معرفت

نقش انتظار فرج در زندگی انسان معاصر
با تأكيد بر دیدگاه آيت‌الله جوادی آملی
خدیجه نظری         / طلبه سطح سه تفسیر و علوم قرآنی، مؤسسة عالی فاطمه معصومه بندرعباس     khadijeh31365@gmail.com
دريافت: 11/10/1403                    پذيرش: 18/01/1404
چکیده
انتظار فرج موعود از فراگیرترین آموزه‌های دینی است که دامنة آن‌ بخش گسترده‌ای از ابعاد زندگی انسان معاصر را دربر گرفته است. بی‌تردید انتظار فرج، نقش بسزایی در ارتقای کیفیت زندگی انسان معاصر دارد، اما متأسفانه بسیاری از مردم، به دلیل ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی حاکم، فرصت‌های لازم برای بهره‌برداری از این انتظار را نمی‌یابند و تحت فشارهای مختلف قرار دارند. ازاین‌رو تحقیق حاضر درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که نقش انتظار فرج در زندگی انسان معاصر با تأکید بر دیدگاه آيت‌الله جوادی آملی چیست؟ داده‌های این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که آسایش و آسودگی زندگی، گشایش در مشکلات، عزیز شدن نزد اهل‌بیت، تخلق به اخلاق اسلامی و ارتقای علمی، تجلی عبودیت، سرزندگی و امید و شوق‌آفرینی، صبوری در برابر مشکلات و استحکام خانواده، ترویج حیا و عفت در جامعه، مصلح اجتماعی و اصلاحگری جامعه، تواضع و فروتنی و اجتناب از تکبر، ترویج فرهنگ شجاعت و شهادت، ازجملة آثار انتظار فرج موعود در زندگی انسان معاصر است.
‌کلیدواژه‌ها: انتظار فرج، زندگی اجتماعی بشر، آيت‌الله جوادی آملی. 
مقدمه
 
فرج وجود مبارک امام عصر از بزرگ‌ترین آرزوهای پیروان مکتب اهل‌بيت است که سبب امید به آینده و حرکت و پویایی در جامعة اسلامی است. مهم، باور حتمی بودن ظهور و انتظار راستین برای تحقق آن است (جوادی آملی، 1389، ص163). بی‌تردید، انسان معاصر نقش مهمی در تربیت نسل آینده دارد و ازآن‌روکه سهمی درخور از آرامش و امنیت روانی و تثبیت عقاید نسل آینده وامدار نقش بی‌نظیر انسان معاصر است؛ نیز صلاح و سداد نسل فردا در گرو صلاح و سداد انسان معاصر است. انتظار فرج موعود به‌عنوان یک اصل اعتقادی و معنوی، تأثیر عمیقی بر سبک زندگی فردی و اجتماعی انسان معاصر دارد. این انتظار نه‌تنها به‌عنوان یک امید برای ظهور منجی، بلکه به‌عنوان یک عامل مؤثر در شکل‌گیری رفتارها و نگرش‌های انسان معاصر مطرح می‌شود. در این راستا وضعیت مطلوب در این زمینه، ایجاد فضایی است که انسان با تکیه بر آموزه‌های دینی و اخلاقی، به‌عنوان الگوهایی برای خانواده و جامعه عمل کنند و به تقویت ارزش‌های انسانی و دینی بپردازند، اما متأسفانه در وضعیت کنونی، بسیاری از افراد به دلیل چالش‌های اجتماعی و فرهنگی، از این آموزه‌ها فاصله گرفته و در معرض مشکلاتی چون عدم آگاهی، فشارهای اجتماعی و فرهنگی و ناهنجاری‌های رفتاری قرار دارند. این وضعیت موجود نشان‌دهندة کمبودهایی در زمینة آموزش و ترویج فرهنگ انتظار فرج است، به‌ویژه آفت بزرگی که می‌تواند مانع کارکرد اساسی و ثمربخش این بخش از اجتماع شود و آنان را که قادر بوده عامل سعادت فرد و جامعه باشند به ابزار انحطاط خویش و جامعه‌ بدل کند. همانا فقدان صفت‌هایی است که امام عصر آنها را بایستة امت مهدوی می‌داند و آراستگی به آن صفات را از درگاه عزّ ربوبی برایشان درخواست می‌کند (جوادی آملی، 1389، ص210-211). ازاین‌رو تحقیق حاضر درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که نقش انتظار فرج موعود در سبک زندگی انسان معاصر از دیدگاه تفسیری آيت‌الله جوادی آملی چیست؟ به‌عبارت دیگر، ما باید بررسی کنیم که چگونه انتظار فرج می‌تواند به بهبود وضعیت اجتماعی افراد کمک کند و چه تأثیراتی بر رفتارها و نگرش‌های آنها دارد.
اهمیت این مسئله در این است که با ترویج فرهنگ انتظار فرج، می‌توان به بهبود وضعیت فردی و اجتماعی انسان معاصر کمک کرد و از این طریق به تحقق آرمان‌های انسانی و دینی نائل آمد. این نکته به ما یادآوری می‌کند که انتظار فرج نه‌تنها یک مفهوم دینی، بلکه یک راهکار عملی برای بهبود زندگی فردی و اجتماعی است. همچنین، بیان نیاز و ضرورت تحقیق در این زمینه به وضوح نشان‌دهنده خلأ علمی موجود در ادبیات پژوهشی است. در حال حاضر، تحقیقات کمی در این زمینه انجام شده و نیاز به بررسی‌های بیشتر احساس می‌شود.
روش تحقیق در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از ابزارهای کتابخانه‌ای و فیش‌برداری مي‌باشد. این روش به ما این امکان را می‌دهد که به بررسی دقیق‌تری از موضوع بپردازیم و به نتایج قابل اعتمادی دست یابیم.
آثاري كه در اين زمينه به رشتة تحرير درآمده است، به قرار ذيل است:
مقالة «نقش انتظار فرج در انسجام اسلامی گروه های سیاسی ـ اجتماعی و وظایف دولت زمینه‌ساز» (داوودپور، 1388)، به بررسی نقش آموزه‌های دینی و فرهنگ انتظار در ایجاد انسجام اجتماعی و هم‌بستگی سیاسی پرداخته است. سؤال اصلی مقاله این است که چگونه این آموزه‌ها می‌توانند به تقویت پیوندهای اجتماعی و کاهش تفرقه در جامعه کمک کنند. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که نهادینه‌سازی فرهنگ انتظار در مدارس و جامعه، می‌تواند موجب هم‌سویی نهادها با ارزش‌های مهدوی شود و در نهایت گروه‌های سیاسی را به سمت تشکیل حکومت جهانی واحد مهدوی سوق دهد. این مقاله به تحلیل ابعاد مختلف این موضوع و ارائه راهکارهایی برای تحقق آن می‌پردازد.
مقالة «خوانش آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی از آموزه انتظار فرج» (شاكر، 1402)، به بررسی مفهوم انتظار فرج و نقش آن در تحرک و پویایی اجتماعی پرداخته است. سؤال اصلی مقاله این است که چگونه خوانش‌های مختلف از انتظار می‌تواند بر رفتار فردی و اجتماعی انسان‌ها تأثیر بگذارد؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که انتظار عالمانه و مثبت می‌تواند به‌عنوان عاملی برای امید، عدالت‌خواهی و مبارزه با فساد عمل کند، درحالی‌که خوانش منفی از انتظار می‌تواند منجر به رکود و تسلیم در برابر ظلم شود.
