش ها تأکید دارد و حقیقت متعالی را ناشناختنی و تنها امور پدیداری و امور تجربی را قابل شناخت می داند، وی با تفکیک عقل نظری و عملی، مبنای عقلی ایده ها و مفاهیم را انکار و حدود توانایی عقل را در شناخت امور تجربی محدود می کند. ولی عموما فیلسوفان و متکلّمان و اندیشمندان عقلگرای مسلمان در شرق، بین عقل گرایی و دین مداری جمع کرده اند و بین این دو تضادی نمی بینند. ما در عالَم اسلام، فیلسوفی را سراغ نداریم که بر اساس نوع نگرش خردگرایانه و از روی آزاداندیشی، ضرورت و عقلانیت دین را نفی و انکار کرده باشد. بیشتر فیلسوفان عقلگرای مسلمان در دین داری از اکثر مؤمنان پیش قدم تر بوده اند و عقلی را که نتواند ضرورت و حکمت دین را دریابد، عقل نشمرده اند. برای مثال، فیلسوفان مسلمانی همچون فارابی، ابن رشد، کندی، ملّاصدرا، علّامه طباطبائی¹⁸ و شاگردان ایشان¹⁹ چنین رویکرد و نگرشی دارند و بین دین داری و عقل گرایی تعارض و تضادی نمی بینند. به عنوان نمونه، استاد شهید مطهّری می گوید:

عقل برای انسان راهنمای خوبی است. عقل را خداوند به انسان داده است، برای اینکه راه کمال را از راه های انحراف تشخیص بدهد.²⁰

اگرچه حقایق دینی باید در برابر عقل توجیه پذیر باشند، اما باید به این حقیقت نیز اذعان داشت که عقل راه به سوی همه واقعیت ها نمی برد و چه بسا حقایقی وجود دارند که عقل بشری راهی برای درک و اثبات آنها ندارد و از درک حسن و قبح آنها عاجز است. اما با این حال، انسان تنها به واسطه عقل است که می تواند بسیاری از حقایق را درک کند و بر اساس همین دریافت ها و ادراکات عقلی خود، با جهان خارج ارتباط برقرار سازد. به واسطه عقل است که آدمی می تواند خوبی ها و بدی ها و ارزش و اهمیت و کاربرد اشیا را درک کند. به وسیله عقل است که انسان می تواند به توانایی ها و محدودیت های خود پی ببرد و فقر ذاتی خود را درک کند. و حتی ادراکات حسّی هم بدون پشتوانه عقل قابل درک و اثبات نیستند. شکی نیست که راه کشف جهان هستی و حسن و قبح امور، و راه معرفت خدا و کمال انسان به وسیله عقل میسّر است. عقل راهنمای روشنگر انسان و ترسیم کننده مسیر کمال انسان، و بالاترین ارزش و امتیاز برای آدمی به شمار می رود. آدمیان هر قدر بیشتر از عقل بهره ببرند، به کمال و حقیقت نزدیک تر خواهند بود. آنان که گمان می کنند زندگی را بر اساس بی خردی و خردستیزی می توان سامان داد، بزرگ ترین ظلم و خیانت را به شأن و مقام آدمی روا می دارند. مگر می توان عقل را از ساحت زندگی دور کرد و امید و نشاط و آرامش و کمال و بهروزی داشت؟!

از این رو، همچنان که نمی توان با داعیه عقل مداری و عقل گرایی به ستیز با دین و دیگر ارزش ها و حقایق ضروری هستی پرداخت، این ادعای متفکران عصر حاضر هم که معتقدند: لازمه عقلانی سازی همه ساحت های زندگی بشر نفی دین و تمام سنّت ها و باورهای وحیانی است، سخنی باطل و گزاف است و هیچ تلازم منطقی بین این دو نیست. این دو مانعه الجمع نیستند. بنابراین، مدعیان عقل گرایی با این ادعا، خود را در مهلکه هولناک عقل ستیزی افکنده اند و سخنی نامعقول و غیرعقلانی بر زبان رانده اند و این تفسیر خاص از عقلانیت موجب شده است تا عقل مدرن از هویّت اصیل و جایگاه واقعی خود تنزّل کند و به عقل جزئی نگر و طبیعت گرا و بریده از خدا و مبانی معرفت شهودی تبدیل شود و وظیفه و کارکرد خود را به امور تجربه پذیر و مادی محدود و محصور کند. بنابراین، حرمت نهادن به شأن و منزلت عقل، اقتضا می کند که بشریت را از حقایق عقلانی وحیانی و معارف و ارزش های الهی ـ انسانی محروم نسازیم و آدمی را از مقام انسانی خود دور نکنیم.

معنای این سخن که باید قدر و منزلت واقعی عقل را درک کرد و حریم و حرمت آن را نگه داشت، به این معنا نیست که بشر به علم و تجربه، و یا دین و وحی نیاز ندارد، بلکه آنجا که عقل حاکم باشد، هم ضرورت علم ـ آن گونه که بایسته و شایسته است ـ دانسته می شود و هم ضرورت و فلسفه دین بهتر و بیشتر معلوم می گردد. بنابراین، ارزش گذاری به عقل، عین ارزش گذاری به حقیقت و مقام واقعی آدمی است، و هر قدر عقل در حیات آدمیان ارزش بیشتری داشته باشد، آدمی مقامی بالاتر و ارزشمندتر می یابد و ساحت و قامت وجودی او بیشتر می گردد. هرجا عقل میداندار و سکاندار باشد، بشر بهتر می تواند حق را از باطل، و صواب را از ناصواب، و سره را از ناسره تشخیص دهد. هر جا عقل باشد، دین هم خواهد بود، و این است شعار و مبنا و منطق اسلام که فرموده است: «لا دین لمن لا عقل له.»²¹ عقل در آینه تعالیم اسلامی، راهنما و پیامبر درونی و حجت میان خدا و بندگان است و معیار تشخیص خوبی از بدی، و صواب از خطا، و تکلیف و ثواب و عقاب است. ادعای مدرنیته حاکمیت بخشیدن به عقل در تمام شئون زندگی انسان بود، ولی در همین ساختار عقلانی مدرن، عقلانیت نه تنها به مثابه جلوگیری انسان از مستعمره شدن و نجات از افسون زدگی و خرافه پرستی نشد، بلکه خود انسان را از تمامی ارزش های عقلانی و اخلاقی تهی کرد.

3. نفی دین با ادعای تضاد میان علم و دین

علم جدید با رهایی از قید سنّت و متافیزیک، بر مبنای عقل جدید و روش تجربی شکل گرفت. فیلسوفان عصر روشنگری کوشیدند تا از تفسیر دینی جهان، که متّکی به وحی و الهیّات مسیحیت بود، دست بردارند و روش های علوم تجربی را در همه حوزه های علوم طبیعی و انسانی حاکم سازند.

این ادعا که تنها علم تجربی می تواند تبیینی قابل اطمینان از پدیده های این عالم به ما ارائه کند و علم است که می تواند مظهر عقلانیت شمرده شود و هیچ روش دیگری غیر از علم نمی تواند ادعای اثبات حقیقت عینی را داشته باشد و قبول این پیش فرض که روش علمی تنها روش قابل اعتماد است، چنین نتیجه ای القا کرد که آنچه در دسترس علم نیست و یا از روش علوم تجربی استفاده نمی کند، معرفتی قابل اعتماد نیست.

