معرفت

بررسی جامعه شناختی الگوهای وساطت در ازدواج

محمّداسلم جوادی

پیشگفتار

یکی از بنیادی ترین نهادهای اجتماعی نهاد خانواده است. خانواده هسته اصلی حیات اجتماعی است. انسان ها غالباً در درون خانواده ها به دنیا می آیند و در آنجا جامعه پذیر¹ خانواده ها یگان های کوچکی هستند که به مثابه سلول ها، بافت ارگانیک حیات اجتماعی را تشکیل می دهند. جوامع، هر چند بزرگ باشند، در نهایت به واحدهای کوچکی قابل تحویلند که خانواده نامیده می شوند. به همین دلیل، از منظر جامعه شناسی، نهاد خانواده در مقایسه با سایر نهادهای اجتماعی از اهمیت فوق العاده برخوردار است. اهمیت این موضوع تا آنجاست که بخش قابل توجهی از موضوعات جامعه شناختی اختصاص به بحث از خانواده دارد و در درون این علم گرایشی با عنوان «جامعه شناسی خانواده» به موضوعات مهمی در این باب می پردازد.

گستردگی و بنیادی بودن نهاد خانواده، آن را دایم در پیوند و تأثیر و تأثر متقابل با سایر نهادها قرار داده است، به گونه ای که از یک سو تغییرات در نهاد خانواده، بسیاری از شبکه های روابط انسانی را دچار تغییر می کند و از سوی دیگر، تغییرات به وجود آمده در سایر نهادها و زمینه های اجتماعی می تواند ساخت، الگوها، ارزش ها و هنجارهای حاکم بر نهاد خانواده را عمیقاً متحول نماید. مطالعه در باب دگردیسی نظام خانوادگی و روابط موجود در آن زمانی می تواند از جامعیت روش شناختی برخوردار باشد که تمامی متغیرهای تاثیرگذار بر آن، از جمله ارتباط آن با سایر نهادهای اجتماعی بررسی شود.

امروزه یکی از چالش های بسیار عمده فراروی توسعه جوامع انسانی از هم پاشیدن شیرازه و بافت حیات خانوادگی است. بسط حیات صنعتی و صنعتی شدن محیط زیست انسانی، نظام تقسیم کاری را به وجود آورده است که بر اساس آن بیش از پیش تمایز میان نقش ها و موقعیت های متفاوت مرد و زن از بین رفته است و در نتیجه سر درگمی نقشی³بیش از هر نهاد دیگر، دامنگیر نهاد خانواده شده است. در گذشته خانواده مهم ترین کانون اجتماعی کردن افراد به شمار می آمد. اما امروزه به دلیل تعارض نقشی و دیگر چالش هایی که زندگی صنعتی فراروی خانواده نهاده است، نقش خانواده در جامعه پذیر کردن افراد، انتقال ذخیره دانش به نسل های بعدی و ایجاد پیوند نسلی بسیار کم رنگ و ناچیز شده است.

یکی از چالش های مهمی که به طور بسیار جدی، نهاد خانواده را در عرصه روابط اجتماعی، دچار مشکل نموده، تحول، دگرگونی و تغییراتی است که در نگرش ها، باورها، هنجارها، آداب و رسوم مربوط به ازدواج و همسرگزینی روی داده است. در پی این تغییرات در نگرش ها، باورها و ارزش ها در سطح کلان، امروزه ازدواج به مثابه اساسی ترین فرایندی که به شکل گیری حیات خانوادگی می انجامد، دچار تغییرات بسیاری شده است. از این رو، پژوهش و تحقیق در عرصه روابط خانوادگی، همانند فرایند ازدواج یکی از کارهای بنیادین در عرصه شناخت و بررسی تحولات و دگرگونی های اجتماعی است. با توجه به همین امر است که مقاله حاضر یکی از چالش های فراروی ازدواج، یعنی وساطت در ازدواج را برای بررسی برگزیده است. این مقاله در پی پاسخ گویی به این سؤال است: «چگونه تغییرات در سطح کلان اجتماعی، وساطت در ازدواج را دچار تغییر نموده است و این تغییرات چه چالش هایی را فراروی وساطت در ازدواج قرار داده است؟ و از سوی دیگر، تغییرات در امر وساطت در ازدواج چه تأثیراتی بر سایر روابط موجود در عرصه ازدواج داشته است؟»

مفهوم شناسی وساطت

«وساطت» یکی از متداول ترین مفاهیم حیات اجتماعی است. این مفهوم نه تنها در عرصه حیات اجتماعی، بلکه در علوم و دیگر قلمروهای زندگی انسانی نیز کاربرد فراوانی دارد. از دیرباز یکی از مهم ترین بحث ها در دانش «منطق» بحث از «حد وسط» در کنار صغرا و کبرای قضایا و گزاره های استنتاجی بوده است. در فلسفه نیز علت های میانی و یا علل متوسطه یکی از مهم ترین دسته بندی در دانش فلسفه بوده که طبق آن علت ها گاهی بدون واسطه بر معلول های خویش تأثیرگذار بوده و گاهی علت ها تأثیرات خویش را از طریق علت های واسطه بر معلول ها محقق می سازند. در حیات اجتماعی نیز وساطت و میانجی گری در بسیاری از امور به ویژه در عرصه ایجاد دشمنی و یا آشتی بسیار متداول است. درگیری ها، رویارویی ها، تنش ها و خصومت های اجتماعی چه در سطح کلان⁴ بین قبایل، طوایف و گروه ها و چه در سطح خرد⁶ میان دو فرد و یا مجموعه ای از افراد، همواره از طریق وساطت و میانجی گری به صلح و آشتی می انجامد.