مقالة «وظایف جوانان در جامعه منتظر» (برنجكار و سيادتي، 1402)، در این مقاله بیان شده است که جامعة منتظر با بنیاد نهادن بایسته‌های زمینه‌ساز در ظهور و تداوم حکومت مهدوی گام برمی‌دارد.
جوانان در این حوزه باید معرفت خود نسبت‌به حجت الهی را افزایش دهند، قدرت جسمانی و نظامی خود را تقویت کنند و در برابر مشکلات مقاوم باشند. همچنین، جوانان باید مسئولیت‌های خود را پذیرفته و به خودباوری دست یابند.
مقالة «چشم‌انداز جامعه منتظر در اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (كارگر، 1399)، در این مقاله بررسی و تحلیل آرا و اندیشه رهبر معظم انقلاب در مورد آینده مطلوب جامعة منتظر صورت گرفته است. با استفاده از روش تدوین چشم‌انداز، این مقاله توصیف و تحلیل نکاتی درباره ارزش‌ها و اهداف بنیادین جامعة منتظر ارائه می‌دهد و بر اهمیت پویایی و توانمندی در پیوند با ظهور امام زمان تأکید دارد.
مقالة «بررسی وضعیت حیطه‌های مختلف انتظار فرج در دانشجویان و رابطه آن با ویژگی‌های جمعیت‌شناختی» (مرادي و قلمكاريان، 1393)، اين مقاله به بررسی مسئلة مهدویت و اندیشه ظهور مهدی موعود در بین دانشجویان دانشگاه‌های پیام نور استان چهارمحال و بختیاری پرداخته است. سؤال اصلی مقاله این است که میزان انتظار فرج و رابطة آن با ویژگی‌های جمعیت‌شناختی دانشجویان چگونه است؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که انتظار ظهور در بین دانشجویان بالاتر از سطح متوسط است و مهم‌ترین حیطه انتظار فرج، اهمیت داشتن سلامتی و آرامش حضرت است. همچنین، تنها جنسیت، سن و دانشگاه با میزان انتظار فرج دانشجویان رابطه معناداری دارد.
مقالة «بررسی تحولات در خوانش از مفهوم انتظار فرج در دوران غیبت کبری» (دهقاني فارساني و ديگران، 1393)، در این مقاله به بررسی تحولات مفهوم «انتظار فرج امام قائم» در دوره غیبت کبری پرداخته می‌شود. سؤال اصلی مقاله این است که چه عواملی موجب تغییر در خوانش مفهوم «انتظار فرج» در طول زمان شده است؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که با گذر زمان، تغییرات قابل‌توجهی در درک و تفسیر این مفهوم در میان دانشمندان شیعه رخ داده است که به نیازهای اجتماعی و فرهنگی جامعه شیعه در آن دوران پاسخ می‌دهد.
نوآوری و وجه تمایز مقالة حاضر این است که با استفاده از دیدگاه‌های آيت‌الله جوادی آملی، مفسر و مرجع تقلید، نگاهی عمیق به نقش انتظار فرج در زندگی انسان معاصر دارد. با تحلیل روایات و شواهد، تأثیرات این مفهوم بر ابعاد مختلف زندگی اجتماعی انسان معاصر را بررسی می‌کند و بر خلاف تحقیقات قبلی، بر تعاملات اجتماعی و جمعیت‌شناختی و مسئولیت‌های انسان معاصر تمرکز دارد. نوشتار حاضر به ارائه تحلیلی عمیق از تأثیرات فردی و معنوی انتظار فرج بر زندگی روزمره انسان‌ها و چگونگی پیوند آن با آموزه‌های آيت‌الله جوادی آملی است که می‌تواند به درک بهتر از این مفهوم در دنیای معاصر کمک کند.
1. معنای انتظار و منتظر
«انتظار» در لغت، به‌معنای چشم داشتن، ترقب و توقع، منتظر بودن و چشم‌به‌راه بودن است (دهخدا، 1390، ج1، ص244). به‌معنای عام آن‌، که برخاسته از خوش‌بینی به روند کلی حرکت تاریخ و اطمینان به آینده نیکوست‌، امری فطری و همگانی است که میان پیروان هر قوم و آیینی وجود دارد، اما انتظار با مفهوم و محتوای خاص شیعی‌، ویژگی‌هایی دارد که مهم‌ترین آن چند چیز است (جوادی آملی، 1393، ج9، ص369). مُنتَظِرٌ «نَظر» نگاه عمیق در امر مادی یا معنوی‌، با چشم یا از روی بصیرت و تأمل است‌. «انتظار» درنگ و چشمداشت و توقع چیزی است‌. به گفتة برخی‌، واژه «انتظار» دارای گستره مفهومی فراتر از واژگان همگون آن‌، مانند «ترجّی» (امید نیکی) و «تربّص» (درنگ طولانی) و «امهال» (مکث نامشخص) است و بر امیدواری به امر شدنی دلالت دارد؛ خیر باشد یا شر؛ یقینی باشد یا نه‌. (جوادی آملی، 1393، ج9، ص355). به‌معنای چشم‌به‌راهی و انتظار فرج امام زمان از بهترین عبادات و از ارکان ایمان به‌شمار می‌رود (هاشمی شاهرودی، 1382، ج1، ص676).
2. نقش انتظار فرج در زندگی انسان معاصر
انتظار فرج در زندگی انسان معاصر آثار و پیامدهای بسیاری در ساحت‌های گوناگون زندگی انسان ایفا مي‌كند، این تأثیرات نشان‌دهنده نقش انتظار فرج موعود در زندگی انسان معاصر است. مشارکت فعال در فعالیت‌های اجتماعی و دینی انتظار فرج می‌تواند انسان را به سمت مشارکت فعال در فعالیت‌های اجتماعی و دینی سوق دهد. با توجه به باور به ظهور منجی و تحقق عدالت، منتظران مهدی موعود، در جامعه تشویق می‌شوند تا به‌عنوان فاعل فعال در زمینه‌های اجتماعی و دینی مشارکت کنند. این روحیة فعال می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی اجتماعی، تقویت روحیة همبستگی و ایجاد امید در جامعه منجر شود.
قرآن نیز به همکاری و مشارکت در امور نیکو تأکید دارد و انتظار فرج به‌عنوان یک امید مشترک، می‌تواند به تقویت روحیه همبستگی و ایجاد امید در جامعه منجر شود. با ترویج حیا و عفت، منتظران مهدی موعود، می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی اجتماعی و تقویت روابط انسانی کمک کنند و از این طریق، به تحقق آرمان‌های بلند انسانی و دینی نائل آیند. قرآن می‌فرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى» (مائده: 2)؛ و باید با یکدیگر در نیکوکاری و تقوا کمک کنید. آموزه‌های قرآن تأکید می‌کند که همکاری و مشارکت در امور نیکو می‌تواند به پیشرفت جامعه کمک کند و انتظار فرج به منظور تحقق این همکاری ضروری است.