تفکر مدرن با جدا کردن جهان بیرون از جهان درون، هرگونه رابطه میان عالم صغیر و کبیر را غیرممکن شمرد. این اندیشه سلسله مراتب وجود را در بُعد کمّی و هندسی آن تقلیل داد؛ هر نوع امکان تأویل استعلایی را از میان برد. علم جدید هرگونه ارتباط میان خدا و جهان را ناممکن می داند و با انکار غایت مندی جهان آفرینش و آموزه های وحیانی، تفکر عقلانی را به قوّه ای محاسبه گر، که اشیا را بر حسب معیار وضوح و تمایز، تشخیص می دهد، مبدّل کرده است و امکان شناخت اشراقی و عرفانی را کاملاً منتفی می داند.²²

در سده های میانه، خردباوری با تأویل دینی از جهان و نظام جهانی همراه بود و ادراک انسان نسبت به جهان و انسان، به گونه ای ژرف، رنگ دینی داشت. پس از رنسانس، این جنبه کم رنگ تر شد و نفوذ خود را از دست داد و فیلسوفان مدرن در بحث های جهان شناختی و انسان شناختی خود، از دین دور شدند و جهان بینی خود را بر اساس معیارهای فیزیکی و علمی تبیین و تفسیر کردند... از این پس، جهان زیست را جهانی دانستند که به بیان علمی ـ ریاضی درمی آید... و جنبه های معنوی و انسانی و سوبژکتیو جهان مورد انکار قرار گرفت. بر اساس این رویکرد، هرگونه تعامل و نسبتی با جهان که مبتنی بر تجربه نباشد را علم محسوب نمی کند.²³

خرد علمی در فلسفه دکارت، خود را به شکل تقابل میان خرد مدرن و طبیعت، و به تعبیری، «سوژه» و «ابژه» خود را نشان داد. و در فلسفه کانت، به شکل تفکیک «نومن» از «فنومن» و امور قابل شناخت از امور غیرقابل شناخت ترسیم شد و در فلسفه هگل و نیچه و... به اشکال دیگری مطرح شد. این تقابل از آنجا سر بر آورد که جهان علم، یعنی دنیای شناخت ما از طبیعت به شکل پندارهای علمی و ریاضی وار گالیله ای درآمد... و علم بر خلاف پندارهای فلسفه مدرن، بر بنیان نظریه ها، بلکه بر پایه «پارکسیس» پایه گذاری شد.²⁴

مهم ترین نقطه عزیمت علم جدید، که دستاوردهای عظیم فناورانه به همراه داشت، میل به استیلا و تسلط انسان بر طبیعت بود. تمدن غرب دستاوردهای علمی و پیشرفت خود را مرهون اصالت علم و اصالت انسان، و اعتقاد به اراده و قدرت مطلق بشری و مذهب ستیزی و رها شدن از سیطره دین و کلیسا می داند. انسان غربی علم زده در سایه علم و فناوری، خود را بی نیاز از فروتنی و خضوع در مقابل خداوند و نیروهای فوق طبیعی می داند و خود را بر طبیعت مسلّط می بیند. انسان دیروز اگر فقط اسیر جهل و خرافات بود، انسان مدرن امروز، مغرور و متکبّر است و با اینکه به ظاهر اهل علم و دانش است، ولی در واقع، دچار جنون خود بنیادانگاری و خداانگاری و طغیان طلبی و افراط در همه چیز شده است. از این رو، جنونِ قدرت علمی او، مسیر حیات و هدف زندگی او را دگرگون کرده است. انسان دیروز به حقایق غیبی ناشناخته باور داشت، ولی انسان امروز از حقایق روشن پیرامون خود و از همه تجارب تاریخی عبرت آموز نمی گذرد و از عواقب شوم و مهلک کارهای خود غافل است. انسان دیروز دایره علوم و معارف قابل شناخت خود را گسترده تر کرده بود و می کوشید همه حقایق عالم را در خود جمع کند و باور داشت که انسان آیینه و جام جهان نماست؛ ولی انسان امروز بسیاری از آن حقایق را از دایره معلومات شناختی بیرون افکنده، و با وجود پیشرفت هایی که به دست آورده، مخاطرات و بحران های بی شماری را نیز برای آدمیان و این کره خاکی به وجود آورده و هنوز نتوانسته است رابطه ای معقول و متعادل با طبیعت و انسان های همنوع خود برقرار کند.

بشر امروز بدون توجه به جنبه های «بحران علم» و ناهمخوانی توسعه فناوری با نیازهای زیست جهان و جنبه های ویرانگر آن با آرمانی کردن علم در دنیای تجربه و زیست جهان، هنوز هم بر اصالت علم غیردینی و غیرارزشی تأکید می کند. هوسرل در کتاب تجربه و داوری می نویسد: «علم مدرن از دنیایی که خود ساخته آغاز می کند و نه از دنیای واقعی.»²⁵

این تفکر به انکار بسیاری از باورها و اعتقادات مذهبی و اخلاقی در غرب انجامید، تا آنجا که سارتر به صراحت، اظهار می دارد:

هیچ رمزی در جهان وجود ندارد و هیچ اخلاقیات عام و ارزش های مطلقی که مترتب بر وجود خداوند باشد، هم وجود ندارد.²⁶

فیلسوف و جامعه شناس معاصر، هابرماس، می گوید:

پیش از این، دین به عنوان شالوده انسجام و یکپارچگی اخلاقی در حیات اجتماعی نقش مؤثر داشت، ولی امروزه عقل می خواهد این نقش را بر عهده گیرد. اما از سوی دیگر، محدودیت این عقل ابزاری آشکار شده است و دیگر نمی توان به آن به عنوان تکیه گاه دوران پرتلاطم و واژگون شده به سوی آینده ای که عطش نوآوری پایان ناپذیری دارد، اعتماد کرد.²⁷

اکنون انسان، خود فعّال ما یشاء و محور همه چیز است، و معیار خوبی و بدی و اخلاق را خود انسان تعیین می کند. و این گونه بود که انسان مدرن از ایمان و ارزش های واقعی و مبانی هستی شناسی صحیح و غایت اصلی خود دور شد. و این نگرش علم پرستانه به انسان و طبیعت، ریشه های معنوی زندگی بشر را خشکانده است.

انسان متجدّد با ویران کردن طبیعت، و نگاه خشک علمی و صرفا مادی و آمیخته با حرص و آز، بر آن است تا کل سنّت دینی را نفی کند.²⁸

حال جای این پرسش هست که در روزگاری که به اسم علم گرایی و پیشرفت، سر ستیز و ناسازگاری با دین پیشه کرده اند، آیا می توان علم و ایمان و دین و دنیا، و علم و تعبّد و عقلانیت و معنویت را در کنار هم نهاد و از مائده هر یک بهره ای وافی برگرفت و از هر یک خوشه های گونه گون و دلپذیر و جانفزا برچید؟ تا کوته بینان دنیاگرا و سکولاریست های پرادعا بر خطا و خیانت تاریخی چهار قرن دین گریزی و معنویت ستیزی خود واقف شوند و بدانند چه ظلمی بر آدمیان و عالمیان روا داشته اند؟ امروز بسیاری از مدعیان خردمندی و علم ورزی به جای خردورزی و نگاه حقیقت گرایانه، با نگاه مادی و پراگماتیستی و منفعت طلبانه به دین و معنویت می نگرند و همه چیز را به پای نفسانیات قربانی می کنند. بدین روی، توقع نگاه عقلانی از کسانی که خود عقلانیت را در مسلخ مادیات و تجربه گرایی قربانی کرده اند، چندان عاقلانه نمی نماید. و هنر این مدعیان عقل گرایی فقط در نفی دین نیست، بلکه در نابودی حرث و نسل آدمیان و نیز زیست بوم حیات زمین بر اهل خرد پوشیده نیست. شاید برخی این سخن را نوعی پیش داوری بپندارند و در مقام دفاع از دستاوردهای مدرنیته و برکات و ثمرات آن برآیند، اما باید گفت: «آنچه عیان است چه حاجت به بیان است؟»

پس نباید کوشید و سعی بیهوده برد و عقلانیت خودبنیاد غربی را بر تارک همه فرهنگ ها نشاند، و آن را بهترین متاع و دستاورد بشری قلمداد کرد و همگان را به پذیرش و اقبال به آن فراخواند. این سخن به معنای انکار همه مزیت ها و دستاوردهای علمی و فناورانه مدرنیته غربی نیست، بلکه این نقد متوجه مطلق انگاری علم تجربی و عنان گسیختگی انسان و احساس استغنای بشر مدرن از دین و ارزش های قدسی است.