وساطت در مفهوم لغوی خویش از ریشه وسط است که در مورد حد فاصل میان دو چیز اطلاق می گردد. اگر A و B و C را در یک چینش ترتیبی در نظر بگیریم و  Aرا در مرحله اول،  Bرا در مرحله دوم، C را در مرحله سوم قرار دهیم، حد فاصل میان  Aو  Cیعنی  Bرا وسط می نامیم. بنابراین، حد وسط عبارت است از حدی که میان دو حد (حد قبل از خودش و حد بعد از خودش) قرار می گیرد. به این ترتیب، وساطت که مفهوم مصدری وسط است عبارت است از واقع شدن میان دو چیز که گاهی برای وصل کردن و گاهی برای فصل کردن میان آن دو چیز قرار می گیرد.

A,B,C

حد فاصل B = C,A

حد وسط = B

وسط و وساطت هر دو واژگانی عربی هستند که در کاربرد فارسی نیز رایج شده اند. به لحاظ معنایی کاربرد واژه «وسط» در زبان عربی تفاوتی با کاربرد آن در زبان فارسی ندارد. در عربی وسط این گونه تعریف می شود: «وسط الشیء: مابین طرفیه»⁷ و در فارسی نیز «وساطت» به معنای میانجی گری و شفاعت است و «وسط» چیزی است که در میان واقع شود.⁸

وساطت در ازدواج از دیدگاه دینی

در دیدگاه دینی وساطت بر دوگونه مورد اهتمام قرار گرفته است: اول در ضمن دسته ای از آیات و روایات که به صورت عام بر ایجاد الفت، آشتی، همدلی و پیوند میان دین داران و مؤمنان تأکید دارد. دوم مستقیماً به وسیله روایاتی که نفس وساطت در ازدواج را مورد توجه و تأکید قرار داده است.

الف. وساطت به لحاظ ایجاد اخوت و آشتی

بسیاری از مناسک و آیین های دینی سرشت اجتماعی دارند، به گونه ای که تنها در قالب رفتار یک دست جمعی است که تحقق می یابند. به همین دلیل، ادیان همواره انسان ها را به اتحاد و یکپارچگی فرا می خوانند و در تاریخ جوامع نیز پیوسته موجبات همبستگی اجتماعی را فراهم نموده اند.

تحقیقات جامعه شناسی در مورد ادیان نشان داده است که نقش دین در ایجاد همبستگی بسیار اساسی و بنیادین است. برخی از جامعه شناسان دین عقیده دارند که ادیان از طریق انجام مناسک جمعی و احکام اجتماعی باعث تهییج احساس همبستگی در افراد گردیده و بدین طریق همواره بنیاد شالوده های اجتماعی را استحکام می بخشند.⁹

از نظر دورکیم، آنچه که موجبات همبستگی اجتماعی را فراهم می سازد اصول و احکام اخلاقی است. اقتدار اخلاقی موجب چیرگی جامعه بر فرد می گردد. ولی آنچه که در ورای اقتدار اخلاقی نشسته، دین است. دین پشتوانه نیرومند احکام و ارزش های اخلاقی به شمار می آید. پس در حقیقت دین است که باعث می شود، شیرازه زندگی اجتماعی هر روز محکم تر گردیده و از استحکام بیشتری برخوردار گردد.¹⁰

البته این دیدگاه از منظر اندیشمندان اسلامی نیز پذیرفته است. منتها آنچه را که آنها دین می نامند، دین به مفهوم عام آن نیست، بلکه مراد سلسله ای از ادیان توحیدی است که سرانجام به اسلام ختم می شود. شهید مطهری معتقد است که اسلام به مثابه یک ایدئولوژی هم حیات اجتماعی انسان ها را جهت می دهد و هم موجبات وحدت و همبستگی آنان را از طریق ایجاد آرمان مشترک و تعیین ملاک خوبی و بدی در رفتار اجتماعی آنها، فراهم می سازد.¹¹

به عقیده علّامه طباطبائی، تنها راهی که اجتماع انسانی را از تشتت و تفرقه نجات می دهد، دین است; چرا که دین برای رفع و حل اختلاف جوامع بشری آمده و یکی از رسالت های اصیل دین ایجاد وحدت و همبستگی اجتماعی است. قوانین و نظام های حقوقی دیگر نیز در پی تقلید و الگوبرداری از دین به وجود آمده اند.¹²

به نظر می رسد آنچه که از دیدگاه جامعه شناسان دینی و اندیشمندان اسلامی، در مورد نقش دین در ایجاد و حفظ همبستگی اجتماعی، به طور کلی بیان شد در مورد اسلام نیز صادق است. نگاهی به باورداشت ها و مناسک عملی اسلام نشان می دهد که اسلام یکی از وحدت بخش ترین ادیان جهان است. این دین همان گونه که در مبانی اعتقادی خویش اصل اعتقاد به توحید و یگانگی مبدأ آفرینش را به عنوان یک اصل محوری قرار داده است، در عرصه حیات اجتماعی نیز بر روی حفظ وحدت، همبستگی و انسجام نظام اجتماعی تأکید می کند. قرآن یکی از اهداف مهم بعثت انبیا را رفع اختلافات بیان می کند: (کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنذِرِینَ وَ أَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیَما اخْتَلَفُواْ فِیهِ) (بقره: 213); مردم (در آغاز) یک دسته بودند. (و تضادی در میان آنها وجود نداشت. به تدریج جوامع و طبقات پدید آمد و اختلافات و تضادهایی در میان آنان پیدا شد و در این حال) خداوند پیامبران را برانگیخت تا مردم را بشارت و بیم دهند و کتاب آسمانی که به حق دعوت می کرد، با آنها نازل کرد، تا در میان مردم در آنچه اختلاف داشتند داوری کند.