بنابراین، فرهنگ شهامت و شجاعت، اجتناب از تکبر، مصلح شدن جامعه، اصلاحگری، ترویج حیا و عفت در جامعه در زندگی انسان معاصر از نقش‌آفرینی انتظار فرج موعود است که در ادامه به تبیین و تحلیل آن پرداخته می‌شود:
1ـ2. آسایش و آسودگی زندگی
آيت‌الله جوادی آملی بر این باور است که زندگی آسوده و راحت، آرزوی همگان است و انسان کامل، راهنمای رسیدن به این هدف است. ساده‌‌زیستی و قناعت، کلید دستیابی به حیات طیبه و آرامش درونی محسوب می‌شوند. انتظار فرج، علاوه بر امید به آینده، به انسان معاصر کمک می‌کند تا با تمرکز بر سادگی، از تجملات دوری کرده و زندگی آرام‌تری داشته باشد. انسان کامل، با درک باطن و ظاهر عالم، سعادت را در سادگی و دوری از تجملات می‌داند؛ چراکه زیبایی حقیقی در درون انسان نهفته است. خداوند به مؤمنان، حیات طیبه وعده داده است، که شامل زندگی ساده و قانعانه می‌شود، و روایات نیز قناعت را به‌عنوان تفسیری از حیات طیب معرفی می‌کنند. اميرالمؤمنين علي مي‌فرمايد: قناعت، گونه‌ای پادشاهی است و حسن خلق، گونه‌ای نعمت است. هنگامی‌که از او در این سخن خدای عزوجل پرسیدند: «زندگی خوش و پاکیزه به او خواهیم داد» فرمود: این زندگی خوش و پاکیزه قناعت است» (نهج البلاغه، حکمت 229). خلاصه آنکه جامعة جاهل چیزی را از دست می‌دهد که مایة آرامش اوست و چیزی را جمع کرده و به آن اعتماد دارد و بر آن پایه خرسند است که سبب ناآرامی اوست. آن ترک ناروا و این جذب نابجا اضطراب‌آور است و چنین جامعه‌ای بین دو جدار فشاردهنده و دو بند مهارکننده گرفتار می‌شود. آنکه این بندها را بشناساند و راه برون‌رفت از آنها را بیاموزاند و شیوه عملی آن را اراده کند، انسان کامل است: «ویَضَعُ عَنهُم اِصرَهُم والاغللَ الَّتی کانَت عَلَیهِم» (اعراف: 157)؛ و بارهای تکالیف سنگین و زنجیرها که بر دوش عقل و جان آنان است برمی‌دارد. مهدي موعود، همانند حضرت ختمی نبوت عهده‌دار چنین هدایت است (جوادی آملی، 1389، ص120-121).
آيت‌الله جوادی آملی در آثار خود به این نکته اشاره می‌فرماید که حیات طیبه قناعت و حسن خلق وابسته است و محبت سرمنشأ این حیات طیبه است. چنان‌که می‌فرماید:
محبت، شجرة طیبه‌ای است که ریشه در اعماق وجود آدمی و شاخه در گستره آسمان معنویت دارد و میوة این شجرة طوبا، گذشته از عقیده صائب و اخلاق، اعمال خیری است که از اعضا و جوارح انسان ظاهر می‌شود. همان‌طور که اصل به بار نشستن درخت و خوش‌رنگ و خوش‌طعم بودن میوه، نشانة حیات و شادابی درخت است، اعمال آدمی نیز نشانِ نشاط یا پژمردگی درختِ محبت در وجود اوست (جوادی آملی، 1388، ص340).
«مَنْ أَرَادَ مِنْكُمْ أَنْ يَعْلَمَ كَيْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْيَنْظُرْ كَيْفَ مَنْزِلَةُ اللَّهِ مِنْهُ عِنْدَ الذُّنُوبِ» (ابن‌شعبه حراني، 1363، ص107)؛ اگر در درون آدمی، محبتِ واقعی وجود داشته باشد، اولین اثرش، جلب رضای محبوب و تقدیم آن بر رضای دیگران است.
بنابراین، زنان با پیروی از این آموزه‌ها می‌توانند در خانواده‌های خود فضایی آرام و محبت‌آمیز ایجاد کنند. انتظار فرج به آنها این امکان را می‌دهد که با امید به آینده‌ای بهتر، و با محبت خدا و حجت خدا در زمین، به حیات طیبه نائل گشته و بر مشکلات و چالش‌های روزمره غلبه کنند و به‌جای تمرکز بر نواقص، بر روی نعمت‌های موجود در زندگی خود تأکید کنند.
2ـ2. گشایش در مشکلات
گشایش در مشکلات، ترکیبی از دعا و تلاش جمعی است. دعا برای فرج، امیدبخش است، اما گشایش پایدار، نیازمند همکاری و رهبری انسان کامل است. در کنار نیایش، توجه به تلاش‌های جمعی برای تحقق گشایش واقعی در زندگی ضروری است. دعا برای فرج آن حضرت که مجرای فیض خدای سبحان است می‌تواند زمینه گشایش دشواری‌های موردی و مقطعی افراد یا جامعه را برطرف نماید، گرچه فرج اصیل و گشایش نهایی فقط در ظلّ زعامت انسان کامل محقق می‌شود. البته روشن است که منظور از دعا این نیست که انسان به گفتن «اللّهمّ عجّل لولیک الفرج» اکتفا کرده، بدین طریق اسقاط تکلیف کند، بلکه دعا باید به زبان حال و استعداد باشد. از این جهت کسی می‌تواند واقعاً و از عمق جانش برای تعجیل در امر فرج آن حضرت دعا کند که انتظارش انتظار حقیقی باشد (جوادی آملی، 1388، ص116-117). همچنین دعاکننده باید در نیایش موحد باشد و غیرخدا را نخواند (جوادی آملی، 1389، ص67).
گشایش در مشکلات، نه‌تنها به دعا و نیایش، بلکه به تلاش و همت جمعی نیز بستگی دارد. دعا برای فرج و ظهور منجی، الهام‌بخش و امیدبخش است، اما گشایش پایدار در زندگی اجتماعی انسان معاصر، نیازمند همکاری و تلاش جمعی است. در کنار دعا و نیایش، باید به اهمیت رهبری و زعامت انسان کامل و همچنین تلاش‌های جمعی برای تحقق گشایش واقعی در زندگی توجه داشت.
3ـ2. عزیز شدن نزد اهل‌بیت
عزیز شدن نزد اهل‌بيت، آرزوی معنوی مؤمنان است که به‌دنبال تقرب به خداوند و درک مقام والای عترت طاهره هستند. انتظار فرج و ظهور امام زمان، به‌عنوان اصولی اساسی در تشیع، نه‌تنها امیدی برای آینده‌ای روشن است، بلکه عاملی برای تقویت ارتباط با اهل‌بیت و کسب محبت و رحمت آنها محسوب می‌شود. این انتظار، انگیزه‌ای برای جهاد و تلاش در مسیر ارزش‌های الهی و قرار گرفتن در زمرة منتظران صالح است. آيت‌الله جوادی آملی در این‌باره می‌فرماید:
مقام والای عترت طاهره، یعنی «مقام محمود عندالله»، بالاترین مراتب تقرب به خداوند است و آرزوی هر مؤمن صاحب معرفت می‌باشد. اگرچه رسیدن به این مقام برای افراد عادی دشوار است، اما با توجه به مراتب مختلف وجودی، ورود به آن برای سالکان صادق و صاحب معرفت، بر اساس مرتبه وجودی‌شان، امکان‌پذیر است. بسیاری از منتظران حجت منتظر که در جهاد اوسط و اکبر کوشیده‌اند و به بارگاه قبول اهل‌بیت رسیده‌اند، مشمول نگاه رحمت‌آمیز عترت طاهره شده‌اند و مس وجودشان تحت تأثیر نگاه کیمیایی آنان، گرانبها گشته است. این افراد شایسته‌اند که به مقام محمود اهل‌بیت دست یابند و مدال «منّا اهل‌البیت» را کسب کنند، همان‌طور که بزرگانی مانند فضه، ابوذر، سلمان و دیگران با ارتباط راستین با ولی زمانشان، به این افتخار نائل آمدند. فضه خادمه خانه نورانی علوی و فاطمی است که روزگاری مس وجودی داشت، ولی به برکت وجود کیمیا اثر خاندان عترت، طلایش گردانید و تا مقامی بار یافت که در فضیلت «ویُطعِمونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکینًا ویَتیمًا واَسیرا» (انسان: 8) (و غذا را در عین دوست داشتن، به مسکین و یتیم و اسیر انفاق می‌کنند)، با موالیانش شرکت جست و به افتخار «منّا اهل‌البیت» رسید (جوادی آملی، 1389، ص188).