این ادعا که دین با نوگرایی و تجدّد و پیشرفت مخالف است، پس دین را باید نفی کرد، سخنی گزاف و بی پایه است؛ زیرا در هیچ یک از آموزه های درون متنی دین، چنین چیزی به چشم نمی خورد. اما معنای این سخن که دین با علم و پیشرفت مخالف نیست، این نیست که دین همه مبانی و دستاوردها و نتایج، مدرنیته را می پذیرد و بر آن مهر تأیید می نهد، بلکه دین، به ویژه دین اسلام، علم، عقلانیت و آزادی بشر و قدرت اراده و خلّاقیت و روحیه جست وجوگری بشر را در جهت کمال حقیقی و عقلانی و معنوی بشر و بر اساس نگاهی جامع و متعالی و توحیدی ترسیم و تفسیر می کند و ابعاد گوناگون آفاق هستی را در دایره هستی شناسی و افق اندیشه عقلانی و دینی و علمی بشر قرار می دهد و از منظر وحی و عقل، به کشف و تبیین و تفسیر حقایق جهان و انسان می پردازد و علم و دستاوردهای علمی و عقلانی بشر را در جهت ارزش های معنوی و کمال علمی عقلانی و معنوی بشر ضروری می بیند و هیچ یک از این مواهب الهی را نفی نمی کند. بنابراین، دین نه می تواند عقل ستیز باشد و نه علم گریز، و آنان که مدعی ناسازگاری بین علم و دین هستند، بیش از آنکه علم را مخالف دین تلقّی کنند، دین را مانع آزادی و عنان گسیختگی خود می دیده اند و از این رو، به نفی آن پرداخته اند.

4. سنّت ستیزی و قداست زدایی از عالم

یکی دیگر از پیامدها و نتایج مدرنیته نفی مرجعیت دین و ارزش های معنوی و اخلاقی در فرایند عقلانی سازی و قداست زدایی از عالم طبیعت بود. مدرنیسم هیچ نیازی به ارزش های متافیزیکی و دینی و اخلاقی نمی بیند. هابرماس می گوید:

سنّت های دینی نهادها در گرداب عقلانی کردن جهان، به سوی متمایز شدن و خصوصی شدن پیش می روند و دچار تضاد و چالش می شوند.

در فرایند عقلانی شدن جهان بر اساس الگوهای مدرنیته، جایگاه انسان و آزادی فکر و عمل او با مدرنیته تعریف و تعیین می شود و مدرنیته الزامات و اقتضائات خود را بر انسان تحمیل می کند. در جهانِ افسون زدایی شده که توسط گالیله، دکارت، بویل، نیوتن و مانند آنها مطرح شده، رابطه الوهیت با طبیعت نفی گردیده و رابطه تعیین کننده جهان فراطبیعی با جهان طبیعی انکار شده و رویکرد عینیت گرایانه و اثبات گرایانه و مکانیستی محور اصلی نظریه های علمی قرار گرفته است. نتیجه این رویکرد معنویت ستیز آن شده که علم مدرن در افسون زدایی از طبیعت به راهی رفته که به افسون زدایی از خودش انجامیده است؛ به این معنا که اگر همه زندگی بشر بی معناست، علم نیز به عنوان یکی از فعالیت های بشری، می بایست بی معنا شمرده شود. زمانی بسیاری از دانشمندان و فیلسوفان بر این باور بودند که علم، دست کم بازگوکننده حقیقت است؛ اما بر اساس تفکرات جدید، علم حتی قادر به کشف حقیقت نیست. بدین روی، در صورتی که ما امکان کشف حقیقت و واقع را از دست علم بگیریم، جهان زندگی و علمی ما بسیار متزلزل و غیرقابل اعتماد و اطمینان، و آمیخته با شک و تردید خواهد بود.

از زمان گالیله و دکارت، طرز نگرش تازه ای به جهان به عنوان نگاه عقلانی و علمی توسعه یافت و به جای جهان بینی مذهبی، سیطره فکری کلیسا حاکم شد و جامعه به مرور زمان، تماس خود را با دین سنّتی از دست داد و دین از حوزه حیات عمومی به حاشیه رانده شد.

ماکس وبر به صراحت بیان می کند:

فروریزی جهان بینی های سنّتی و عقلانی شدن فرهنگ، به خصوصی شدن گستره ایمان و اخلاقیات درونی شده در وجدان آدمی می انجامد، و در مراحل بعد، این عقلانیت نهادینه شده به گسترش اقتصاد لیبرالیستی خود تنظیم گر، به طور فزاینده منجر می شود و رفته رفته ارزش های دینی را به حاشیه می راند و عقلانی شدن فرهنگ غرب در پروسه مدرنیته، به تفکیک و تمایز حوزه های ارزشی منتهی می شود که دیگر نمی توان تعارض بین این حوزه ها را با توسّل به یک جهان بینی عالی تر دینی حل کرد.²⁹

رویکرد سکولاریستی غرب به یک معنا، خصوصی شدن و یا دنیوی شدن دین و ارزش های قدسی را در پی داشت. این رویکرد اگرچه پیامدهای نامطلوب اخلاقی و فرهنگی خاصی از خود بر جای گذاشت، ولی به محو کامل اندیشه و فعالیت مذهبی نینجامید؛ زیرا دین به برخی از پرسش های وجودی که در گذشته پاسخ می گفت، هنوز هم پاسخ می گوید. با این حال، دانش بازاندیشانه مدرن نتوانسته است جای جهان شناسی مذهبی را پر کند.

ویژگی ها و اقتضائات دنیای نوین

1. واقعیت های مجازی

یکی از ویژگی ها و وجوه دنیای مدرن، القای تصورات خیالی و واقعیت های مجازی است که با قدرت و سیطره رسانه های گروهی، که به فناوری های پیشرفته ارتباطات مجهز شده اند، افکار عمومی را به خود مشغول ساخته و با تولید مصنوعات فکری و ارزش های مبتذل و ایجاد انعطاف و انحطاط، به صورت لجام گسیخته به پیش می رود. در دنیای جدید، انسان هرچه بیشتر و بیشتر در هجوم انواع اطلاعات قرار گرفته و دلهره و اضطراب دنیای مجازی او را از واقعیت ها دور کرده است. پیدایش رسانه های الکترونیکی ما را با رویدادها و کنش ها و قیافه های مصنوعی و ارتباطات مصنوعی درگیر ساخته است. این نوع تماس ها و ارتباطات به هیچ وجه، ایجاد صمیمیت نمی کند و آرامش روحی و روانی برای ما ایجاد نمی کند. قرار گرفتن انسان ها در محیط های فرهنگی و اطلاعاتی جهانی شده، که مرزهای پنهان و آشکار آنها دگرگون شده، وابستگی های مکانی و اجتماعی و تاریخی و فرهنگی را از انسان ها سلب نموده و احساس غربت را برای انسان به ارمغان آورده است.