بنابراین، اسلام به مثابه یکی از ادیان وحدت بخش همه فرایندها و اموری را که به استحکام شالوده های حیات اجتماعی منتهی شود، مورد تأکید و توجه قرار داده است. از این رو، طبیعی است که اسلام فرایند ازدواج را به مثابه اساسی ترین فرایندی که بقا و انسجام اجتماعی را نگه می دارد، مورد تأکید قرار دهد. اسلام پیوسته از نفاق، دو رویی و آنچه که موجبات شکنندگی وفاق اجتماعی می گردد، با نفرت یاد کرده است و در برابر انسان ها را به همدلی، همنوایی و یکپارچگی اجتماعی فرا خوانده است.

عنایت به آنچه بیان شد نشان می دهد، اسلام وساطت در اموری را که منجر به وحدت و یکدلی اجتماعی می شود بسیار مورد تأکید و اهتمام قرار داده است. بخشی از متون دینی از ایجاد نفاق و چندپارگی میان مسلمانان و انسان ها نهی نموده و بخشی دیگر انسان ها را به ایجاد آشتی و الفت میان مؤمنان و ابناء بشر ترغیب و تشویق نموده است. در اینجا برای رعایت اختصار تنها به یک روایت در این باب اکتفا می شود: «... و من مشی فی صلح بین اثنین صلی الله علیه و ملائکته حتی یرجع و أعطی أجر لیلة القدر و من مشی فی قطیعة بین اثنین کان له من الوزر بقدر ما لمن أصلح

بین اثنین من الاجر مکتوب علیه لعنة الله حتی یدخل جهنم فیضاعف له العذاب ...»;¹³ هر کسی که برای ایجاد مصالحه و آشتی میان دو نفر گام بردارد و تا زمانی که در آن راه گام بر می دارد، درود خداوند متوجه او می گردد تا آنگاه که بر می گردد و پاداشی هم سنگ پاداش شب قدر برای او در نظر گرفته می شود. و هر کسی که برای ایجاد جدایی بین دو نفر گام بردارد، به همان اندازه که برای ایجادکننده صلح و آشتی ثواب در نظر گرفته می شود، برای او نیز گناه نوشته می شود; به گونه ای که لعنت خداوند بر او جاری است تا اینکه وارد جهنم می شود و به عذاب دوچندان گرفتار می آید.

توجه روایت به کارکرد مثبت و منفی وساطت در امور اجتماعی نشان می دهد که اسلام نه تنها نقش ها و کارکردهای ایجابی وساطت را مورد توجه قرار داده، بلکه به کارکردهای منفی آن نیز عنایت داشته است. بدین سان، آموزه هایی که ایجاد انقطاع و فاصله در روابط میان دو نفر یا مجموعه ای از انسان ها را مورد نکوهش قرار می دهد; بالملازمه بر اهمیت و بنیادی بودن همبستگی اجتماعی از نگاه اسلام، تأکید می کند.

ب. اهمیت وساطت در ازدواج

همان گونه که اشاره شد، خانواده هسته ای ترین نهاد اجتماعی است. قوام، حیات اجتماعی و تداوم زندگی جمعی انسان ها با بود و نبود خانواده گره خورده است. قوام جامعه به مثابه زندگی گروهی انسان ها در قالب ارزش ها و هنجارهای مشترک، با شکل گیری نظام خانوادگی پی ریزی می شود و در ادامه نیز این نظام خانواده است که با کارویژه تولیدمثل، جمعیت انسانی به مثابه اساسی ترین یگان های شکل گیری حیات جمعی و گروهی را غرض تداوم و بقای حیات اجتماعی فراهم می کند. در این میان، وساطت در ازدواج، یکی از اساسی ترین اقسام وساطت در جهت ایجاد همدلی و همبستگی اجتماعی به شمار است. از این رو، طبیعی است که اسلام برای ازدواج به مثابه یکی از مهم ترین مجاری شکل گیری حیات اجتماعی اهمیت زیادی قایل شود. متون دینی در این زمینه، کمتر نفس «وساطت در ازدواج» را به صورت مستقیم مورد توجه قرار داده اند، اما در عین حال متونی که بر اهمیت نفس ازدواج و شکل گیری حیات خانوادگی تکیه نموده اند خود به نحو التزامی از اهمیت و جایگاه وساطت در ازدواج نیز سخن گفته اند. در این زمینه، روایات بسیاری وجود دارد و شاید همین امر باعث شده که در متون روایی به نفس وساطت در ازدواج، بجز در موارد معدود، اشاره مستقیم صورت نگیرد.