درجه گواهی به ولایت امامان معصوم پیوند معنوی و معرفت قلبی به مقام ولایت آنان است‌. گرایش درونی و پیوند روحی با مقام ولایت‌، سبب نزدیکی و باریافتگی به آستان ملکوتی آن ذوات قدسی می‌شود‌، به‌گونه‌ای‌که پیامبر در ارج‌گذاری انسان‌های روشن‌ضمیری مانند جناب سلمان‌، وی را از باریافتگان به آستان اهل‌بیت می‌داند (جوادی آملی، 1391، ج4، ص67). چنان‌که می‌فرماید: «سلمان منّا أهل‌البیت» (كلينى، 1429ق، ج2، ص396).
بنابراین، می‌توان گفت که انتظار فرج و ظهور امام زمان نه‌تنها یک وظیفه دینی، بلکه یک فرصت برای عزیز شدن نزد اهل‌بيت است. این انتظار، مؤمنان را به تلاش و جهاد در راه حق وادار می‌کند و آنان را به سمت تقرب به عترت طاهره هدایت می‌نماید. همان‌طور که شخصیت‌های بزرگی چون فضه خادمه و ابوذر به برکت ارتباط با اهل‌بيت به مقام‌های والایی دست یافتند، منتظران واقعی نیز می‌توانند با تلاش و اخلاص، به این مقام نائل شوند. در نهایت، عزیز شدن نزد اهل‌بیت، نتیجة تلاش مستمر در راستای تحقق ارزش‌های الهی و انتظار فرج است که می‌تواند به باروری روحی و معنوی انسان‌ها منجر شود و آنان را در زمرة «منّا اهل‌البیت» قرار دهد.
4ـ2. تخلق به اخلاق اسلامی و ارتقای علمی
انتظار فرج، مفهومی دینی است که نه‌تنها امیدی برای ظهور منجی است، بلکه راهنمایی برای زندگی روزمره با اخلاق الهی، برای انسان معاصر محسوب می‌شود. آيت‌الله جوادی آملی بر این باور است که انتظار واقعی در اعمال و رفتار ما تجلی می‌یابد. این انتظار، انسان را توانمند می‌سازد تا با ایجاد فضایی محبت‌آمیز در خانواده، از کینه دوری کرده و به خیرخواهی بپردازند. درواقع، انتظار فرج، تلاشی برای اصلاح خود و دیگران و زندگی کردن به روشی است که آمادگی برای ظهور منجی را نشان دهد. آيت‌الله جوادی آملی در این‌باره می‌فرماید:
منتظران واقعی امام عصر، با تخلق به اخلاق الهی، از حرام‌ها دوری می‌کنند و جان خود را از معصیت پاک نگه می‌دارند. آنها تلاش می‌کنند واجبات را انجام داده و مستحبات را نیز در حد توان خود به جا آورند. این رفتار، آنها را مستحق عنایت و نگاه ویژه امام و عترت طاهره می‌کند (جوادی آملی، 1389، ص186).
انتظار فرج به انسان قدرت می‌دهد تا با تقویت ایمان و اراده، از وسوسه‌های شیطانی دوری کند و به کارهای نیک بپردازد. این امر می‌تواند روابط خانوادگی را مستحکم‌تر کرده و فضایی محبت‌آمیز ایجاد کند. منتظران حقیقی باید با عمل به آموزه‌های مکتب انتظار، مانند کسب دانش و خیرخواهی، خود را برای ظهور آماده کنند. همچنین، باید به غیرخدا تکیه نکرده و مراقب قلب خود باشند تا از کینه و غفلت دوری کنند. در غیر‌این‌صورت، هویت انسانی و سعادت دنیوی و اخروی خود را از دست خواهند داد و آنگاه چنین انسانی مصداق بارز «خَسِرَ الدُّنیا والاءخِرَة» (حج: 11) خواهد بود (جوادی آملی، 1389، ص191).
آيت‌الله جوادی آملی به این نکته اشاره می‌فرماید که اگر قلبی آلوده به کینه باشد، شایسته بذرافشانی معرفت و محبت نیست. بنابراین، انسان با تخلق به اخلاق الهی و دوری از کینه و حسد، می‌توانند به‌عنوان الگوهایی برای خانواده‌های خود عمل کنند و فضایی آرام و محبت‌آمیز ایجاد نمایند. همچنین، انتظار فرج به آنها کمک می‌کند تا به غیرخدا تکیه نکنند و امید خود را تنها به او ببندند، که این امر می‌تواند به تقویت ایمان و اعتماد به نفس آنها منجر شود. چنان‌كه آيت‌الله جوادی آملی می‌فرماید: «شیعه‌، هم منتظر ظهور مهدی موجود موعود است؛ هم غیر از انتظار و امید‌، مراقبه و مرابطه هم دارند؛ یعنی باور دارند که حضرت‌، ولی آنان است و به او تعهد می‌سپارند که مراقب گفتار‌، رفتار‌، سیره و صفت خودشان باشند» (جوادی آملی، 1396، ج10، ص73).
انتظار فرج به‌عنوان عاملی برای شکوفایی اندیشه‌ها و رشد فکری و ارتقای اخلاق نظری شناخته می‌شود. آيت‌الله جوادی آملی بر برنامه امام عصر برای ارتقای آگاهی تأکید دارد و انسان‌های منتظر می‌توانند با کسب علم و دانش، با ارتقای اخلاق نظری و دانایی به علم اخلاق، فضایی اخلاقی، علمی و فرهنگی در خانواده ایجاد کنند. پیروی از این آموزه‌ها به تربیت نسل‌های آگاه و رشد اخلاقی خانواده‌ها، کمک کرده و محیطی سرشار از علم و معنویت و اخلاق و آگاهی فراهم می‌آورد. این حرکت علمی همچنین فتنه‌های نفسانی را خنثا کرده و خواسته‌های نفسانی و رذائل اخلاقی را کنترل کرده و به تعالی اندیشه و دانش و رشد اخلاق و معنویت در خانواده‌ها می‌انجامد. چنان‌که آيت‌الله جوادی آملی می‌فرماید:
اثاره دفائن عقول و شکوفایی گنج‌های اندیشه انسان‌ها از برترین برنامه‌های وجود مبارک امام عصر است، همان‌گونه که در بسیاری از روایاتِ ظهور حضرتش به اوج گرفتن سطح آگاهی در عصر ظهور تصریح شده است. سیر طبیعی علوم از سویی و کوشش بی‌وقفه علما و صاحبان عقل و دانش و فرهنگ از سویی دیگر، سبب گسترش مباحث و معارف علمی و زمینه رشد فکر و شکوفایی اندیشه را فراهم می‌آورد. این حرکت و جنبش علمی که با تألیف کتاب یا سایر دستاوردهای علمی و فکری و به دست علما که سربازان واقعی و منتظران حقیقی امام عصر هستند به وجود می‌آید، فتنه‌های برخاسته از خواسته‌های نفسانی برای خاموش کردن چراغ عقل را ناکام می‌گذارد و سبب تعالی اندیشه و دانش خواهد گشت (جوادی آملی، 1389، ص186-187).