دنیای مدرن مفروضات مادی و دنیایی مخصوص خود خلق کرده است. در دنیای مدرن، رقابت اقتصادی و تلاش برای گسترش منافع مادی و لذت طلبی، به صورت جنون آمیزی، اذهان همه مردم را مشغول کرده است. ماهیت مدرنیته ذاتا نسبت به احساسات و روابط عاطفی بشر بی تفاوت است و بازخوردهای خشن و بی رحمانه آن روابط مبتنی بر عاطفه انسانی را دچار تغییر و تحوّل می سازد.

بسیاری از تمدن شناسان بر این نکته تأکید دارند که زدودن جوهر الهی از طبیعت و برتری جسم و ذهن نسبت به روح و معنویت و هواداری از علم و دانش غیردینی، به عنوان تنها راه رستگاری اجتماعی، هماهنگی انسان را در جهان بینی، و هماهنگی عملی او را با نظام هستی از بین برده است. عامل دیگر این احساس یأس و ناامیدی و ناامنی انسان مدرن، دگرگونی های فزاینده در ماهیت زندگی مدرن است که طی فرایند متقابل دیالکتیکی و پیش رونده، رابطه و تعلّق خاطر انسان را پریشان و او را ناخواسته رها می کند.

انسان امروز غربی در گرداب تحوّل و تبدّل آن به آن، ثبات هویّت و حقیقت وجودی خود را از دست داده است و می کوشد به صورت جنون آمیز، همه خواسته ها و آرمان های عمیق و عطش وجودی و روحی خود را با سراب دنیا سیراب کند و از این رو، همواره در تجربه مدام و بی وفقه اشیای مادی و لذت های دنیوی، سر از پا نمی شناسد و همه خلأهای روحی و فقر وجودی و حس زیبایی طلبی و کمال خواهی خود را در لذت گرایی و آزادی عنان گسیخته و مصرف گرایی بی حد و حصر می بیند.

انسان از دیدگاه مکاتب فکری غرب، همان حیوان داروینی تکامل یافته ای است که عقل و حیوانیت او تکامل یافته و از این طریق، توانسته است بیندیشد و سخن بگوید و امکانات و ابزارهایی را به کار گیرد و یک تمدن مادی را پدید آورد.³⁰

ژاک الول، جامعه شناس فرانسوی، ویژگی های تفکر غربی را چنین بیان می کند:

الف. فنّی کردن تفکر: نزول از بینش شهودی به تفکر فنّی یا فرایند تقلیل طبیعت به شیئیت اشیا؛

ب. دنیوی کردن عالم: نزول از صور جوهری به مفهوم مکانیکی که سلب تمام کیفیات مرموز و صفات جادویی از طبیعت را سبب گشته است.

ج. طبیعی کردن انسان: نزول از جوهر روحانی به سوائق نفسانی که مستلزم سلب همه صفات ربانی انسان است.

د. اسطوره زدایی: نزول از غایت اندیشی و معاد و رجوع به تاریخ پرستی و زمانی که از هر معنای معادی و غایت گرایانه تهی است.

2. بروز بحران های فرهنگی

یکی از پیامدهای دنیای مدرن بروز بحران فرهنگی و عدم تعادل و توازن در زمینه های فرهنگی و اخلاقی و ارزش های معنوی است. انسان مدرن با اصالت دادن به رشد اقتصادی و مادی، از معنویت و مذهب دور شده و با هجوم انواع مخاطره ها و ناامنی ها و یأس و احساس بی هویّتی و تنهایی و خلأ معنوی و اخلاقی مواجه گردیده است. بسط تجدّدخواهی بی وفقه، ساختارهای فرهنگی و الگوهای زندگی اجتماعی و بنیادهای اخلاقی را دچار تزلزل نموده و به ذرّه ای شدن خانواده و از دست رفتن روابط عاطفی و اخلاقی و مشکلات روحی و روانی و از جاکندگی و دورافتادگی افراد انجامیده است. انسان مدرن غربی، هم از سنّت های مذهبی خود و هم از سنّت های خانوادگی و اجتماعی خود کنده شده و به فقر معنوی و احساس درماندگی و ناامیدی مبتلا گردیده است. بحران های بشر امروز غربی به بحران علم و فلسفه خلاصه نمی شود، بلکه بحرانی است معنوی، و بحران در ارزش ها.

در واقع، می توان با تفسیری جامعه شناختی گفت: روزگار نو، روزگار بحران هاست. بیکاری، گرسنگی، تورّم، جنگ های جهانی و منطقه ای، خشک سالی، عدم توزیع عادلانه ثروت، تولید سلاح های میکروبی و شیمیایی و هسته ای و بر هم خوردن تعادل زیست محیطی و بحران هویّت و خلأ معنویت، همه نشانه های بحران در علم جدید و نوع نگاه بشر به جهان هستی و انسان است. ریشه این بحران نیز در دوری انسان از خدا و غفلت از خود است. انسان مدرن با انس گرفتن و پرداختن به اشیای طبیعی و مادی، به خودفراموشی دچار شده و در نتیجه، جایگاه و هدف خود را گم کرده است. امنیت با احساس تعامل عقلانی و معنوی انسان با پدیده ها و با اعتماد به دیگران حاصل می شد؛ اما امروز در نظام های عقلانی و علمی خشک و مصنوعی، دیگر چه چیزی می تواند به جای دین، فلسفه وجودی و امنیت و هویّت انسان را تأمین کند؟ چه توجیهی وجود دارد که انسان در رابطه با اشخاص دیگر و یا نظام های حاکم، بتواند امنیت خود را بازیابد؟

3. فقدان معنا و هدف

یکی از شاخص های بارز عصر حاضر، کم رنگ شدن خداباوری و معنویت گرایی است. جهان امروز جهانی است که فیلسوفان و متفکران برجسته اش از رخت بستن معنویت در جوامع انسانی سخن می گویند و انسان را «گرگ انسان» می نامند. بشر امروز به دلیل تهی شدن از ارزش های الهی و معنوی، در مسیر انحراف و خشونت و جنگ و بی عدالتی و ترس و وحشت و ناامنی گام نهاده است. مکاتب فلسفی غرب همچون اومانیسم (انسان مداری)، ساینتیسم (علم گرایی) و سکولاریسم (دنیاگرایی)، و لیبرالیسم (آزادی طلبی) با آنکه داعیه نجات، آزادی و عدالت و تأمین امنیت و حقوق انسان را وعده می دادند، ولی به تنها چیزی که دست نیافتند، همین ارزش های عام انسانی بود، انسان مدرن با اعلام استقلال و استغنای خود از خدا، به عالم معنا و امر قدسی پشت کرده و رویکردی سکولاریستی³¹ اتخاذ کرده است. تمدن غرب بر پایه اصالت علم و تجربه و اصالت دادن به خواست و اراده بشری، خود را از دین و معنویت بی نیاز شمرد و خواست جهانی بدون حضور و دخالت خداوند بنیان نهد.

تفکر مدرن با تقلیل دادن ادراکات به سطح ذهنی و کمّی و تجربه پذیر، هرگونه ارتباط معنوی انسان و جهان هستی با مبدأ غیبی را نادیده می انگارد و به دیگر سخن، هرگونه ارتباطی میان خدا و جهان را نفی کرده است.³²

انسان غربی امروز بریده از عالم معنا و معنویت، پای بندی به دین و اخلاق را عین ابلهی و سفاهت می داند و بر این باور است که ما امروز ناچاریم به حکم زندگی در عصر عقلانیت و علم و فناوری و ماشین، ارزش های انسانی و اصول متعالی اخلاقی را در این مسلخ گاه ذبح کنیم. امروز بشر به اسم «مبارزه با اسطوره و خرافات»، همه ارزش های متعالی و قدسی دین را نیز نفی می کند. در آنجا، تنها ارزش پول، شهرت جنجالی و قدرت به مبتذل ترین و مضحک ترین شکل آن، حاکم است. امروز بشر در سایه دستاوردهای علمی، جلوه های متنوّع لذت و سرگرمی های مادی را تجربه کرده است؛ ولی از دست مشکلات روحی و احساس ناامنی و پوچی نجات نیافته است، بلکه اضطراب و احساس پوچی و بی معنایی بیش از گذشته جان بشر امروز را می خلد.