از نظر آموزه های اسلام، ازدواج از اهمیت بسیار برخوردار است و آیات و روایات فراوانی در باب اهمیت و تأکید به انجام امر ازدواج وارد شده است. در حدیث معروفی رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله)کسی را که از تن دادن به ازدواج سرباز می زند به مثابه کسی دانسته که از سنّت پیامبر بیرون شده است.¹⁴در جای دیگر می فرماید: فردی که ازدواج می کند، دست کم، نصف ایمان خودش را بیمه می کند.¹⁵ و در روایت دیگر آمده است که حتی دو ثلث ایمان خودش را بیمه می کند. از این رو، به لحاظ دینی ازدواج بسیار مورد اهتمام بوده است. از آنجا که وساطت در ازدواج نه تنها زمینه ساز شکل گیری حیات اجتماعی می گردد، بلکه موجب همنوایی میان دو فرد مسلمان و دیندار می شود، اسلام بر وساطت در ازدواج تکیه و تأکید فراوان نموده است. امام صادق(علیه السلام) از حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) روایت می کند: «و مَنْ زَوَّجَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ امْرَأَةً یَأْنَسُ بِهَا وَ تَشُدُّ عَضُدَهُ وَ یَسْتَرِیحُ إِلَیْهَا زَوَّجَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِالْعِینِ وَ آنَسَهُ بِمَنْ أَحَبَّ مِنَ الصِّدِّیقِینَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ وَ إِخْوَانِهِ وَ آنَسَهُمْ بِه...»¹⁶

در این حدیث، حضرت مأنوسیت متقابل شخص واسط و میانجی با صدیقین، اهل بیت پیامبر دوستان و برادارن دینی را علاوه بر تزویج با حورالعین در بهشت، به عنوان پیامد و پاداش وساطت و میانجی گری در امر ازدواج برمی شمارد.

امام علی(علیه السلام) نیز شفاعت فردی را که زمینه ازدواج دو نفر و شکل گیری خانواده را فراهم می کند، به مثابه بهترین و برترین شفاعت ها، از سوی اهل بیت می شمارد: «وَ أَفْضَلِ الشَّفَاعَاتِ مَنْ تَشَفَّعَ بَیْنَ اثْنَیْنِ فِی نِکَاح حَتَّی یَجْمَعَ اللَّهُ شَمْلَهُمَا.»¹⁷

بررسی الگوی وساطت در ازدواج

حیات اجتماعی بشر آکنده از تکثر و گوناگونی است. گوناگونی های جغرافیایی، نژادی، رنگی، قومی، دینی و فرهنگی زندگی جمعی بشر را لبریز از نمونه ها و الگوهای متفاوت رفتاری ساخته است. این تفاوت ها، در مواردی، گاه در حدی است که یافتن قدر مشترک و عام میان جوامع بشری مشکل می نماید. بنابراین، از آنجا که جوامع گوناگون از فرهنگ ها و تمدن های مختلف برخوردارند، الگوهای رفتاری در میان آنان نیز فرق می کند.

هر جامعه به تناسب ارزش ها، باورها، سنّت ها، آداب و رسوم خویش الگوهای رفتاری خاصی را به وجود می آورد. به  همین دلیل، الگوی وساطت در ازدواج به عنوان یک رفتار فرهنگی در هر جامعه ای از الگوی خاصی برخوردار است. بنابراین، به جای الگوی واحد می توان از الگوهای متعدد و گوناگون وساطت در ازدواج صحبت نمود. عمده ترین دسته بندی که در باب الگوهای وساطت در ازدواج می توان مطرح کرد تقسیم بندی الگوهای وساطت در چارچوب جوامع مدرن و سنتی است.

1. وساطت در جوامع سنّتی

جامعه سنّتی جامعه بسته است. بنابراین، اغلب کنش های متقابل و تعاملات اجتماعی با تفکیک جنسیت در شبکه ای از روابط بسته صورت می گیرد. افراد از یک جنس مجاز به ایجاد ارتباط با جنس دیگر به صورت روزمره و یک رفتار متعارف اجتماعی نیستند، بلکه همواره خطوط قرمز و مرزهای معین از معاملات و رفتارهای متقابل اجتماعی میان زن و مرد وجود دارد که تخطّی و عبور از آنها زیان ها و هزینه های زیادی برای هریک از افراد هنجار شکن به دنبال دارد. از سوی دیگر، در الگوی سنتی نظام خانوادگی، خانواده مدل ساده شده ای از ساخت اجتماعی به شمار می رود که بر آن روح جمع گرایی شدیدی سیطره دارد و همه تصمیم های خانوادگی باید مبتنی بر مشاوره و اجماع فامیلی گرفته شود. بنابراین، نقش افراد در تصمیم گیری ها و به ویژه در امور مهمی همانند امور ناموسی و ایجاد پیوند خویشاوندی به شدت تقلیل پیدا می کند. در جامعه سنتی ازدواج در ابتدا بر اساس معیارهای روابط جنسی تعریف می گردد، از این رو، اقدام برای ازدواج باید به شیوه بسیار لطیف، توأم با شئونات و آداب اجتماعی صورت گیرد. به همین دلیل، خواستگاری مردان از زنان فرایند خاصی را پشت سر می گذارد و امر ازدواج بعد از پشت سر گذاشتن سلسله متعددی از آداب و رسوم است که تسهیل و محقق می شود.

وساطت در جوامع سنتی یکی از رایج ترین شکل همسریابی است; چه اینکه وساطت و اقدام از طریق کانال های میانجی یکی از بهترین شگردهای رفتاری است که می تواند خواستگاری مردان از زنان را تلطیف و قابل پذیرش نماید. در عین اینکه، عوامل میانجی در بسیاری موارد، تنها مجرای دسترسی به اطلاعات و معلومات موردنظر در مورد خانواده طرف مقابل است.