انتظار فرج، فرصتی برای تقویت ایمان و اراده و ارتقای دانش و علم اخلاق و تحقق اخلاق نظری است که به یادگیری و پژوهش در زمینه‌های اخلاقی، علمی و فرهنگی می‌انجامد. این انتظار، روابط خانوادگی و اجتماعی را مستحکم‌تر کرده و فضایی سالم و محبت‌آمیز ایجاد می‌نماید. آيت‌الله جوادی آملی بر اهمیت آن در شکوفایی اندیشه‌ها و ارتقای آگاهی تأکید دارد. انتظار فرج، انگیزه‌ای برای کسب علم و دانش است و به ایجاد محیطی علمی و فرهنگی در خانواده کمک می‌کند. پدر و مادر، با تقویت روابط و تربیت نسل‌ها، می‌توانند خانواده را به سوی اهداف والای انسانی و دینی هدایت کنند. چنان‌كه آيت‌الله جوادی آملی می‌فرماید:
در نظام مهدوی‌، رشد عقلی و شعور جمعی بالا می‌رود تا جامعه بشری ظرفیت ادراک معارف والای دینی را داشته باشد‌. ارتقای سطح فهم و ادراک جمعی‌، سبب می‌شود مردم دنیا پیام نجات‌بخش اسلام را دریافت کنند و به امام معصوم روی آورند. شکوفایی عقلانیت در عصر ظهور‌، هماهنگ با تعلیمات وحیانی و محوریت آموزه‌های دین است؛ یعنی عقلانیت آخرتگرا و ارزش‌محور است‌، ازاین‌رو در حکومت دین‌مدار مهدوی‌، عقلانیت و فرزانگی‌، با عبودیت و بندگی خدای متعالی هماهنگ می‌شود (جوادی آملی، 1395، ج10، ص313).
5ـ2. تجلی عبودیت
بر اساس آموزه‌های دین، معرفت و اطاعت از خداوند با شناخت و پیروی از اولیای معصوم مرتبط است. عبودیت واقعی در گرو رهنمودهای این پیشوایان هدایت است و دستاوردهای معرفتی و تربیتی انسان در عرصة عبودیت الهی به شناخت و عمل به دستورات آنان وابسته است. اولیای معصوم به‌عنوان دروازه‌های عبودیت و راه رسیدن به قرب الهی شناخته می‌شوند. امام باقر نیز معرفت و پیروی از امام را کلید حقیقت و خرسندی خداوند دانسته و عبادت بدون اعتراف به ولایت آنان را مردود می‌شمارد (جوادی آملی، 1393، ج9، ص434ـ435). چنان‌که امام باقر در این‌باره می‌فرماید: «ذِرْوَةُ اَلْأَمْرِ وَ سَنَامُهُ وَ مِفْتَاحُهُ وَ بَابُ اَلْأَشْيَاءِ وَ رِضَا اَلرَّحْمَنِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اَلطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ مَنْ يُطِعِ اَلرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اَللّهَ وَ مَنْ تَوَلّى فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً» (حر عاملى، 1409ق، ص119)؛ بلندای امر و قله بلند و کلید آن دَرِ هر چیز و رضایت خدای رحمان پس از شناخت امام پیروی از اوست و خداوند فرموده: هر که از پیامبر اطاعت کند، در حقیقت از خدا اطاعت کرده و هر که روی برتابد [حسابش با ماست.] ما تو را بر آنان نگهبان [اعمالشان که به طور اجبار از فسق و فجور حفظشان کنی] نفرستادیم.
6ـ2. سرزندگی و امید و شوق‌آفرینی
آيت‌الله جوادی آملی در آثار خود، انتظار فرج را به‌عنوان یک اصل اعتقادی معرفی می‌کند که امید به آینده‌ای روشن را در دل‌ها زنده نگه می‌دارد. ایشان تأکید دارند که انتظار فرج، نه یک حالت انفعالی، بلکه یک حرکت فعالانه است که انسان را به صبر و پایداری در برابر مشکلات دعوت می‌کند. این امیدواری، به‌ویژه در خانواده، باعث تقویت روحیه اعضا و استحکام بنیان خانواده می‌شود.
انتظار فرج، اصولی اعتقادی است که امیدی برای ظهور منجی محسوب می‌شود و نیروی محرکی در زندگی روزمره، برای انسان معاصر است. آيت‌الله جوادی آملی بر سرزندگی و شوق‌آفرینی این مفهوم تأکید دارد. انتظار فرج، به افراد کمک می‌کند تا امید و شوق را در زندگی خود تقویت کرده و با نگاهی به آینده‌ای روشن، روحیه خود و خانواده‌شان را بالا ببرند. این امیدواری، فضایی مثبت و شاداب در خانواده ایجاد می‌کند. چنان‌که می‌فرماید:
آموزه انتظار ویژگی‌هایی چون سرزندگی، شوق‌آفرینی و ماندگاری دارد. انتظار ظهور مهدی موعود با گذر زمان دچار روزمرگی نمی‌شود و شمار مشتاقان او افزایش می‌یابد. این پویایی و جذبه به‌حدی است که امامان پیشین نیز اشتیاق و علاقه شدید خود را به وجود مقدس او ابراز کرده‌اند. هنگامی‌که یکی از یاران امام صادق درباره ولادت حضرت قائم (عح) پرسید‌، حضرت صادق پاسخ داد: نه! سپس اشتیاق وصف‌ناپذیر خویش را درباره آن یگانه دوران‌، این‌گونه آشکار کرد: «وَ لَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ أَیَّامَ حَیَاتِی» (مجلسي، 1403ق، ج51، ص148)؛ اگر او را درک می‌کردم و می‌دیدم روزهای عمرم را در خدمت او می‌بودم. راز این شور و شیدایی‌، آن است که آن موعود موجود الهی‌، همان‌گونه که خودش نمود همة انبیاء و اولیاء است‌، ظهور او نیز تجلی‌گاه تمام نیکی‌ها و تحقق بخش همه آرمان‌های بلند آدمی در پهنای تاریخ است (جوادی آملی، 1393، ج9، ص369-370).
انتظار فرج به انسان معاصر این امکان را می‌دهد که با تقویت ایمان و اراده خود، در برابر چالش‌ها و مشکلات زندگی ایستادگی کنند. این رویکرد می‌تواند به تقویت روابط خانوادگی و ایجاد فضایی محبت‌آمیز و سالم در خانواده‌ها منجر شود. همچنین، امید به ظهور امام زمان می‌تواند به‌عنوان یک منبع آرامش و انگیزه برای تلاش در جهت بهبود وضعیت زندگی و دستیابی به آرمان‌های بلند انسانی عمل کند.
اشتیاق فراوان جوانان به طریقت نورانی وحی و عترت، صفای باطنی، نورانیت ضمیر و زمینه مستعد برای قبول بذر هدایت، آنان را قابل می‌سازد تا بر اساس «یَهدونَ بِاَمرِنا» (انبیاء: 73) با فیض امام هدایت و با «کن فیکون» حضرتش متحول گردند و خالصانه در مسیر اعتلای کلمة الله از هیچ کوشش و بخششی دریغ نورزند و امام عصر که تحقق بخشنده آمال و اهداف تمام انبیای الهی در طول تاریخ بشر است، بر اساس سیره مشترک همه انبیای الهی که استفاده از زبان لیّن و قول بلیغ در اوضاع عادی و زبانه تیغ در حال ضرورت است، پرچم توحید را بر فراز جامعه بشر به اهتزاز درخواهد آورد. آثار رحمت الهی با ظهور آن حضرت تجلی دیگری خواهد یافت و وعده قرآنی «ولَو اَنَّ اَهلَ القُری ءامَنوا واتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَیهِم بَرَکتٍ مِنَ السَّماءِ و الاَرض» (اعراف: 96) عملی خواهد شد (جوادی آملی، 1389، ص245).
