براهین اثبات خدا نزد ارسطو
Article data in English (انگلیسی)
براهین اثبات خدا نزد ارسطو
یارعلى کرد فیروزجائى
پیش گفتار
ارسطو مانند افلاطون جایگاه ویژه اى در تاریخ تفکر بشرى دارد. آثار ارسطو از روزگارى که منتشر شدند تا به امروز، همواره در معرض شرح و تفسیرهاى گوناگونى قرار گرفتند. فلسفه اسلامى نیز عمیقاً وامدار آثار و افکار ارسطو است و غالباً او را به عنوان متفکر الهى تلقى کرده است. اما در فلسفه جدید غرب کوشش مى شود ارسطو به گونه اى ملحد و غیر الهى معرفى گردد. یکى از تفکرات ارسطو که در معرض چنین تفسیرى قرار گرفته است، نظر او درباره خداست. برخى از ارسطوشناسان درصددند محرّک اول ارسطو را از فاعلیت و تأثیر علّى در هستى برکنار دارند. آنان بر این نکته تأکید دارند که ارسطو محرّک اول را از باب غایت و معشوق افلاک، علّت حرکت افلاک مى داند، نه از باب موجد و فاعل حرکت. این مقاله درصدد است اثبات کند که ارسطو محرّک اول را فاعل حرکت مى دانسته است. نگارنده درصدد استقصاى تام براهین اثبات خدا نزد ارسطو نبوده است، اما به غیر این براهین، به برهان دیگرى در آثار ارسطو دست نیافته است.
برهان حرکت ( در طبیعیات)
یکى از براهینى که ارسطو بر اثبات وجود خدا اقامه مى کند، برهان حرکت است. ارسطو در این برهان با تکیه بر خصلت امکانى و بالقوّه بودن حرکت و متحرک اثبات مى کند که باید محّرک غیرمتحرکى وجود داشته باشد که محرّک نخستین باشد. ارسطو در کتاب هشتم از طبیعیات که از جاودانگى حرکت بحث مى کند، به این مسأله مى پردازد. در فصل اول جاودانه بودن حرکت را اثبات مى کند و بر وجود اصل حرکت در عالم تأکید مىورزد و در فصل دوم اشکالات وارد شده بر بحث جاودانگى حرکت را پاسخ مى گوید و در فصل سوم به تقسیم موجودات از حیث حرکت و سکون مى پردازد و بالاخره این تقسیم را مى پذیرد که: موجودات سه دسته (قسم)اند:
1. موجودات همیشه متحرک 2. موجودات همیشه غیرمتحرک3. موجوداتى که استعداد حرکت و سکون را داشته و در زمانى ساکن و در زمانى متحرکند. با توجه به تقسیم مذکور که مقبول ارسطو است، گویا ذهن ارسطو خصوصاً با ملاحظه قسم سوم به این نکته منتقل مى شود که هر حرکتى به عامل محرّک محتاج است و لذا در فصل چهارم به این بحث مى پردازد.
عامل محرّک: شایسته است راجع به عامل محرّک تأمل بیش ترى کنیم و ببینیم که مراد ارسطو از محرک و یا عامل حرکت چیست; آیا مراد همان فاعل موجد حرکت است و یا چیز دیگرى مثلا مطلوبیت و محبوبیت؟ به طور کلى، متحرک به عشق مطلوبش به سوى آن به حرکت مى افتد و از آن جا که این مطلوبیت و محبوبیت منشأ حرکت شده است، از این رو، شىء محبوب، محرّک و عامل حرکت خوانده مى شود. از عبارات و مثال هاى ارسطو در فصل چهارم احتمال اول ثابت مى شود; یعنى مراد ارسطو از عامل حرکت، فاعل حرکت مى باشد. وى از مثال هایى نظیر: بالفعل گرم و بالقوة گرم، بالفعل عالم و بالقوه عالم و... استفاده مى کند. مثلا مى گوید: «... شیئى را که بالقوه گرم است حرکت مى دهد.»1 یا مى گوید: «هرکجا که ما چیزى توانا به عمل و چیزى که متناظراً مستعد تأثیرپذیرى باشد داشته باشیم، موقعى که هر جفتى از این گونه در تماس آیند آنچه "بالقوه" هست "بالفعل" مى شود. مثلا، یادگیرنده از چیزى بالقوه به چیزى بالفعل بدل مى گردد.»2