ویژگی عام وساطت در جامعه سنتی این است که غالباً امر وساطت یک کار فردی تلقّی می گردد و به همین دلیل، افراد همواره به صورت فردی، تعریف نشده و سلیقه ای اقدام به وساطت می کنند. به همین خاطر، در الگوی سنتی وساطت، نمی توان از کانون ها و مراکز وساطت یا همسریابی صحبت کرد بلکه بیشتر از افراد واسط و میانجی سخن به میان می آید. به بیان دیگر، وساطت در جامعه سنتی یک امر رایج، عام و در عین حال، یک امر انفرادی است. افراد، وساطت در ازدواج را یک امر انسان دوستانه تلقّی کرده و بر مبنای همکاری و همنوایی اجتماعی اقدام به وساطت می کنند. آنها هیچ گاه به وساطت به مثابه یک حرفه و شغل نگاه نمی کنند و هرگز انتظار ندارند که از طریق میانجی واقع شدن در ازدواج امرار معاش نمایند. بر همین اساس است که برای واسطه ها غالباً هیچ دستمزد و یا حق الزحمه ای در نظر گرفته نمی شود و در برابر، در چارچوب یک رسم سنتی از قبیل اهدای هدایا، از تلاش های فرد واسط تقدیر و سپاسگزاری به عمل می آید.

نکته مهم دیگری که در بسیاری از اشکال سنتی وساطت وجود دارد این است که افراد واسط در اغلب موارد  بیشتر از سوی خانواده داماد و خواستگار برای انجام وساطت بسیج می شوند. از این رو، واسطه ها نیز در بسیاری از موارد تنها به نکته هایی توجه و اهتمام میورزند که برای خانواده داماد مهم است. همین امر گاهی به یک نکته منفی تبدیل می شود; چه اینکه واسطه ها در برخی موارد به دلیل دلبستگی شدیدی که به خانواده داماد ممکن است داشته باشند، تلاش می کنند که در صورت مطلوب بودن خانواده دختر به هر شکلی آنها را به انجام ازدواج قانع سازند و در این زمینه گاهی از فریب، نیرنگ و کلاه گذاری نیز بهره می برند.

هر چند به لحاظ قلمرو، وساطت در جامعه سنتی به نسبت روستا و شهر فرق می کند، اما در هر صورت از قلمرو بسیار محدودی برخوردار است; زیرا افراد واسط تنها زمانی اقدام به انجام وساطت می کنند که شناخت نسبتاً کاملی از دو طرف ازدواج داشته باشند. در روستا، وساطت دامنه گسترده تری را فرا می گیرد; چه اینکه در روستا آشنایی افراد تنها به خویشاوندان و وابستگان فامیلی محدود نمی شود، بلکه به طور غالب تمامی اهالی روستا، به دلیل ارتباطات و تعاملات مداوم، به خوبی از تمامی سکنه روستا شناخت و آگاهی دارند. از این رو، در روستاها وساطت از حدود خانوادگی و فامیلی فراتر می رود و اهالی روستا را نیز در بر می گیرد. در حالی که در شهر، وساطت سنتی محدوده بسیار کمتری را در بر می گیرد; چه اینکه در زندگی شهری، روابط و تعاملات در خارج از چارچوب فامیلی و خانوادگی به ندرت صورت می گیرد و به همین دلیل اطلاعات و شناخت افراد در مورد خانواده و ویژگی های خانوادگی دیگران بسیار اندک و غیر قابل اعتنا است. از این رو، غالباً وساطت در حد فامیل و وابستگان فامیلی و خویشاوندی محدود می شود و در کمتر موارد فراتر از این محدوده صورت می گیرد.

2. وساطت در جوامع غیرسنّتی

همان گونه که بیان شد، وساطت در ازدواج بخشی از روابط خویشاوندی و خانوادگی است که در چارچوب رفتارهای خانوادگی قابل تحلیل و بررسی می باشد. بنابراین، تغییر در الگوی وساطت در ازدواج همبستگی بسیار نزدیکی با تغییرات در سایر بخش های خانواده و اجتماع دارد. الگوی سنتی وساطت کاملا متناظر با الگوی سنتی بافت خانوادگی و اجتماعی است که طبق آن کانون همه نظام خانوادگی والدین و پدر و مادر به شمار می آید. الگوی غیر سنتی وساطت نیز تابع فرم، قالب و شکل حیات خانوادگی است که مطابق آن خانواده بسیاری از کارکردها و نقش های خویش از جمله جامعه پذیر کردن افراد را از دست داده است. از این رو، بدیهی است که وساطت، به مثابه فرایندی که سر انجام موجبات شکل گیری حیات خانوادگی را فراهم می سازد نیز دستخوش تغییرات گردد.

یکی از ویژگی های عام جوامع غیر سنتی باز بودن روابط و تعاملات اجتماعی بر اساس جنسیت است. پیچیده شدن حیات اجتماعی، شهر نشینی، بالا رفتن میزان سواد و تحصیلات زنان و سرانجام صنعتی شدن زندگی باعث شده است که بسیاری از خطوط قرمز و مرزبندی های رفتاری و معاملاتی میان زنان و مردان، در هم شکسته و از بین رود. امروزه در جوامع توسعه یافته¹⁸میزان سهم گیری زنان در امور و فعالیت های بیرون از نهاد خانواده، به شدت در حال افزایش است. مسلماً این امر زمینه شکل گیری ارتباط چهره به چهره²⁰ را میان افرادی دارای جنسیت متفاوت و خواهان ازدواج، در بیرون از خانواده تسهیل می کند. نظام آموزشی پسر ـ دختر²¹ در دانشگاه ها، وارد شدن زنان در عرصه روابط تولید صنعتی، عدم تفکیک جنسی در احراز بسیاری از موقعیت های کاری در درون ساخت های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و سرانجام نگرش جدید نسبت به زنان، جایگاه و موقعیت آنان در سطوح و لایه های مختلف حیات اجتماعی، همه و همه بسترهایی اند که زمینه ارتباط گیری متقابل و شناخت دوسویه میان افراد از جنس مخالف را فراهم می کنند. به همین دلیل، امروزه نقش تعیین کننده خانواده ها، به ویژه والدین در فرایند ازدواج پسر و دختر در موارد فراوانی تا حد یک مشاور تقلیل یافته است. در غالب موارد پسران و دختران اند که در مورد ازدواج تصمیم می گیرند و سرانجام بعد از حصول توافق میان پسر و دختر، والدین هر کدام در جریان ازدواج قرار می گیرند. از این رو، الگوی وساطت، ساز و کار وساطت و میانگین فراوانی وساطت در جوامع مدرن و غیر سنتی دستخوش تغییرات بنیادین و زیادی شده است.