بنابراین، آموزه‌های آيت‌الله جوادی آملی نشان می‌دهد که امید به ظهور امام زمان نقش مهمی در ایجاد آرامش و تقویت روحیه در خانواده دارد. این امید خانواده را از فروپاشی در برابر مشکلات حفظ کرده و به آنها انگیزه می‌دهد تا برای آینده‌ای بهتر تلاش کنند. انتظار فرج به‌عنوان یک عامل مؤثر در سرزندگی و امیدآفرینی، به انسان معاصر کمک می‌کند تا فضایی مثبت و شاداب در خانواده‌ و اجتماع ایجاد کنند. بنابراین، انتظار فرج نه‌تنها یک مفهوم دینی، بلکه یک راهکار عملی برای بهبود روابط اجتماعی و خانوادگی در تربیت نسل‌های آینده است و منتظران موعود، می‌توانند به‌عنوان الگوهایی برای تحقق اهداف عالی انسانی و دینی عمل کنند.
7ـ2. صبوری در برابر مشکلات و استحکام خانواده
انتظار فرج، اصولی اعتقادی است که نه‌تنها امیدی برای ظهور منجی محسوب می‌شود، بلکه عاملی برای تحقق صبر و استقامت در زندگی روزمره است. آيت‌الله جوادی آملی بر حفظ آرامش در برابر سختی‌ها تأکید دارد. افرادی که به انتظار فرج می‌پردازند، الگوهایی برای صبر در خانواده خود می‌شوند. این انتظار به آنها کمک می‌کند تا در شرایط سخت، با توکل به خدا، ستون‌های محکم خانواده باشند. این رویکرد، نه‌تنها وضعیت معنوی آنها را بهبود می‌بخشد، بلکه انسجام و استحکام خانواده را حفظ می‌کند. آيت‌الله جوادی آملی بر تحمل سختی‌های موقتی تأکید دارد، و افراد با تقویت صبر، در زمان‌های بحرانی، الگوهایی مثبت و حمایتگر برای خانواده خود می‌شوند. چنان‌که در این‌باره می‌فرماید: «صبر همانا حفظ نفس از بی‌تابی، جزع و آشفتگی است، نه خاموشی گزیدن و انفعال. بر آن دسته از منتظران راستین امام عصر که از اغنیا نیستند، رواست که با پرهیز از آشفتگی و بی‌تابی که زمینه‌ساز انحراف آنان است و با آرامش نفس به امداد خداوند قادر اتکال و بر بلای مضیقه معاش صبر کنند: «وعلی الفقراء بالصبر» (جوادی آملی، 1389، ص213).
انتظار فرج، پایداری خانواده را تقویت می‌کند. افرادی که به ارزش‌های آن پایبند هستند و صبر و استقامت را پیشه می‌کنند، الگوهایی الهام‌بخش برای حفظ انسجام خانواده می‌شوند. این نقش در شرایط سخت، برجسته‌تر است؛ زیرا صبر و استقامت، ستون‌های محکم خانواده را تشکیل می‌دهند. قرآن نیز بر صبر تأکید دارد و وعده نصرت الهی را می‌دهد. این وعده، امیدی برای غلبه بر مشکلات و کمک به پایداری خانواده است. انتظار فرج، روحیة خانواده را تقویت کرده و بنیان آن را استحکام می‌بخشد. قرآن می‌فرماید: «فَصَبْرٌ جَمِيلٌ» (يوسف: 18)؛ در هر صورت صبر جمیل کنم. طبق آموزه‌های قرآن و اهل‌بیت، به زنان توصیه می‌شود که صبر و استقامت خود را در حفظ خانواده تقویت کنند، به‌طوری‌که انتظار فرج خود به‌عنوان یک امید مشترک، به پایداری خانواده‌های معاصر منجر شود. صبر به‌معنای تحمل دشواری گذرای دوران آزمون الهی است؛ نه تحمل مقهورانه. وعده تخلف‌ناپذیر خدا با بیان «کانَ حَقًّا عَلَینا نَصرُ المُؤمِنینَ»، زمینة ارتقاب و مراقبت صریح و سریع را فراهم می‌کند‌، ازاین‌جهت‌، هم صبر لازم است؛ هم ارتقاب (جوادی آملی، 1395، ج39، ص264).
درنتیجه از دیدگاه آيت‌الله جوادی آملی، انتظار فرج می‌تواند به‌عنوان یک عامل مؤثر در ایجاد صبر و استحکام خانواده در زندگی انسان معاصر عمل کند. این انتظار، به آنها کمک می‌کند تا با تقویت روحیة صبر و استقامت، فضایی مثبت و حمایتگر در خانواده‌های خود ایجاد کنند. بنابراین، انتظار فرج نه‌تنها یک مفهوم دینی، بلکه یک راهکار عملی برای دستیابی به زندگی با کیفیت و پر از امید است که می‌تواند به بهبود روابط خانوادگی و تربیت نسل‌های آینده کمک کند. با این رویکرد، منتظران مهدی موعود می‌توانند به‌عنوان الگوهایی برای خانواده‌ها و جامعه عمل کنند و به تحقق اهداف عالی انسانی و دینی نائل آیند.
8ـ2. ترویج حیا و عفت در جامعه
انتظار فرج، مفهومی دوگانه است: امیدی برای ظهور منجی و ترویج حیا و عفت در جامعه. آيت‌الله جوادی آملی، انسان منتظر را پاسداران حیا می‌داند. خانواده‌هایی که به این مفهوم پایبند هستند، الگوهایی برای حیا بوده و با حفظ عفت، به ارتقای اخلاقی جامعه کمک می‌کنند. این رویکرد، فضایی مثبت و اخلاقی ایجاد می‌نماید، و انسان‌های منتظر با مراقبت از نفس، ارزش‌های دینی را حفظ می‌نمایند. آيت‌الله جوادی آملی در این‌باره می‌فرماید:
حیا به‌معنای مراقبت از نفس در برابر هر نوع آلودگی و زشتی و عیب است. بانوان منتظر، امانتداران مظهریت اسمای جمالی خداوندند. آنان باید این امانت الهی را پاس دارند و خویش را در برابر وسوسه‌های شیاطین ظاهری و باطنی که می‌کوشند تا با شکستن حریم شرع، عقل و اخلاق، این امانت بزرگ الهی را ضایع کنند، حفظ و مراقبت کنند تا به دام شیطان نیفتند، که هر سخن یا عمل برخلاف موازین آموزه‌های ناب قرآن و عترت، به منقصت، کدورت و تاریکی جان انسان می‌انجامد و از دام‌های شیطان به‌شمار می‌آید. انسان منتظر آخرین حجت خداوند، پاسدار حریم عفت‌اند. حفظ عفت، یعنی نگهداشتن نفس از تمایلات و شهوات نفسانی، فضیلت والای انسان اهل انتظار است. بسا که جاهلیت مدرن روزگار ما تمایلات و هواهای نفسانی را دامن بزنند و شهوات را برای انسان زینت دهند؛ اما بر انسان منتظر شایسته است که با نگهبانی از حریم عفت خویش زمینه اعتلای روح خویش را فراهم آورند و از پیروی وسوسه‌های نفسانی و شیطانی احتراز کنند و هیچ زینتی را برون از حوزه جانشان و هیچ افتخاری را برتر از حفظ گوهر الهی وجودشان نشناسند (جوادی آملی، 1389، ص211).