عبارات بالا به صراحت بیانگر این نکته اند که متحرک نسبت به حرکت بالقوه است و براى این که به فعلیت تحرک برسد باید به وسیله عاملى از قوه به فعل برسد و بدیهى است عاملى که شىء را از قوه به فعلیت مى رساند عاملى است که «قابل نادار» را «دارا» مى کند; یعنى «دهنده» است و این همان فاعل مى باشد نه غایت. بنابراین، در این فصل بیان مى شود که هر حرکتى ناشى از عامل محرّک مى باشد (همان گونه که در فصل اول از کتاب هفتم بر این نکته تأکید شده است). پس از بیان این نکته که هر متحرّکى محتاج به محرّک است، ارسطو در فصل پنجم به این نکته مى پردازد که محرکیت و یا ایجاد الحرکة ممکن است بدون واسطه باشد و ممکن است مع الواسطه باشد. اگر مع الواسطه باشد (یعنى ج، د را و د، ه را و ... حرکت دهد) باید محرکى وجود داشته باشد که از عامل دیگرى متحرّک نشده باشد و آغاز سلسله محرّک ها باشد. ارسطو ابتداءً به دنبال محرّک غیر متحرّک نمى رود، بلکه مى گوید: باید محرّکى داشته باشیم که از عامل دیگرى حرکت را نگرفته باشد و این امر دو صورت دارد: یا اصلا حرکت ندارد و غیر متحرّک است و لذا به محرّکى غیر از خودش محتاج نیست و یا متحرک است اما حرکت را از خودش دارد نه از عامل دیگر و دلیل این مطلب (آغاز داشتن سلسله محرّک ها) را محال بودن تسلسل مى داند. در این مورد مى گوید: «پس اگر هر آن چیزى که در حرکت است مى بایستى به توسط عاملى به حرکت آمده باشد، و محرّک نیز یا خود به توسط عاملى متحرک است و یا چنان نیست. در مورد نخست باید محرّک اولى وجود داشته باشد که خود به توسط عاملى متحرک نگردد، در حالى که در مورد محرّک بلا فصل که از این نوع حرکت است نیازى به محرّکى میانى که حرکت نیز کند، نمى باشد. (زیرا محال است که رشته نامحدودى از محرک ها وجود داشته باشد که هر یک به توسط دیگر حرکت یابد; چرا که در یک سرى بیکران جمله اولى وجود ندارد) «پس اگر هر شیئى که در حرکت است به توسط عاملى متحرک مى باشد و محرّک اول نیز متحرک است ولى نه به وسیله عاملى دیگر، پس محرّک اول بایستى به وسیله خودش به حرکت درآید.»3
ارسطو همین استدلال را با بیان دیگرى بیان نموده و پس از آن به بیان سومى این مطلب را بررسى مى کند. در همین بیان سوم است که وى بحث محرّک غیر متحرّک را مطرح مى کند.4او مى گوید: وقتى شىء متحرکى به وسیله عامل متحرّک دیگر در حرکت باشد، محرکیت این عامل یا اتفاقى است (یعنى این عامل اتفاقاً موجب حرکت است و متحرک حرکتش را مستقیماً از حرکت دار بودن عامل نگرفته است) و یا ذاتى است (یعنى این عامل خودش مستقیماً موجد حرکت است). اگر اتفاقى باشد، لزومى براى در حرکت بودن هیچ متحرکى وجود ندارد و لذا زمانى خواهد رسید که هیچ موجودى در حرکت نباشد، اما این محال است; زیرا نشان داده ایم که «حرکت» همواره باید موجود باشد. و اگر محرکیت این عامل ذاتى باشد ـ به طورى که اگر در حرکت نمى بود نمى توانست شیئى را حرکت دهد ـ حرکت خود این عامل محرکه تا بدان جا که در حرکت است باید به یکى از دو نحو باشد: یا باید به همان حرکت تولید شده از ناحیه خود متحرک باشد، و یا به حرکتى متفاوت با آن متحرک. «مقصودم این است که آن چه که گرم مى کند یا خود در پروسه گرم شدن و آن چه که معالجه مى کند خود در پروسه شفایافتن و آن چه که تولید جنبش مى کند خود در پروسه جنبش است و یا آن که عامل شفادهنده مثلا در پروسه جنبش بوده، و آنچه که تولید جنبش مى کند خود در پروسه افزایش مى باشد، اما آشکار است که این از جمله محالات است.»5