هر چند میانگین فراوانی وساطت در جامعه غیر سنتی پایین تر از میانگین فراوانی وساطت در جوامع سنتی است، اما در عین حال، وساطت در ازدواج، در جامعه غیرسنتی، از حد یک امر گهگاهی به یک حرفه و پیشه اجتماعی ارتقا یافته است. ارگان ها و سازمان ها به شکل تعریف شده و اداری در عرصه همسریابی و همسرگزینی²² فعالیت می کنند. از این رو، وساطت در جوامع صنعتی و غیر سنتی غالباً ویژگی جمعی و گروهی دارد و کمتر به صورت انفرادی و فردی انجام می شود.

به لحاظ قلمرو، وساطت غیر سنتی از دامنه گسترده تری برخوردار است. کانون های وساطت، طیف وسیعی از افراد و اقشار مختلف اجتماعی آماده ازدواج را شناسایی می کنند و به این طریق افراد را در انجام ازدواج یاری و مشاوره می دهند. از این رو، وساطت از گستره پیوندهای فامیلی، خویشاوندی و دوستی فراتر رفته و پهنه به مراتب گسترده تری را در برمی گیرد. در این میان نقش ابزارهای فناوری جدید از قبیل رسانه های گروهی، رایانه و سایر فناوری اطلاعات بسیار مهم و اساسی است. از آنجا که ساز و کار وساطت در جوامع غیر سنتی از شیوه ها و اشکال مختلف برخوردار است، بهتر است اشکال و کانون های وساطت در جوامع مدرن را بررسی نماییم.

کانون های وساطت در جوامع غیر سنتی

الف. دانشگاه

یکی از مراکز و کانون های مهم همسریابی در جوامع غیر سنتی دانشگاه²³ است. نظام دانشگاهی در بسیاری از کشورها به لحاظ جنسی تفکیک نشده است و دانشجویان دختر و پسر در کنار هم به تحصیلات دانشگاهی خویش ادامه می دهند. امروزه در جمهوری اسلامی ایران نیز، دانشگاه به یک کانون بسیار مهم ازدواج تبدیل شده است. ازدواج های دانشگاهی هر روزه در حال گسترش است. پیش بینی می شود در آینده این امر به یک الگوی ساختمند، نهادی و پذیرفته شده تبدیل شود.

از آنجا که افراد در دانشگاه از روابط نسبتاً منطقی تری برخوردارند، توافق و اقدام دو طرف برای ازدواج و شکل دهی حیات خانوادگی، با آسیب کمتری مواجه است. آشنایی دراز مدت در دوره تحصیل در هر مقطع تحصیلات دانشگاهی، موجب می شود دو طرف شناختی نسبی از تمایلات، عواطف و دلبستگی های همدیگر پیدا نمایند. این امر کمک می کند تا نسبتاً با شناخت بهتری اقدام به ازدواج نمایند.

نقش دانشگاه به مثابه یک کانون وساطت در دو قالب بررسی می شود; قالب رسمی و قالب غیر رسمی. در قالب رسمی دانشگاه به مثابه یک نهاد رسماً اقدام به وساطت در ازدواج می کند. به بیان دیگر، در قالب رسمی، دانشگاه وساطت در ایجاد پیوند خانوادگی میان دانشجویان را به مثابه یک راهبرد در جهت حل مشکلات دانشجویان، در فهرست کارهای خویش قرار می دهد. به این ترتیب، دانشگاه پیوسته دانشجویان را به ازدواج تشویق کرده و در برابر هر فقره ازدواج دانشجویی تسهیلات خاصی را برای افراد اقدام کننده، هم از ناحیه آموزشی و پژوهشی و هم در خصوص امکانات رفاهی در نظر می گیرد.

اما در قالب غیر رسمی دانشگاه هیچ نقش مستقیمی در ایجاد تسهیلات ازدواج و پیوند زناشویی میان دانشجویان ندارد. دانشگاه تنها به مثابه یک کانونی مطرح است که در آنجا افراد با طرف مقابل خویش آشنایی حاصل می کنند و بر اساس آن به سوی ازدواج کشانیده می شوند. در بسیاری از جوامع، دانشگاه به مثابه یک واسطه غیررسمی در جهت فراهم آوردن مقدمات ازدواج مطرح است.

