Ma`rifat

عبدالرحمن بن خلدون (به عنوان نماینده فکرى یک دوره اندیشه ورزى در مغرب اسلامى) در ابتداى کتاب تاریخ «العبر»، با تأسیس علمى جدید، در مقام کشف قوانین حاکم بر اجتماعات انسانى برآمده است. در مقابل، استاد مرتضى مطهرى (به عنوان نماینده فکرى یک دوره اندیشه ورزى در شرق اسلامى) در کتاب «فلسفه تاریخ» و برخى دیگر از آثار خویش، به صیرورت و تحول کل تاریخِ انسان نظر داشته، درباره عامل، جهت، هدف، ماهیت و معیار حرکت تاریخ، به بحث پرداخته است. در کنار تفاوت این دو اندیشمند در: فاصله یا پیوند نسبت به فلسفه اسلامى، بررسى تاریخ انسانى از منظرى کلى یا قوانین اجتماعى به صورت جزئى، دَوْرى یا تکاملى دیدن تاریخ، پیروى از مذهب تسنن یا تشیع، و برخى امور دیگر؛ اما، در هر دو، این زمینه و ماهیت مشترک وجود دارد که عقلانیت مطرح شده، از سطح عقلانیت حوزه تفکر غربى، فراتر رفته، مى خواهند خود را در چشم انداز شریعت ببینند و یا اینکه دست کم شریعت را در چشم انداز خود داشته باشند؛ از این زاویه است که مى توان در هر دو متفکر، به موضوع «فلسفه تاریخ اسلامى» رسید؛ منتها در اولى با گذشتن از «فلسفه ابن رشد» و در دومى با تکامل و سیر در «فلسفه صدرایى».