روشن است که محال بودن نحو اول به سبب اجتماع قوه و فعل در امر واحد نسبت به یک چیز است، اما ارسطو در تبیین امتناع دوم مى نویسد: چون انحاء حرکات محدود است، این تسلسل ادامه نمى یابد ولى کار به دور مى کشد و اشکال نحو اول لازم مى آید. «اما این سرى باید در جایى متوقف شود; زیرا که اقسام حرکات معدودند و اگر بگوییم که فرایندهاى یاد شده بازگشت یافتنى اند و این که عاملى که تولید دگرگونى مى کند در پروسه جنبش مى باشد، مطلبى بر این که اگر از ابتدا مى گفتیم هر آنچه تولید جنبش مى کند خود در پروسه جنبش است، و آن که تعلیم مى دهد خود در پروسه تعلم است، نیفزوده ایم... در صورتى که تدریس مستلزم دارا بودن دانشى پیشین و فراگیرى مستوجب حایز بودن چنان دانشى است.»6 وى پس از بیان توضیحات دیگرى در مورد این مطلب چنین نتیجه گیرى مى کند: «بنابراین، لزومى ندارد آنچه که حرکت مى کند همواره از شىء دیگرى که آن نیز خود از عامل دیگر حرکت مى گیرد تحرک یابد. پس سرى حرکات پایانى خواهد داشت. در نتیجه، اولین شیئى که در حرکت است، حرکتش را یا از شیئى که در سکون است گرفته و یا از خویشتن اخذ مى کند.»7
در این جا چنانچه مراد از سکون، سلب مطلق حرکت باشد مى توان گفت: در صورت اول مدعا ثابت است و در صورت دوم بیان خواهیم کرد نتیجه چه خواهد شد، اما ارسطو مى گوید: «اما اگر نیازى براى تعیین این که کدام یک از این دو است وجود مى داشت، آن چه که خودش را حرکت مى دهد و آنچه که به وسیله عامل دیگرى حرکت مى کند، علت و مبدأ حرکت است، و هر کسى [واضحاً] اوّلى را بر خواهد گزید; زیرا آن چه که خود مستقلا یک علت است همواره به عنوان یک علت، مقدم بر چیزى است که به سبب وابستگى اش به عاملى که قوه محرّکه بدان مى بخشد، علت حرکت به شمار مى آید.»8 یعنى ترجیح مى دهد که اولین متحرک و سرآغاز عوامل محرکه حرکت خویش را از خود اخذ مى کند و سپس این سؤال را مطرح مى کند: «اگر شیئى به خودى خود حرکت کند، به چه مفهومى و یا چه روشى چنین مى کند؟»9 در پاسخ به این سؤال است که باز از مفاهیم قوه و فعل استفاده مى شود و مطلب بدین صورت خاتمه مى یابد: «محال است که هر آن چه خود را حرکت مى دهد مى باید که در کل خود را حرکت دهد; زیرا در آن صورت در عین آن که واحد است و قسمت ناپذیر، به عنوان یک کل، جنبش یا دگرگونى اى را ایجاد کرده و ضمناً خود نیز دچار همان جنبش مى شود. لذا در عین حال همان موضوعى را که مى آموزاند، خود مى آموزد، و یا آن که ضمن شفابخشى خود همان شفا را مى گیرد.»10 یعنى اجتماع قوه و فعل لازم مى آید که تناقض است و محال. در همین جا ارسطو تأکید مى کند که حرکت پذیر نسبت به حرکت بالقوه است و خود حرکت فعلیت ناکاملى است که متحرک را به سوى فعلیت مى برد و محرک هم اکنون در فعلیت است. و روشن است که معطى شىء نمى تواند فاقد شىء باشد و از این رو، بجاست که گفته شود: هیچ شیئى محرک خودش نیست. بنابراین، از آن جا که یک شیئى خودش را حرکت مى دهد و از طرفى، محال است که شىء عامل حرکت خویش باشد، پس باید بگوییم: «وقتى شىء خود را حرکت مى دهد، بخشى از آن هست که محرک بوده و بخش دیگرى هست که متحرک به شمار مى آید.»11