ب. کانون های تجاری

ادواردز و داوید (. Edwards & David H. Demo)²⁴در کتاب ازدواج و خانواده در حال گذار²⁵ چند دسته ازکانون های تجاری وساطت و همسریابی را بیان می کند:

1. جفت یابی رایانه ای:²⁶ در میان جوامع غربی استفاده از بانک اطلاعات رایانه ای یکی از رایج ترین شیوه های وساطت در ازدواج است. بنگاه های رایانه ای وساطت، در ابتدا افراد و اعضایی را از اقشار و سطوح مختلف اجتماعی به عضویت می گیرند و سپس معلومات و اطلاعات مربوط به این افراد را در یک شبکه رایانه ای منتقل می کنند که از طریق آن افراد به صورت خودکار با فهرست کردن تمایلات، خواسته ها، انتظارات و ویژگی های مطلوب طرف مقابل، نمودار تمامی افراد واجد شرایط را مشاهده می کنند. در صورتی که فرد موردنظر، یکی از آنان را برای ازدواج مناسب تشخیص دهد بنگاه رایانه ای وساطت، اقدام به آشناسازی دو طرف، از

طریق فراهم آوردن زمینه ملاقات²⁷ آنها و ارائه مشاوره های لازم در زمینه ازدواج، می کند. البته گاهی بنگاه رایانه ای خود نیز از طریق مقایسه شرایط و ویژگی های دو طرف، برای کسانی که از شرایط و ویژگی مشابهی برخوردارند، پیشنهاد ازدواج می دهد.

2. مصاحبه ویدیویی:²⁸ مصاحبه ویدیویی نیز یکی از روش های دیگری است که امروزه برای انجام وساطت در ازدواج مورد استفاده است. در این روش، در ضمن درج مشخصات و ویژگی های لازم، از افراد مصاحبه ویدیویی به عمل می آید و بدین ترتیب، افراد با در نظرداشت شرایط و ویژگی های طرف مقابل از طریق مشاهده کلیپ های ویدیویی می توانند اقدام به همسر گزینی نمایند. البته امروزه با وارد شدن فناوری رایانه در عرصه وساطت در ازدواج، استفاده از این روش به تدریج اهمیت و جایگاه خود را از دست داده است.

3. دفاتر ازدواج:²⁹ دفاتر ازدواج یکی از کانون های دیگری است که مقدمات ازدواج را از طریق انجام وساطت فراهم می کند. افراد علاقه مند به ازدواج با مراجعه به دفاتر ازدواج ویژگی های خود را در اختیار آنها قرار می دهند و آنها در صورت پیدا کردن فرد مناسب اقدام به وساطت می کنند. این شیوه از وساطت در اغلب موارد تحت نظارت کلیسا صورت می گیرد. بنابراین، یکی از مطمئن ترین راه های همسرگزینی به شمار می رود.

4. باشگاه های افراد مجرد و متمایل به ازدواج:³⁰ باشگاه افراد مجرد و یا افراد متمایل به ازدواج عبارت است از کانونی که در آن افراد مجرد و علاقه مند به ازدواج گردهم آورده می شوند تا از طریق ارتباط چهره به چهره و ملاقات³¹حضوری اقدام به ازدواج نمایند. این کانون ها اغلب به امکانات و تسهیلات بسیار بالا از قبیل استخر شنا، پارک، پیست بازی اسکی و رستوران مجهزند. افراد با وارد شدن در این کانون در ضمن ارتباط چهره به چهره با طرف مقابل، سلیقه، تمایلات و علایق یکدیگر را از طریق گردش در بخش های مختلف این کانون به آزمایش می گذارند.

5. آگهی: درج آگهی³² ازدواج در برخی از مراکز وساطت یکی از شیوه های دیگر وساطت در ازدواج است. این نوع از وساطت تنها در حد درج آگهی مطرح است و بیشتر مقدمات ازدواج توسط خود افراد چیده می شود. در این شیوه معمول ترین کانون وساطت، رسانه های جمعی، بخصوص رسانه های کاغذی و رایانه ای است. افراد با درج آگهی در این مراکز، شرایط و آمادگی خویش را برای ازدواج اعلام می کنند. باز کردن صفحه و یا بخشی در روزنامه ها و مجلات تحت عنوان «دوست قلمی»³³ به نوعی به وساطت از این نوع برمی گردد.

6. باشگاه های اجتماعی:³⁴ کانون دیگری که به نام کانون وساطت در ازدواج مطرح است، باشگاه های اجتماعی است. باشگاه های اجتماعی محلی است که افراد مجرد و متمایل به ازدواج در آن رفت و آمد دارند. باشگاه تنها زمینه های ارتباط گیری آنها را فراهم می سازد بی آنکه مستقیماً باشگاه در انجام و یا اجرای پیوند ازدواج دخالت نماید.

7. مجتمع مسکونی مجردان:³⁵ مجتمع مجردان نیز یکی دیگر از کانون های وساطت در ازدواج به شمار می آید. این مجتمع ها فعالیتی نظیر فعالیت باشگاه های اجتماعی دارند با این تفاوت که افراد مدتی را در این مجتمع مسکونی برای یافتن همسر و یا شوهر در آنجا سپری می کنند.