بنابراین، انتظار فرج، به گفته آيت‌الله جوادي آملي، انسان را به ترویج حیا و عفت تشویق می‌کند. این انتظار، با حفظ حریم عفت و مراقبت از نفس، به ایجاد جامعه‌ای اخلاقی و مثبت کمک می‌نماید. انتظار فرج، نه‌تنها یک باور مذهبی است، بلکه راه‌حلی عملی برای زندگی بهتر و پرامید است که می‌تواند روابط اجتماعی را بهبود بخشیده و ارزش‌های اخلاقی را تقویت کند. انسان منتظر، با این رویکرد الگوهایی الهام‌بخش برای دیگران بوده و به اهداف والای انسانی و دینی دست می‌یابد.
9ـ2. مصلح اجتماعی و اصلاحگری جامعه
انتظار فرج، مفهومی است که امید به ظهور منجی را با تلاش برای اصلاح جامعه در زندگی روزمره انسان معاصر پیوند می‌دهد. آيت‌الله جوادی آملی بر این باور است که منتظران واقعی، با الهام از امام زمان، باید در ایجاد جامعه‌ای عادلانه کوشا باشند. افرادی که به این مفهوم اعتقاد دارند، می‌توانند به‌عنوان اصلاحگران اجتماعی، با امید به آینده، خود و جامعه را بهبود بخشند. این رویکرد، فضایی مثبت و الهام‌بخش در جامعه ایجاد می‌نماید و انسان منتظر را به الگوهایی برای دیگران تبدیل می‌کند. چنان‌که در این‌باره می‌فرماید:
باور به بی‌ثمر بودن تلاش‌ها برای اصلاح امور در غیبت ولی خدا، انگیزه‌ای برای مبارزه با ظالمان باقی نمی‌گذارد. اما کسانی که به انتظار فرج امیدوارند و می‌دانند صالحان بالاخره حاکم خواهند شد، برای رسیدن به آن جامعه ایدئال، هم خود را اصلاح می‌کنند و هم در اصلاح جامعه تلاش می‌نمایند. اینان، به‌عنوان منتظران واقعی، هم صالح هستند و هم مصلح. چنین کسی با اقتدا به دعای مولای خویش از خدای سبحان چنین می‌خواهد: «اللّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَيْكَ فِي دَوْلَةٍ كَرِيمَةٍ، تُعِزُّ بِها الإِسْلامَ وَ أَهْلَهُ، وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفاقَ وَ أَهْلَهُ، وَ تَجْعَلُنا فِيها مِنَ الدُّعاةِ إِلى‏ طاعَتِكَ وَ الْقادَةِ الى‏ سَبِيلِكَ» (ابن طاووس، 1376، ج1، ص476)؛ خدایا به سوی تو مشتاقیم برای یافتن دولت کریمه‌‌ای که اسلام و اهلش را به آن عزیز گردانی، و نفاق و اهلش را به وسیله آن خوار سازی و ما را در آن دولت از دعوت‌کنندگان به سوی طاعتت و رهبران به سوی راهت قرار دهی. این همان معنای بلندی است که امام معصوم بدان اشاره و در بیان وظیفه شیعیان در عصر غیبت می‌فرماید: «عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ وَ انْتِظَارِ الْفَرَجِ»؛ بر شما باد به دعا و انتظار فرج؛ چراکه اگر دعا ناظر به جنبه فردی و خودسازی تنها باشد، انتظار فرج قطعاً ناظر به هر دو جنبه فردی و اجتماعی یا به سخن دیگر، خودسازی و دیگرسازی است (جوادی‌آملی، 1389، ص183-184).
انتظار فرج به‌عنوان یک امید مشترک، می‌تواند به تقویت روحیه همبستگی و ایجاد انگیزه برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و دینی منجر شود. این مشارکت نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی اجتماعی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به تحقق آرمان‌های بلند انسانی و دینی نیز منجر شود. انسان معاصر با تکیه بر آموزه‌های دینی و اخلاقی، می‌توانند به‌عنوان پیشگامان اصلاحگری اجتماعی عمل کنند و به تحقق جامعه‌ای عادلانه و سالم کمک نمایند.
انتظار فرج، اصولی اعتقادی است که نه‌تنها امیدی برای ظهور منجی است، بلکه عاملی برای تربیت مصلحان اجتماعی و اصلاحگری جامعه و بهبود وضعیت انسان معاصر است. آيت‌الله جوادی آملی تأکید می‌کند که منتظران واقعی باید با امید به آینده، جامعه‌ای عادلانه بسازند. زنانی که به انتظار فرج می‌پردازند، می‌توانند مصلحان اجتماعی باشند و با امید به آینده‌ای روشن، به اصلاح خود و جامعه کمک کنند. این رویکرد، فضایی مثبت و سازنده در جامعه ایجاد می‌نماید. آيت‌الله جوادی آملی بر اهمیت صالح و مصلح بودن تأکید دارد، و زنان با اصلاح خود و تلاش برای بهبود جامعه، الگوهایی الهام‌بخش می‌شوند. چنان‌که آيت‌الله جوادي آملي می‌فرماید:
اندیشه‌ای که به ثمر نشستن تلاش‌ها برای اصلاح امور شک دارد، انگیزه‌ای برای مبارزه با ظالمان و مقاومت در برابر سختی‌ها باقی نمی‌گذارد. اما اگر فردی به آینده امیدوار باشد و بداند که حکومت صالحان بالاخره برقرار خواهد شد، آنگاه برای رسیدن به چنین جامعه‌ای تلاش می‌کند، هم خود را اصلاح می‌نماید و هم دیگران را. این فرد، به‌عنوان منتظری واقعی، نه‌تنها صالح است، بلکه در حد توان خود به اصلاح جامعه نیز می‌پردازد. وقتی در حضور امام از غیبت امام عصر سخن به میان آمد، یکی از حاضران گفت: وظیفة شیعیان شما چیست؟ فرمود: دعا و انتظار فرج؛ و ذکر فیه غیبة المهدى، قلت: کیف تصنع شیعتک؟ قال: «علیکم بالدعاء و انتظار الفرج» (مجلسى، 1403ق، ج92، ص336). اگر فرضاً دعا به جنبه فردی و خودسازی تنها نظر داشته باشد، چنان‌که از دعای منقول در دنباله روایت چنین استنباط می‌شود انتظار فرج قطعاً به هر دو جنبه خودسازی و دگرسازی نظر دارد (جوادی آملی، 1388، ج2، ص42ـ44).
بنابراین انتظار فرج، مفهومی قدرتمند است که امید به ظهور منجی را با راهنمایی برای زندگی اخلاقی روزمره، برای انسان معاصر، ترکیب می‌کند. این انتظار، انسان را تشویق می‌کند تا با ایجاد محبت در خانواده، از حسد دوری کرده و به خیرخواهی بپردازند. همچنین، ترویج حیا و عفت را تقویت می‌کند و به افراد کمک می‌نماید تا با حفظ عفت، جامعه‌ای اخلاقی‌تر بسازند. انتظار فرج، ایمان و اراده را تقویت کرده و به یادگیری و پژوهش علمی و فرهنگی منجر می‌شود. در نهایت، نه‌تنها یک باور مذهبی، بلکه راه‌حلی عملی برای زندگی بهتر و کمک به جامعه است.