این سخن بدین معناست که مرکب مى باشد; وقتى که کل را در نظر مى گیریم، خود جنبانى را به آن نسبت مى دهیم و هنگامى که اجزا را در نظر مى گیریم، مشاهده مى کنیم که یک بخش محرّک غیر متحرک و بخش دیگر متحرک مى باشد. ارسطو این مطلب را در طى بیش از دو صفحه (272و269) توضیح مى دهد و سپس نتیجه مى گیرد که: «پس از آنچه گفته شده است مبرهن مى گردد که هر آنچه که اساساً حرکت زاست غیرمتحرک مى باشد; زیرا، چه آن که سرى [حرکات] فوراً به توسط آن چه که در حرکت بوده اما حرکتش را از چیزى گرفته و خود آن شىء مستقیماً حرکتش را از «غیرمتحرک اول» اخذ مى کند، و چه آن که حرکت از منبعى اخذ گردد که آن منبع متحرک بوده لکن خود جنبان و خودایستا باشد، و چه آن که هر دو فرض برقرار باشند، ما بدین نتیجه مى رسیم که در تمام موارد مربوط به موجودات متحرک هر آنچه که مولّد نخستین حرکت است خود غیر متحرک مى باشد.»12
ارسطو در فصل بعد خلاصه این مطالب را چنین مى آورد:
"... هر آن چه در حرکت است به واسطه شیئى در حرکت مى باشد. هر محرکى یا غیر متحرک بوده و یا در حرکت است. اگر در حرکت باشد، یا به خودى خود حرکت مى کند و یا آن که عامل دیگرى آن را حرکت مى دهد و همین طور تا به آخر در راستاى سرى حرکات ـ چون تسلسل محال است ـ لذا ما به این موقعیت رسیدیم که اصل اولیه اى که مستقیماً حرکت اشیاى متحرک را سبب مى شود عاملى است که خود جنبان است. و اصل اولیه کل سرى بى حرکت مى باشد.»13
چنانچه بخواهیم آن را در قالب استدلال بیان کنیم چنین مى شود:
1. حرکت وجود دارد;
2. هر حرکتى ناشى از محرّکى مى باشد غیر از متحرک (چون متحرک نسبت به حرکت بالقوه است);
3. سلسله محرک ها باید به محرک اول غیر متحرک ختم شود، چون تسلسل محال است.
با توجه به مجموع مباحث گذشته مى توان نتیجه گرفت که از مجموع کلمات ارسطو و تأکید او بر مفاهیم قوه و فعل و خصلت بالفعل بودن محرّک و بالقوه بودن متحرک، استفاده مىک شود که ارسطو محرّک را عامل حرکت مى داند.
برخى از ارسطوشناسان تصور کرده اند که در استدلال ارسطو بر محرک اول از طریق حرکت، محرّک اول غایت حرکت است و به نحو علت غایى سبب حرکت متحرک ها مى گردد و مدعى شده اند که ارسطو محرّک اول را فاعل حرکت نمى داند; تقریرى که از این برهان با استفاده از سخنان خود ارسطو در این جا ارائه شد نافى این پندار است. در تقریرى که ابن سینا از این برهان ارائه مى کند، و در عین حال خود را در طرح آن هم مسلک با ارسطو مى داند، محرّک اول فاعل حرکت است نه غایت حرکت.14 یوسف کرم در تاریخ الفلسفة الیونانیة برهان اثبات محرک اول از دیدگاه ارسطو را چنین تقریر مى کند: «کل ماهو متحرک فهو متحرک بشىء آخر... و لکن قولنا ان کل متحرک فهو متحرک بشى آخر قد یعنى حرکة مباشرة من المحرک الى المتحرک، او حرکة غیر مباشرة بتوسط متحرک محرک او اکثر...ففى هده الحالة الثانیة المحرکات المتوسطة متناهیة العدد بالضرورة، و یمتنع التداعى الى غیر نهایة فى سلسلتها، فنصل الى المحرک الاول المطلوب. فان کان متحرکاً فهو متحرک بذاته... و لا یمکن ان یکون المحرک الاول متحرکاً بذاته کما سلّمنا جدلا، و الا وجب ان ینقسم الى جزء محرک و جزء متحرک، لان شیئاً واحداً بعینه لایتحرک بنفس الحرکه التى یحرک بها کما انّ الذى یعلّم الهندسه لایتعلمها فى نفس الوقت. فان وجد فیه جزء محرک فهذا الجزء هوالمحرک الاول، اى ان المحرک الاول غیر متحرک بالضرورة. و ان قیل ان اجزائه جمیعاً محرکة و متحرکة فى آن واحد، اى انها تحرک بعضها بعضاً اجبنا ان فى هذا القول انکاراً لبدایة الحرکة، ومن ثمه انکاراً للحرکة نفسها، و هى واقعه. فالنتیجة ان لحرکة العالم علة اولى ثابتة غیر متحرکة.»15
روشن است که این بیان درست مطابق بیان خود ارسطو است، با این تفاوت که کلام ارسطو از تفصیل بیش تر و نظم کم ترى برخوردار است، اما این بیان خلاصه و منظم شده مى باشد.