جمع بندی

وساطت و همسریابی همانند سایر پدیده های اجتماعی دایم در حال دگرگونی و تغییر است. هر روزه به موازات تنوع و گستردگی حیات اجتماعی انسان ها و تسهیل ارتباطات میان انسانی در سطوح مختلف، شیوه ها و الگوهای همسریابی جدیدتری به وجود می آید. الگوهای قدیمی رفته رفته کارآیی و کارآمدی خویش را از دست می دهند و الگوهای نوین، مطابق با اقتضائات جدید جایگزین الگوها و مدل های قدیمی تر می گردند. می توان پیش بینی کرد که در آینده شیوه ها و الگوهای جدید وساطت و همسرگزینی جایگزین الگوهای موجود گردند. آنچه که در این میان برای جامعه دینی اهمیت دارد توجه به ارزش های متعالی دینی در شکل گیری شیوه های همسریابی و وساطت در ازدواج است. برخی از شیوه های موجود همسرگزینی و وساطت، تنها معطوف به تسهیل ارتباطات و فراهم آوری مقدمات شکل گیری پیوند زناشویی میان زن و مرد شکل گرفته اند، بی آنکه ابعاد معنوی، اخلاقی، انسانی و دینی در آنها ملحوظ شده باشد. این نکته از نگاه دینی نه تنها به حل مشکل ازدواج کمک نمی کند، بلکه پیامدهای زیانبار اخلاقی و اجتماعی فراوانی دیگری نیز برای جامعه به دنبال دارد. در یک جامعه دینی، الگوهای رفتاری همواره ملهم از آموزه های دینی است. بنابراین، در صورتی که یک الگوی رفتاری، از قبیل الگوی وساطت در ازدواج و همسریابی، در تعارض با آموزه های دینی قرار داشته باشد، نباید زمینه ظهور و انتشار پیدا نماید. از سوی دیگر، باید همواره در تلاش بود تا الگوهای ملهم از آموزه های دینی را با استفاده از امکانات پیشرفته در جوامع مدرن روزآمد ساخت، به نحوی که بتواند به مثابه الگوهای بدیل و کارآمد در کنار الگوهای متعارف موجود در جوامع مدرن مطرح باشد. به دلیل تغییرات بنیادی در قالب و ساخت حیات اجتماعی، الگوی سنتی، بجز در موارد معدودی ناکارآمد شده و نمی تواند، حوزه های متکثر و متنوع حیات اجتماعی را تحت پوشش قرار دهد. از سوی دیگر، نبود ساز و کار وساطت و میانجی گری مناسب در امر ازدواج می تواند منجر به پیچیده شدن فرایند پیوند زناشویی میان افراد خواهان ازدواج گردد و بدین سان، به مثابه یک متغیر تقویت کننده، به افزایش مفاسد اجتماعی و تشدید وضعیت رو به وخامت روابط نامشروع و پیوندهای ناسالم جنسی در سطح جامعه کمک نماید.

بنابراین، درک اهمیت «وساطت در امر ازدواج» و روزآمدسازی الگوهای آن برای بقای همبستگی اجتماعی و حفظ نظام خانوادگی بر اساس ارزش ها و هنجارهای دینی بسیار حیاتی و بنیادین است. تا زمانی که ساز و کار مناسب برای شکل گیری پیوند مشروع میان زن و مرد وجود نداشته باشد، مع الاسف شاهد بروز بسیاری روابط نامشروع خواهیم بود; چه اینکه حیات در هم تنیده شده اجتماعی زمینه تعاملات اجتماعی میان زن و مرد را بیش از حد ساده ساخته و هر روزه حوزه های به مراتب گسترده تری در حوزه تعاملات ایشان در حال گسترش است. از این رو، بسط ساز و کار وساطت و روزآمدسازی الگوهای آن، در کنار اصلاح باورها، ارزش ها و هنجارهای غلط در باب ازدواج مؤثرترین راهی است، که در کنار حفظ و پایایی نهاد خانواده می تواند در کاهش و جلوگیری از روابط نامشروع جنسی نیز کمک نماید.

• پى نوشت ها

  1. Socialization.

  2ـ نظریه انداموارگى که جامعه و بخش هاى آن را همانند موجود زنده مى داند. این نظریه مفاهیم اساسى خود را از زیست شناسى به عاریه گرفته است. در این باره مى توانید به کتاب هایى که در زمینه نظریه هاى جامعه شناسى نگارش شده مراجعه نمایید.

  3. Role Confuse.

  4. Macro level.

  5. Meso level.

  6. Micro level.

  7ـ ابن منظور، لسان العرب، ج 7، ص 426 / ابى عبدالرحمن الخلیل بن احمد الفراهیدى، العین، تحقیق مهدى المظفرى و ابراهیم السامرائى، قم، دارالحجره، 1405 ق، ج 7، ص 279.

  8ـ محمّد معین، فرهنگ معین، چ اول، تهران، معین، 1380، یک جلدى.

  9ـ ملکم همیلتون، جامعه شناسى دین، ترجمه محسن ثلاثى، ص 170.

  10ـ همان، ص 169ـ180.

  11ـ مرتضى مطهرى، مقدمه اى بر جهان بینى اسلامى، چ جدید، قم، انتشارات اسلامى، 1364، ص 41ـ53.

  12ـ سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان، بیروت، لبنان، موسسه الاعلمى للمطبوعات، ج 2، ص 132ـ134.

  13ـ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، قم، دار الرضى للنشر، 1406، ص 288.

  14ـ «النکاح من سنتى فمن رغب عنه فقد رغب عن سنتى» (محدّث نورى، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسة آل البیت، 1408 ق، ج 14، ص 153.)

  15ـ «من تزوَّجَ احرزَ نصف دینه و فى حدیث الآخر فلیتق اللّه فى النصف الآخر او الباقى» (محمّدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365 ش، ج 5، ص 329.

  16ـ محدث نورى، پیشین، ج 14، ص 174.

  17ـ همان، ج 14، ص 173.

  18. Developed Societies.

  19. Developing Societies.

  20. Face-to-face Communication.

  21. Co-education.

  22. Coupling.

  23. College.

  24. PP 13-18.

  25. Marriage and Family in transition.

  26. Computer matchups.

  27. Dating.

  28. Video Interviewing.

  29. Matrimonial Bureaus.

  30. Lonely heart clubs.

  31. Meeting.

  32. Advertisement.

  33. Pen - Friend.

  34. Social Clubs.

  35. Singles' Complexes.