در دنیای امروز، نوعی شتاب و عجله نامعقول، که لازمه مدرنیسم و تجدّدطلبی است، امکان چشیدن مزه و طعم زندگی واقعی را از انسان سلب کرده است. انسان هر چه بیشتر می خواهد به لذت مطلق و قدرت و رفاه بیشتر دست یابد، این عطش سیرناشدنی، او را به تنش و کشمکش و بهره وری از سایر انسان ها و همنوعانش می کشاند. نگاه ناقص و معیوب و زمینی غرب به انسان، او را از منزلت انسانی خود دور کرده است.

روند پیشرفت های صرفا صنعتی، و احساس بی پناهی و بردگی ناخواسته در برابر غول ماشینیزم، وحشت و اضطراب از آینده مجهول و تاریک، دلهره از عدم موفقیت در زندگی، دلهره آینده موقعیت اجتماعی، آینده تحصیلی، اشتغال، آینده اقتصادی و آینده فرزندان در همه این زمینه ها بشر امروز را دچار دلهره و اضطراب و تردید کرده است. انسان آخرین دهه قرن بیستم، در عمق وجود خود، از خویشتن هم می ترسد؛ زیرا دیگر به علم جدید و خرد روشنگری اعتماد ندارد و خدای آسمانی را نیز از زندگی خود بیرون کرده است. انسان دیروز، که به قابلیت های عقلانی و تجربه های گران سنگ خود پی نبرده بود، همه چیز را از عالم بالا و ماورای طبیعت طلب می کرد؛ اما انسان امروز با اینکه در بسیاری از چیزها بر فکر و توانایی های عقلی و علمی خود تکیه کرده است و چنان احساس استغنا می کند که اصلاً یا به سراغ دین نمی رود و یا اگر هم می رود، طلب کارانه و حق خواهانه می رود و از سر استغنا و تکبّر، به جای تعبّد و کرنش در برابرخداوندوبجاآوردن مقتضیات بندگی،ادعای حق مداری می کند و از انتظارات بشر از خدا و دین سخن می گوید.

انسان امروز بیشتر به زندگی مادی و دنیوی خود و رفاه طلبی و تنعّم طلبی روی آورده است، و جهان دیگر و دیگر حقایق برتر از این عالم مادی و دنیوی را بکلی نفی کرده و نادیده می انگارد و هیچ نمی خواهد بداند که ماورای این دنیای مادی، معنا و حقیقتی متعالی نیز وجود دارد. انسان امروز هدف واقعی زندگی خود را گم کرده است و در دنیای خودساخته و آرمان ها و در اسارت امیال نفسانی خود، محصور شده است. کتاب الهی چه زیبا حال انسان دنیاگرا و لذت طلب را توصیف نموده است: «أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ»(تکاثر: 1و2) و نیز می فرماید: «ذَرْهُمْ یَأْکُلُواْ وَیَتَمَتَّعُواْ وَیُلْهِهِمُ الأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ.»(حجر: 3)

در اینکه انسان ها نیازهای متفاوت و متنوّعی دارند، شکی نیست؛ اما تنها یک قسمت از نیازمندی های انسان جنبه مادی دارد که مربوط به تغذیه و بهداشت و سلامتی و انواع تمتّع های مادی و رفاهی است و بشر تا حدّ زیادی در این زمینه، به آرزوها و خواسته های خود دست یافته است. اما قسمت دیگر نیازهای بشر، نیازهای معنوی است که مربوط به روح و فکر و خیال و آرامش درونی اوست. از جمله این نیازمندی های معنوی انسان، روح خداجویی و احساس وابستگی و تکیه بر یک قدرت برتر و جاودانه است که شایسته اتّکا و توکّل و قابل تقدیس و ستایش و دارای شعور و علم است. تا آنجا که تاریخ گواهی می دهد، انسان در راه تأمین این خواسته و نیاز، تلاش های دامنه دار و پی گیری داشته و با مشکلات و سختی هایی نیز در این زمینه روبه رو بوده است. از این رو، این معبودخواهی و احساس نیاز به یک مبدأ قابل اعتماد، پیوسته با تاریخ زندگی انسان همراه بوده و این اقتضای فطرت الهی است که در روح بشر نهفته است. انسان در طول زندگی خویش، سعی کرده است با مبدأ واقعی و راستین خلقت و الوهیت ارتباط پیدا کند؛ امروزه هم این احساس نیاز به شکل جدّی و گسترده وجود دارد و به اقتضای این وضعیت است که مکتب های عرفانی و گوناگونِ پرورش روح و تقویت اراده و مکاتب روان کاوی با داعیه ایجاد آرامش و تسکین روح، افراد زیادی را به خود جذب می کنند.

میلیتون یینگر در مقاله «دین و نیازهای فرد» از نیازهایی صحبت می کند که انسان معاصر را به سمت دین می کشد:

آوارگی روحی، تحیّر، احساس بی پناهی، احساس پوچی و افسردگی و تنهایی که اینها به نوبه خود، معلول فشارهایی هستند که پیشرفت صنعت و تغیّر و تبدّلات عمیقی که به تبع آن، در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی ایجاد شده، به وجود آمده است.³³

4. نیهیلیسم

یکی دیگر از پیامدهای مدرنیته مواجهه بشر متجدّد و مدرن با بحران های فکری و روحی و افتادن در دام «نیهیلیسم» است. «نیهیلیسم» به معنای پوچ انگاری و غایت زدایی از کل نظام هستی، به ویژه بی هدف انگاشتن انسان و انکار هرگونه ارزش مطلق اخلاقی است. نیهیلیسم در واقع، حاصل یک بحران هستی شناختی (انتولوژیک) و اخلاقی است. نیهیلیسم بحران دنیایی است که در آن، فلسفه اخلاق متزلزل شده و جنبه های معنوی حیات انکار شده است. «نیهیلیسم هسته قدرتمند تاریخ متافیزیک غربی و در واقع، منطق درونی آن است»؛³⁴ در حالی که پیش از عصر روشنگری متافیزیک ارزش های متعالی را می آفرید، ولی مدرنیته به نفی همان ارزش های متعالی و متافیزیکی روی آورد. به قول داستایوفسکی در دنیای جدید «هر کاری برای بشر مجاز شمرده می شود.»³⁵

نیهیلیسم به تدریج، عقل بشری را جایگزین وحی الهی کرد و در مراحل بعد، این عقلِ سودانگار و ابزاری در خدمت منافع و غرایز بشری قرار گرفت.

به هر حال، دنیای مدرن، دنیایی است که نیهیلیسم (پوچ گرایی) وجه باطن آن است و دنیایی که جهان بی حضور و دخالت خدا اداره می شود. بازتاب تفکر نیهیلیستی غرب به نفی تدریجی همه اعتقادات انجامید. تفکر علمی غرب بر پایه نفی انگاره های الهی از جوهر طبیعت، با ویژگی خودکاری (اتوماسیون) خودافزایی، جهان روایی، خودمختاری و یگانه انگاری (مونیسم) و با حرکت نزولی خود به پیش می رود.