فردریک کاپلستون نیز در تاریخ فلسفه خویش چنین استنباطى دارد، وى مى گوید: «کلام ارسطو در فیزیک، ئتا 1، 241 ب 39 به بعد و ئتا 4، 254 ب 7 به بعد، ممکن است تا اندازه اى مبهم به نظر آید. وى مى گوید که آن چه متحرک است به وسیله چیزى متحرک است، یا به وسیله خودش یا به وسیله چیز دیگر، نه این که هر شىء متحرکى به وسیله چیز دیگرى متحرک است، لیکن بحثى که دنبال این گفتار مى آید، وقتى در پرتو اصل وى درباره تقدم فعل به قوه و در پرتو دلایل وى براى هستى محرّک نامتحرک فهمیده شود به روشنى کافى نشان مى دهد که در دید او هیچ شىء متحرکى نمى تواند آغازگر مطلق حرکت باشد. هرچه به طور مطلق آغازگر حرکت است خود باید نامتحرک باشد. این که آیا تعداد کثیرى از محرک هاى نامتحرک وجود دارند یا نه، البته مسأله دیگرى است. اما آن اصل (تقدم فعل به قوه) واضح است.»16
در کلام کاپلستون به تقدم فعل بر قوه از نظر ارسطو اشاره شده است; همان چیزى که از آن فاعلیت محرّک نسبت به حرکت فهمیده مى شود.
بنابراین، با مقایسه کلمات ارسطوشناسان در برداشت هایشان از برهان محرّک اول ارسطو، و نیز مدّاقه در سخنان خود ارسطو، اطمینان حاصل مى شود که ارسطو محرّک اول را فاعل حرکت مى داند.
اما سؤال این است که آیا ارسطو فاعلیت محرک اول را در تحریک اشیا منحصر مى کرد؟ به تعبییر دیگر، آیا محرّک اول علاوه بر محرکیت آن ها، علت فاعلى اشیا نیز هست؟ پاسخ این است که ارسطو محرّک اول غیر متحرک را فاعل جهان و اشیا مى داند; وى در طبیعیات مى گوید: «پس، مبرهن است که گرچه ممکن است موارد بى شمارى از نابودى بعضى اصول که غیرمتحرکند پدید آید، و اگرچه برخى موجوداتى که خود جنبانند نابود گشته و با اشیاى دیگرى که تکوین مى یابند جایگزین مى شوند، و اگرچه عاملى که غیر متحرک است شىء را حرکت مى دهد در حالى که، عاملى دیگر شىء دیگر را، مع الوصف منبعى هست که جامع همه این ها و از هر یک از این ها مجزّاست و چنین منبعى است که علت واقعى بودن پاره اى از اشیا و علت واقعى نبودن پاره اى دیگر و علت پیوسته بودن فرایند "تغییر" مى باشند.»17
برهان علیت
ارسطو در کتاب اول متافیزیک، فلسفه یا حکمت را به دانشى تعریف کرده است که درباره مبادى و علّت هاى نخستین اشیا تحقیق و بررسى مى کند. کانون بحث در این کتاب، مبادى و آغازهاى اشیا، خصوصاً علل چهارگانه موجودات است. ارسطو این کتاب را با گزارش هایى از نظریات اسلاف خود درباره اصول و مبادى اشیا و نقد و بررسى آن ها به پایان برده است. فصل دوم از کتاب دوم متافیزیک، که مجموعاً داراى سه فصل مى باشد، به موضوع مورد بحث ما مى پردازد. وى در آن جا استدلال مى کند که در سلسله علت ها باید به یک نقطه آغاز رسید. ارسطو در فصل اول کتاب دوم مى گوید:(993) «فلسفه شناخت حقیقت نامیده مى شود; زیرا هدف "شناخت نظرى"، حقیقت و هدف "شناخت عملى" کنش است... اما ما آنچه را که حقیقى است بدون (شناختن) علت آن نمى شناسیم.» ارسطو در این جا در صدد بیان این مطلب است که چرا فلسفه به بررسى علل اشیا مى پردازد. در نظر ارسطو براى شناختن حقیقت اشیا باید علت اشیا را شناخت; زیرا علت حقیقى یک شىء به نحو اتم و اکمل واجد حقیقت آن شىء است، وگرنه لازم مى آید که معطى شىء فاقد شىء باشد: «هر چیزى که کیفیتى را به چیزهاى دیگر هم نام آن منتقل مى کند، خودش به غایت از آن کیفیت برخوردار است.»
