Ma`rifat

بین نظرات غزالى و کانت در  شناخت مابعدالطبیعه اشتراکات و اختلافاتى وجود دارد. غزالى هفت قرن پیش از کانت در نقد فلسفه کتاب نوشت. هر دو در فکر احیاى دین بوده‏اند؛ اما غزالى در اندیشه احیاى جامعیت و کمال غیرسکولاریستى اسلام، و کانت در فکر اندیشه سکولاریستى و اومانیستى و خردگرایى پروتستان بود.      از جمله نقدهاى وارده به نظر غزالى این است که بین نظرات او انسجام چندانى وجود ندارد. از یک‏سو، به تکفیر کسانى پرداخت که در آثارش عین دلایل و براهین فلسفى آنها را در مسائل مابعدالطبیعه آورده است و از سوى دیگر، آنچه که در جمع میان استدلال برهانى و مشاهده باطنى آورده، در مقایسه با اسلوب استوار ملّاصدرا خام و ناپخته است. به علاوه، مسائلى را که وى در اندیشه و آثار حکما باطل دانسته، در واقع، باطل نبوده و صرفا براى جانبدارى از آموزه‏هاى اشعریت و تصوف رد شده است.      وى نتوانست شکاف نومن و فنومن را با مبانى خود توجیه کند. قانون اخلاق عملى او متأثر از مذهب پروتستان و مستقل از دین و انتزاعى و خیال پردازانه است. اخلاق بدون دین، که از سوى او تجویز شده، ناقص و معیوب است. این استدلال او باطل است که تصور تکلیف بدون تصور خدا در انسان‏ها وجود دارد. نقدهاى او بر ادلّه عقلى اثبات مسائل مابعدالطبیعه نیز جانبدارانه و غیرمنطقى است. این مقاله با روش اسنادى به بررسى موضوع مزبور مى‏پردازد.