سرودخوانان انحطاط و پیام آوران غروب خدایان در غرب کم نیستند. بیش از همه در همان غرب، کسانی مانند نیچه و هایدگر از نیهیلیسم پنهان در نفس ایده پیشرفت خبر دادند.³⁶

انسان امروز دیگر به ادعاهای فیلسوفان عقلگرا و روشنگری اعتماد ندارد، و دیگر عقل نقّاد مدرن از ادعای توانایی نقد خود، دست کشیده است.³⁷

انسان مدرن با هجوم تجدّد و جدایی عقل از نور، به کمبود فضیلت و انحطاط اخلاقی مبتلا شده است و مدرنیته را مظهر خیانت به الهام و مکاشفه و یک بن بست تاریخی و فلسفی می داند، و بر این باور است که بشریت با رویگردانی از خدامحوری، بحران کنونی را برای خویش به وجود آورده است، و راه رستگاری را از طریق هزار توی نیهیلیسم نیچه ای یا علم گرایی مادی، جست وجو می کند.

انسان امروزی نمی فهمد که عقل گرایی قابلیت واکنش او را نسبت به سمبل ها و افکار فوق طبیعی و متافیزیکی از میان برده است و او را در برابر جهان زیرزمینی روانی، عاجز ساخته است.³⁸

ریشه این بحران را باید در تقدّس خردگرایی و انسان گرایی عصر نوزایی جست. انسان امروز خود را موجودِ مطلقی می انگارد که اختیارات او بر اختیارات خدا تفوّق دارند و همین انسان گرایی افراطی او را از منابع قدسی و معنوی دور می سازد و راه نجات از بحران را بر او بسته است. نگرش علم پرستارانه به انسان و طبیعت، ریشه های معنوی زندگی بشر را خشکانده است. انسان متجدّد با ویران کردن طبیعت، با نگاه خشک علمی و صرفا مادی و آمیخته با حرص و آز، بر آن است تا کل سنّت دینی را نفی کند.³⁹

یونگ علل بسیاری از مشکلات فکری و روحی و معنوی جهان امروز را در پشت کردن بشر به دین می بیند. به باور او، بشر مدرن اگر چه خود را تا حدّی از قید خرافات رها کرده، اما در دام خطرناک از دست دادن ارزش های اصیل اخلاقی و دینی شده گرفتار شده است.

فروید نیز با اشاره به این حقیقت که دین همواره در طول تاریخ و همپای تاریخ تمدن بشری وجود داشته است، می نویسد: «در هیچ دوره ای، یک تمدن، خالی و تهی از معتقدات دینی نبوده است.»⁴⁰ به باور او، باورداشت ها و عملکردهای مذهبی عموما پناهگاهی را در برابر ناملایمات زندگی روزانه فراهم می سازند. از نظر او، دین در بسیاری از جنبه های فعالیت اجتماعی بشر نفوذ دارد و می تواند در جهان مدرن، در برابر انواع مخاطرات، به انسان امنیت روحی و احساس معناداری و هویّت ببخشد.

نیاز بشر معاصر به دین

علّامه طباطبائی می گوید: دین همواره بشر را به سوی معارف حقیقی و اخلاق فاضله و اعمال نیک دعوت می کند، و معلوم است که اصلاح عالم انسانی هم در همین سه چیز است: 1. عقاید حقّه؛ 2. اخلاق فاضله؛ 3. اعمال نیک. با نگاهی به وضعیت بشر امروز، بهتر می توان دلیل نیاز بشر به دین را درک کرد. بشری که امروزه به بالاترین درجه از علم و تمدن و فناوری رسیده است، ولی می بینیم که در امور گوناگون فردی و اجتماعی و اخلاقی خود تا چه حدّی دچار انحطاط اخلاقی و فساد شده است و چه بحران ها و جنگ های خانمان براندازی تهدیدش می کنند! تا چه حد زورگویی بر بشریت مسلّط شده است! و تازه همه این فسادها در عصری جریان دارد که آن را «عصر تمدن و ترقّی» و «عصر دانش» می خوانند.⁴¹

از نظر علّامه طباطبائی، تنها دین است که می تواند بشر را در تمام شئون مادی و معنوی به اصلاح دعوت کند؛ هم در اعتقادات و هم در اخلاق و هم در رفتار. بنابراین، اگر در دنیا، امید خیر و سعادتی باشد باید از دین و تربیت دینی امید داشت و در آن جست وجو کرد. ملل پیشرفته اساس اجتماع را کمالات مادی و طبیعی قرار داده و مسئله دین و اخلاق را مهمل گذاشته اند و فضایل انسانی از قبیل صلاح و رحمت و محبت و صفای قلب را از دست داده و احکام فطرت را به فراموشی سپرده اند، و اگر عقل و علم و وجدان بشری به تنهایی برای اصلاح بشر کافی بود نمی بایستی کار بشر به این توحّش بکشد و نباید ارزش های اخلاقی و فضایل انسانی را از دست داده باشند.⁴²

علّامه طباطبائی درباره عدم کفایت علم و پیشرفت مادی برای تأمین نیازهای معنوی و روحی بشر می نویسد:

پیشرفت انسان در یک قسمت از معلومات، کافی برای قسمت دیگر نیست و مجهولات دیگر انسان را حل نمی نماید. درست است که علوم طبیعی چراغی است روشن که بخشی از مجهولات را از تاریکی درآورده و برای انسان معلوم می سازد، ولی چراغی است که برای رفع هر تاریکی سودی نمی بخشد.... و در نهایت، علومی که از طبیعت بحث می نماید، اصلاً از مسائل ماوراءالطبیعه و مطالب معنوی و روحی بیگانه بوده و توانایی بررسی این گونه مقاصدی که انسان با نهاد خدادادی خود خواستار کشف آنهاست، را ندارد.⁴³

با نگاهی واقع بینانه به تاریخ حیات انسانی، درمی یابیم که هیچ جامعه ای در هیچ زمانی خالی از دین نبوده است، و احساس نیاز انسان به دین در ادوار گوناگون تاریخی مشاهده می شود. این مسئله علاوه بر اینکه باطل کننده نظریه کسانی است که جهل و عجز بشر نسبت به قوای ناشناخته طبیعی را عامل روی آوردن انسان به نیروهای فراطبیعی غیبی می دانند، همچنین نشان می دهد که هم انسان جاهل و عاجزِ دیروز نیاز به خدا داشت و هم بشر علم زده امروز چنین نیازی دارد. کسانی که ریشه دین را در عوامل روانی و یا جهل و خرافه و یا عوامل سیاسی و اجتماعی جست وجو می کنند، در برابر بسیاری از اندیشمندان برجسته جهان، که تا آخرین لحظات عمر خود را در بالاترین حدّ علم و آگاهی و تعهد و دین داری حفظ نموده اند، چه پاسخی خواهند داشت؟

نظریه «دین زدایی»، که از سوی فیلسوفان عصر روشنگری مطرح شد، مبتنی بر این پیش فرض بود که دین زمانی دارای سیطره اجتماعی و مدعی بی رقیب حوزه فرهنگ و اجتماع بود؛ اما در دوره جدید، دین قدرت و کارایی خود را از دست داده است. نظریه «دین زدایی» مدعی بود: دیگر دلایل کافی برای تبیین علت حضور دین در جامعه و استمرار حیات آن، به عنوان منبع قدرت سیاسی و اجتماعی، وجود ندارد.