ارسطو در ابتداى فصل دوم (994) ادعا مى کند که علت ها نمى توانند سلسله بى پایان و نامتناهى اى را تشکیل دهند، بلکه ناچار یک اصل یا مبدأ وجود دارد که علت حقیقى همه علل دیگر و همه موجودات دیگر است. ادعاى ارسطو در این جا عام است و شامل علل دیگر هم مى شود و منحصر به علت فاعلى نیست. ارسطو پس از این که یک سلسله از علل را در نظر مى گیرد، اجزاى آن را به «میانى»، «متأخّر» و «متقدم» تقسیم مى کند (این برهان ارسطو شباهت بسیارى با برهان «وسط و طرف» فلاسفه اسلامى در ابطال تسلسل دارد.) سپس به بررسى این نکته مى پردازد که کدامیک از این اجزا شایستگى علت بودن را دارد. تکیه او بر عنوان وسط و طرف یا میانى و متقدم و متأخّر نیست ـ بیان ارسطو از این جهت با بیان فلاسفه اسلامى متفاوت استـ بلکه او بر این نکته تأکید مىورزد که کدامیک از این سه چیز انتظارى را که ما از یک علت بما هو علت داریم برآورده مى کند. منظور ارسطو از متأخّر، آخرین جزء این سلسله است که در واقع اصلا علت نیست، اما میانى هر جزئى است که علت براى ما بعد است و معلول براى ما قبل; در نظر او کمى و بیشى تعداد میانى ها (متوسط) اهمیتى ندارد و شما مى توانید آن را نامتناهى فرض کنید. منظور ارسطو از متقدم همان علت نخستین و علت العلل است که بنابراین برهان اثبات مى شود که ضرورتاً باید وجود داشته باشد.
پس از ذکر این توضیحات مقدماتى، به تقریر برهان ارسطو مى پردازیم: هنگامى که یک سلسله موجود از علل و معلومات را ملاحظه مى کنیم، به ناچار باید بپذیریم که یک علت العلل و یک مبدأ نخستین باید وجود داشته باشد; زیرا وقتى که به اجزاى این سلسله نظر مى افکنیم و مى خواهیم ببینیم که کدام یک از اجزاى این سلسله واقعاً علت است، نه متأخّر شایستگى علت بودن را دارد، نه میانى ها; متأخّر علت نیست; زیرا معلول صرف است و علت هیچ چیز دیگرى نیست. میانى ها (آن اجزایى که علت مابعد و معلول ماقبل هستند) هم علت نیستند; چون فقط علت مابعد خود هستند، اما خودشان زیر سؤال قرار دارند و تحقق خودشان هم محل بحث است و انتظارى را که ما از علت داشتیم ـ یعنى مایه بروز و ظهور و تحقق این پدیده ها بودن ـ برآورده نمى کنند. گرچه میانى ها علت مابعد خودشان هستند، اما علت بودن خودشان چگونه است؟ اگر ذاتاً علت بودند و بى نیاز از علت هستند، پس میانى نیستند، بلکه نخستین اند و این خلاف فرض است و حالا که واقعاً میانى اند، یعنى معلولند، پس به علتى نیازمندند که در حق آن ها به معنى واقعى کلمه، علت گرى کند و آن ها را پدید آورد:
«... علت ها نه در راستاى مستقیم بى پایانند نه در نوع... زیرا "میانى ها" (چیزهاى متوسط) که داراى متقدم و متأخّرند، متقدّم ضرورتاً علت چیزهایى است که پس از آنند. زیرا اگر بنا باشد بگوییم که کدام یک از این سه علت است، باید بگوییم اولى، زیرا آخرین به هیچ روى نیست، زیرا متأخّر علت هیچ چیز نیست. و میانى (متوسط) هم علت نیست، چون فقط علت یکى است، و فرقى نمى کند که یک میانى یا چندین باشد; پایاندار و یا بى پایان باشد. اما در رشته هایى که به این نحو بى پایانند، و در بى پایان عموماً همه اجزا تا برسد به لحظه کنونى، به طور یکسان میانى اند; چنان که اگر یک اولین نباشد، علتى هم اصلا در میان نیست.»(20-9941)
بدین ترتیب، ارسطو اثبات مى کند که سلسله علل باید آغازى داشته باشد که علت است و معلول نیست; یعنى علت العلل را اثبات مى کند که همان خدا مى باشد.