10ـ2. تواضع و فروتنی و اجتناب از تکبر
انتظار فرج، مفهومی است که انسان را به تواضع، فروتنی و دوری از تکبر تشویق می‌کند. آيت‌الله جوادی آملی معتقد است: استکبار، مانعی برای ارتباط با خداست. افرادی که به انتظار فرج ایمان دارند، با شناخت محدودیت‌های خود و قدردانی از نعمت‌های الهی، تواضع را تمرین می‌کنند. این امر نه‌تنها به رشد معنوی آنها کمک می‌کند، بلکه جامعه‌ای همدل و محبت‌آمیز را ترویج می‌نماید. انسان متواضع، الگوهایی الهام‌بخش برای دیگران هستند و به ایجاد یک محیط مثبت در جامعه کمک می‌کنند. چنان‌که در این‌باره می‌فرماید:
استکبار و خودبرتربینی، انسان را از خداوند غافل می‌کند و به ورطه هلاکت می‌افکند. خطر ابتلا به این آفت، زمانی جدی‌تر می‌شود که انسانی بر اثر توانایی و تموّل خدادادی، قارونی و فرعونی بیندیشد، ثروت را دستاورد تلاش‌های خویش و قدرت را محصول توانایی تدبیرش بپندارد، ازاین‌رو ثروتمندانی که در انتظار آخرین پرچمدار اندیشه توحیدی به سر می‌برند می‌بایست بکوشند تا هرچه بیشتر به صفت تواضع درآیند؛ بدین معنا که از درون و بیرون نفس خویش را در مرتبه فرودست‌تری که همانا فقر محض نسبت‌به ایزد متعالی است بشناسند و ثروت خود را از آن خدا دانسته و خویش را در ردیف سایر بندگان خدا ببینند (جوادی آملی، 1389، ص212).
چنان‌که امام زمان می‌فرماید: «وَ عَلَى الْأَغْنِيَاءِ بِالتَّوَاضُعِ» (عاملي كفعمي، 1418ق، ص350). انتظار فرج به‌عنوان یک امید مشترک، می‌تواند به تقویت روحیه همبستگی و ایجاد انگیزه برای همکاری در امور اجتماعی منجر شود. این همکاری نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی اجتماعی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به تحقق آرمان‌های بلند انسانی و دینی نیز منجر شود. انسان منتظر، با تأسی از امام معصوم و با تکیه بر آموزه‌های دینی و اخلاقی، می‌توانند به‌عنوان پیشگامان تواضع و اجتناب از تکبر عمل کنند و به تحقق جامعه‌ای عادلانه و سالم کمک نمایند.
11ـ2. ترویج فرهنگ شجاعت و شهادت
انتظار فرج، به انسان کمک می‌کند تا با تقویت شهامت و شجاعت، در برابر چالش‌های اجتماعی ایستادگی کنند و الگوهایی الهام‌بخش باشند. این امر، نه‌تنها وضعیت معنوی آنها را بهبود می‌بخشد، بلکه جامعه‌ای مقاوم و مثبت ایجاد می‌کند. آيت‌الله جوادی آملی بر تعالی فرهنگ و فهم عمومی به‌عنوان زمینه‌ای ضروری برای درک پیام منجی تأکید دارد. چنان‌که آيت‌الله جوادی آملی در این‌باره می‌فرماید:
انتظار فرج، به‌معنای آماده‌سازی جامعه برای ظهور منجی است، که شامل مجاهده و تلاش در مسیر پیشرفت فرهنگی و اجتماعی می‌شود. این انتظار، با رشد فکری و تقویت شهامت و شجاعت، جامعه را برای درک و اجرای احکام الهی آماده می‌کند. هدف نهایی، ایجاد جامعه‌ای است که بتواند معارف الهی را درک کرده و در برابر چالش‌ها و جهل ایستادگی نماید. و به فرموده امام باقر شجاعت، صلابت و نفوذ در اجرای احکام الهی از ویژگی‌های یاران وجود مبارک امام زمان (عج) است.امام باقر می‌فرماید: «أَجْرَى مِنْ لَيْثٍ وَ أَمْضَى مِنْ سِنَانٍ» (صفار، 1404ق، ج1، ص24)؛ و چون جامعه اسلامی در رشد و تعالی فرهنگ و خردورزی از سویی و بالندگی شجاعت، شهامت و مدیریت از سوی دیگر به نصاب خود رسید، زمینه ظهور حجت مطلق الهی فراهم می‌گردد (جوادی آملی، 1389، ص192-193).
انتظار فرج، به‌عنوان یک امید مشترک، می‌تواند روحیه همبستگی را تقویت کرده و انگیزه‌ای برای مشارکت افراد در فعالیت‌های اجتماعی و دینی باشد. این مشارکت فعال، نه‌تنها به بهبود زندگی اجتماعی کمک می‌کند، بلکه به تحقق آرمان‌های انسانی و دینی نیز می‌انجامد. انسان معاصر، با الهام از آموزه‌های دینی، می‌توانند پیشگامان شجاعت، شهامت و شهادت بوده و در ایجاد جامعه‌ای عادلانه و سالم نقش داشته باشند.
نتیجه‌گیری
این پژوهش، تأثیر انتظار فرج بر سبک زندگی انسان معاصر را از منظر آيت‌الله جوادی آملی بررسی می‌کند. نتایج نشان می‌دهد که انتظار فرج، به‌عنوان یک اصل معنوی، نه‌تنها ایمان و امید انسان معاصر را تقویت می‌کند، بلکه به آنها کمک می‌کند تا با چالش‌ها به شیوه‌ای مثبت روبه‌رو شوند. این انتظار، منجر به صبر، استقامت و خودباوری در زندگی انسان معاصر می‌شود و روحیه‌ای مثبت‌اندیش ایجاد می‌نماید. در عرصه خانوادگی، انتظار فرج به انسان معاصر کمک می‌کند تا با ایجاد محیطی محبت‌آمیز، روابط خانوادگی را مستحکم‌تر کرده و مهارت‌های تربیتی خود را بهبود بخشند. این امر به تشکیل خانواده‌هایی سالم و متعهد می‌انجامد. در بعد اجتماعی انسان، با انتظار فرج می‌توانند در فعالیت‌های اجتماعی و خیریه مشارکت کرده و تأثیرگذاری خود را در جامعه افزایش دهند. این انتظار، به رهبری و هدایت مثبت افراد در محیط اجتماعی منجر می‌شود.
نتایج یافته‌ها نشان می‌دهد که انتظار فرج به‌عنوان یک اصل می‌تواند معضلات موجود در زندگی انسان معاصر را حل کند. این یافته‌ها در مقایسه با تحقیقات پیشین، تأکید بیشتری بر نقش فعال انسان معاصر منتظر در ایجاد تغییرات مثبت دارند و نشان‌دهنده تفاوت‌های معناداری در رویکردهای گذشته در این زمینه است.
با توجه به این نتایج، می‌توان مشکلات و معضلات موجود در جامعه را که به نوعی متأثر از خلأ‌های معنوی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی هستند، با استفاده از مفاهیم و آموزه‌های انتظار فرج کاهش داد. ازجملة این مشکلات می‌توان به کاستی‌ها در روابط خانوادگی، نیاز به افزایش آگاهی اجتماعی و فقدان مشارکت فعال انسان معاصر در مسائل اجتماعی اشاره کرد. انتظار فرج به‌عنوان یک مبنای نظری و عملی می‌تواند در حل این معضلات مؤثر واقع شود و انسان معاصر را به سمت ارتقاء کیفیت زندگی در عصر نوین سوق دهد.