این نظریه یک نظر شمول گرایانه و عام، و یک داوری مطلق نسبت به همه ادیان مطرح می سازد، در حالی که نمی توان کارکرد همه ادیان را در همه جوامع، به صورت یکسان مورد داوری و ارزیابی قرار داد. علاوه بر آن، این مسئله مبتنی بر این پیش فرض است که ما چه تلقّی و تعریفی از دین مدّ نظر داریم؛ برای مثال، بر اساس تعریف قدسی گرایانه افرادی مثل شلایرماخر و اوتو، که دین را صرفا به بعد معنوی آن تقلیل می دهند، نمی توان از دین انتظار کارکردهای همه جانبه اجتماعی، اخلاقی و عقلانی داشت و این تعریف درباره همه ادیان، از جمله اسلام، که دینی جامع و ناظر به همه وجوه حیات بشری است، صادق نیست.

شکی نیست که نیاز انسان به دین نیازی فطری و اصیل و ثابت و عقلانی و اجتناب ناپذیر است، و نیاز انسان به دین در واقع، همان نیاز انسان به رشد و کمال معنوی و عقلانی است. بشر برای سالم زیستن و رشد و تعالی و حرکت به سوی کمال، راهی جز انتخاب راه دین ندارد. اگر فطرت انسانی را فطرتی کمال جو و حقیقت طلب بدانیم در این صورت، انسان برای رسیدن به کمال و حقیقت، چاره ای جز سر تعظیم نهادن بر آستانه دین و اقبال و پذیرش دین نخواهد داشت. آری، انسان اگر به راستی طالب حق و حقیقت است، این حق یک سرچشمه و منشأ دارد و آن خداست؛ و اگر انسان طالب کمال و تعالی است، سرچشمه هرگونه کمال عقلانی و معنوی خداوند است. بدین روی، بشر طالب رشد باید طالب دین و خدا باشد، وگرنه به بیراهه می رود و از کمال واقعی خود فاصله می گیرد. به تعبیر قرآن کریم، «فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاَلُ»(یونس: 32) و از همین روست که در آموزه های دینی، می خوانیم: «لا دین لمن لا عقل له»؛⁴⁴ هر که دین ندارد عقل ندارد.

بشرامروز نیز با اینکه به پیشرفت های محیّرالعقول علمی رسیده است و همه گونه وسایل رفاه و آسایش را در اختیار دارد، ولی با این حال، دچار اضطراب و دلهره و ناامنی است و برای جبران ناراحتی های روحی خود، به مواد مخدّر و انواع قرص های آرام بخش و فرح بخش، و برای تسکین آلام روحی خود، به انواع مکاتب روان کاوی پناه می برد و این امر حاکی از آن است که نیاز بشر به دین، نیازی فطری و جاودانه است.

یکی از مشخصه های دوران جدید، جست وجوی مشتاقانه انسان متجدّد برای یافتن معناست. این پدیده جست وجو برای یافتن معنا، گاه موجب شده است افراد بسیاری در دام فلسفه ها و ادیان جدید و ساختگی و یا در دام عرفان های کاذب بیفتند و از دریافت پیام های معنوی و حیات بخش توحیدی، بخصوص اسلام محروم بمانند. این در حالی است که فقط دین حقّ الهی، که جنبه های فردی و اجتماعی و مادی حیات را به نحو معقولی مورد توجه قرار می دهد، می تواند در ساختن فرهنگ و اندیشه و حیات معنوی جامعه جدید مؤثر باشد و بشر عصر حاضر را از خطر نیهیلیسم، نسبی گرایی و بحران معنا نجات دهد. بنابراین، نیاز بشر به خدا و معنویت چنان مهم و سرنوشت ساز است که فقدان آن در زندگی انسان، با وجود همه امکانات و شرایط مادی، زندگی را بی معنا و تلخ می کند. به قول کارل یونگ بیماری قرن ما بیماری مذهبی است. بشر قرن بیستم در اثر فناوری علمی و جمود و کوته نظری و تعصّب، لامذهب و سرگشته شده و در جست وجوی آرامش روحی است، و تا وقتی مذهب نیابد، آرامش ندارد. بی مذهبی موجب احساس پوچی و بی معنا بودن زندگی می شود، و داشتن مذهب و آرمان به زندگی مفهوم و معنا می بخشد.

شهید مطهّری درباره عدم کفایت علم بدون دین در تأمین سعادت و کمال بشر می نویسد:

برای بشریت، هیچ چیز گران تر و مشئوم تر از «جدایی دین و دانش» نیست. این جدایی تعادل اجتماعی بشری را از بین می برد. هم دنیای قدیم و هم دنیای جدید دچار بی تعادلی شده و تعادل خود را از دست داده است. زمانی مردم گرایش دینی خود را جدا از علم جست وجو می کردند. این بیماری عمده دنیای قدیم بود. بیماری عمده دنیا این است که عده ای در جست وجوی علم منهای دین هستند. اکثر انحرافات و بدبختی هایی که بشر امروز را تهدید می کند ناشی از این است که علم را جدا از ایمان می خواهد.⁴⁵

هربرت آرمسترانگ، صاحب نظر آمریکایی، می گوید:

علوم جدید در نشان دادن هدف زندگی انسان و راه انسانیت، مطلقا ناتوان است و نمی تواند معنا و مفهوم درست و ارزشمندی برای زندگی بشری ارائه کند. دانش نوین ارزش های راستین رانمی شناسد؛ دانش نوین راه صلح وسلامت وآسایش وآرامش رابه درستی تشخیص نمی دهد.⁴⁶

آندرو مالبرو گفته است:

قرن بیست و یکم یا مذهبی خواهد بود و یا وجود نخواهد داشت.⁴⁷

اکنون در بین نخبگان علمی و بیشتر مردم، این آگاهی و اشتیاق هر روز بیشتر گسترش می یابد که باید حقایق دینی مورد توجه جدّی قرار گیرند، و در یک گفتمان قابل دفاع و معقول، بازاندیشی شوند و در یک همزیستی باز گشوده، مشارکت داده شوند تا بشر بتواند به خلأ معنوی و بحران معرفتی و وجودی خود پاسخ دهد. و شکی نیست که راه برون رفت بشرنوین و دین گریز از این تناقض نما و بحران معرفتی و معنوی، تجدیدنظر و اصلاح عملکرد خود نسبت به دین است.

امام خمینی قدس سره در پیام خود به گورباچف، رهبر شوروی سابق، یادآورد شدند:

با مادیات نمی توان بشریت را نجات داد. عدم اعتقاد به معنویت از اساسی ترین دردهای جامعه بشری در غرب و شرق است.⁴⁸

نتیجه گیری

در پایان سخن، باید به این واقعیت اشاره کرد که هیچ یک از ادعاهای مطرح شده مبنی بر تضاد و ناسازگاری دین و مدرنیته، دین و پیشرفت، دین و عقل و یا دین و علم مستدل و منطقی نیست و ادیان خالص و اصیل توحیدی به همه حقایق هستی و همه ابعاد وجودی انسان و همه نیازهای بشری به شکل معقول توجه دارند و عقلانیت واقعی و دین داری راستین را منافی هم نمی داند.

از این رو، تلاش برخی مدعیان روشن فکری که می کوشند اسلام را با علم و تجدّد ناسازگار نشان دهند و با طرح ادعای عدم سازگاری تعبّد با تعقّل و یا ادعای اصالت عقل بشری و برتری روش علم تجربی، همه این تلاش ها و طرح ها مبتنی بر دو پیش فرض است:

1. دنیا و آخرت دو امر متضادند و تقابل این دو از نوع تباین است و دنیاگرایی با آخرت خواهی غیر قابل جمع و سازش هستند.

2. دین تعبّد صرف و ملازم با دست برداشتن از تعقّل و تحقیق و تفکر و عامل رکود است. از این رو، آنان بر اصالت علم و اعتبار و کفایت عقل بشری اصرار دارند.

غافل از اینکه شواهد عینی تاریخی بر همه این تلاش ها و ادعاها، خط بطلان کشیده است.

بر انسان های عقل مدار و منصف پوشیده نیست که حتی در جدیدترین جوامع غربی، هنوز هم دین و ارزش های دینی به حیات خود ادامه می دهند و نفوذ خود را از دست نداده اند. در جهان مدرن نیز نیاز و گرایش به مذهب و معنویت رو به افزایش است و بشر امروز غربی با وجود بهره مندی از انواع امکانات و پیشرفت های علمی، باز هم خود را نیازمند به دین می داند. این واقعیت مؤیّد آن است که دین به دلیل آنکه امری فطری است و با فطرت کمال طلبی و روحیه حقیقت جویی انسان مرتبط است، همیشه و در همه جوامع، به حیات و بقای خود ادامه خواهد داد؛ زیرا بشر برای شناخت مسیر واقعی کمال و سعادت خود، به دین نیاز دارد و بدون دین نمی تواند به آرامش مطلوب و کمال نهایی خود برسد و در واقع، فلسفه دین، هدایت انسان به سوی کمال حقیقی اوست. از این رو، همواره انسان به دین نیاز داشته است و خواهد داشت. دین همانند سایر نیازهای اصیل و واقعی و فطری انسان، هرگز قابل تعطیل و اغماض نیست. نه علم و نه عقل گرایی و نه هیچ امر دنیوی دیگری نمی تواند جایگزین دین شود و انسان از آن نظر که به کشف حقیقت نیاز دارد، به دین، که راهی به سوی حقیت و یا خود حقیقت است، نیاز دارد.

اگر انسان طالب کمال است، دین می تواند کمال و سعادت همه جانبه انسان را تأمین کند. اگر انسان از پوچی و بی معنایی و احساس خلأ معنوی و تنهایی و فقدان آرامش رنج می برد، برای درمان و برون رفت از این بحران های معنوی، به دین نیاز خواهد داشت. اگر انسان خواهان عدالت و برابری و صلح و حاکمیت ارزش های اخلاقی در زندگی خود است، تنها به وسیله دین می تواند به این ارزش ها و آرمان ها دست یابد. به تعبیر دیگر، دین راه حلّی برای بحران وجودی بشر است، و به تعبیر آخر، دین پاسخ به عمیق ترین و متعالی ترین نیازهای بشر است.

• پى نوشت ها

  1ـ زیگمون باومن و همکاران، مدرنیته چیست؟ مدرنیته و مدرنیسم، ترجمه و تدوین حسینعلى نوروزى تهران، نقش جهان، 1378، ص 33 و 67.

  2ـ بابک احمدى، مدرنیته و اندیشه انتقادى تهران، نشر مرکز، 1373، ص 11.

  3ـ زیگمون باومن و همکاران، پیشین، ص 213.

  4ـ همان، ص 67 و 217 و 82.

  5 و 6ـ همان، ص 100 / ص 255.

  7ـ عبدالکریم سروش، همایش «دین و مدرنیته» تهران، حسینیه ارشاد، 1384.

  8ـ داریوش شایگان، افسون زدگى جدید یا هویّت چهل تکّه، ترجمه فاطمه ولیایى تهران، نقش جهان، 1380، ص 31.

  9. Hegle, Leconssur la Philosophie del histoire (Vrin, Parism 1991), p. 108 & 320.

  10 و 11ـ رنه گنون، بحران دنیاى متجدد، ترجمه ضیاءالدین دهشیرى تهران، امیرکبیر، 1372، چ دوم، ص 144.

  12ـ سید محمّدحسین طباطبائى، اصول فلسفه و روش رئالیسم، با پاورقى مرتضى مطهّرى (قم، اسلامى، بى تا)، ج 5.

  13ـ مرتضى مطهّرى، فطرت تهران، صدرا، 1375، ص 88.

  14ـ بابک احمدى، مدرنیته و اندیشه انتقادى تهران، نشر مرکز، 1373، ص 29.

  15 و 16ـ یورگن هابرماس، جهانى شدن و آینده دموکراسى، ترجمه کمال پولادى تهران، نشر مرکز، 1380، ص 114 / ص 190.

  17ـ روزاموند بیلینگتون و دیگران، فرهنگ و جامعه، ترجمه فریبا عزبدفترى تهران، قطره، 1380، ص 282.

  18ـ ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان فى تفسیرالقرآن بیروت، دارالاعلمى، 1404، ج 5، ص 255؛ ج 1، ص 43و47.

  19ـ ر.ک. عبداللّه جوادى آملى، دین شناسى قم، اسراء، 1381، فصل پنجم، ص 119ـ179 / همو، تفسیر موضوعى قرآن کریم (قم، اسراء، 1376)، ج 13 «معرفت شناسى در قرآن».

  20ـ مرتضى مطهّرى، اسلام و مقتضیات زمان تهران، صدرا، 1370، ج 1، ص 52.

  21ـ محدث نورى، مستدرک الوسائل قم، مؤسسة آل البیت، 1408، ج 11، ص 205.

  22ـ داریوش شایگان، پیشین، ص 239.

  23 24 و 25ـ بابک احمدى، پیشین، ص 6 / ص 52 و 74 / ص 75.

  26ـ مارتین بوبر، کسوف خداوند، ترجمه عبّاس کاشف و سهراب ابوتراب تهران، فروزان، 1380، ص 81.

  27ـ یورگن هابرماس، پیشین، ص 194.

  28ـ سیدحسین نصر، «بحران معنوى انسان»، کتاب نقد 3و4 تابستان 1376، ص 301.

  29ـ به نقل از: یورگن هابرماس، پیشین، ص 115.

  30ـ داریوش شایگان، پیشین، ص 239.

  31ـ «سکولاریسم» به معناى قداست زدایى از همه ساحت هاى زندگى بشر و نفى همه انگاره ها، ارزش ها و باورهاى قدسى وحیانى است.

  32ـ یورگن هابرماس، پیشین، ص 238.

  33ـ میلیتون یینگر،پیترآلستون و دیگران، دین و چشم اندازهاى نو، ترجمه غلامحسین توکّلى قم، دفترتبلیغات اسلامى،1379،ص23.

  34 و 35ـ بابک احمدى، پیشین، ص 45 / ص 72.

  36 و 37ـ داریوش شایگان، پیشین، ص 51 / ص 52.

  38ـ کارل یونگ، انسان و سمبل هایش، ترجمه ابوطالب صارمى تهران، امیرکبیر، 1352، ص 141.

  39ـ کارل یونگ، روان شناسى و دین، ترجمه فؤاد روحانى تهران، امیرکبیر، 1370، ص 53.

  40ـ زیگموند فروید، آینده یک پندار، ترجمه هاشم رضى تهران، آسیا، 1357، ص 186.

  41ـ سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان فى تفسیرالقرآن بیروت، دارالاعلمى، 1404، ج 5، ص 268.

  42 و 43ـ همو، معنویت تشیّع قم، تشیّع، 1354، ص 56.

  44ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404، ج 78، ص 335.

  45ـ مرتضى مطهّرى، انسان وایمان تهران،صدرا،1370، ص200.

  46ـ على اکبر کسمایى، جهان امروز و فردا تهران، بى جا، بى تا، ص 211.

  47ـ رامین جهانبگلو، زیر برج هاى آسمان تهران، نشر و پژوهش فرزان، 1376، چ سوم، ص 298.

  48ـ ر.ک. امام خمینى، آواى توحید «نامه امام به گورباچف» و شرح نامه به قلم آیه اللّه جوادى آملى تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1369.