برهان حرکت (در متافیزیک)
ارسطو در فصل ششم کتاب دوازدهم (لامبدأ) متافیزیک بر ضرورت وجود یک محرّک نخستین استدلال مى کند. وى ابتدا اشاره مى کند که قبلا (در فصل دوم از کتاب دوازدهم) جوهر را به سه تقسیم کرده بودیم که یکى از آن اقسام، جوهر نامتحرک بوده است. او در این فصل (ششم) در صدد است اثبات کند که وجود یک جوهر جاویدان نامتحرک واجب است. مقدماتى که در این استدلال از آن ها استفاده مى کند، قضایایى اند که پیش تر مورد بحث قرار گرفته بودند و شکل بخشى از استدلال او قیاس استثنایى از نوع رفع تالى است: جوهرها موجودات نخستین اند که اگر تباهى پذیر باشند، پس همه موجودات تباهى پذیر خواهند بود، اما حرکت و زمان جاودانه اند و تباهى ناپذیر; پس جواهر تباهى ناپذیر وجود دارند.
ارسطو درباره مقدمه اول که جوهر را موجود نخستین مى داند، در فصل اول کتاب هفتم (زِتا) بحث کرده است. در نظر ارسطو جوهر قائم بذاته و لا فى الموضوع تحقق مى یابد، اما غیر جوهر بناچار در جوهر تحقق پیدا مى کند و نمى توانند وجود جداگانه اى داشته باشند. در نتیجه، اگر جوهرى وجود نداشته باشد، هیچ چیز دیگرى نیز وجود نخواهد داشت; یعنى غیر جوهر در وجود داشتن و نحوه وجود داشتن و دیگر احوال خود تابع جوهر است، پس اگرجوهرفسادپذیروتباه شدنى باشد، هرآنچه که در او تحقق مى یابد نیز به تبع آن فسادپذیر و تباه شدنى خواهد بود.
اما درباره مقدمه دوم، یعنى جاودانگى حرکت و تباه ناپذیرى آن، در «طبیعیات»، کتاب هشتم فصل هاى اول تا سوم بحث کرده است. در این جا (فصل ششم کتاب دوازدهم متافیزیک) به صورت فشرده و کوتاه استدلال مى کند که چون بدون وجود زمان وجود تقدّم و تأخّر غیرممکن مى گردد ـ در حالى که همواره در خارج متقدّم و متأخّر وجود دارد ـ پس زمان همواره وجود دارد و از سوى دیگر، زمان یا خود حرکت است یا انفعالى از حرکت است. چون زمان همواره وجود دارد، پس حرکت نیز دایمى است.
بر اساس مقدماتى که تا این جا توضیح داده شدند، ثابت مى شود که جوهر تباه ناپذیر و جاوید باید وجود داشته باشد که همواره متحرک است، اما هنوز ثابت نشده است که جوهر غیرمتحرک وجود دارد. ارسطو براى این که به این نتیجه برسد مى گوید: حرکت جاودانه متصل منحصر به حرکت مکانى دورانى است. وى این مقدمه را مفروض مى گیرد که حرکت هر متحرّکى نیازمند به یک محرّک است، پس باید محرّکى وجود داشته باشد که این جوهر متحرک به حرکت ازلى را به حرکت درآورد. در نظر ارسطو براى این که این محرّک بتواند فاعل حرکت ازلى باشد، باید فعلیت محض و مبرّاى از قوّه و مادّه باشد; زیرا اگر فعلیت محض نباشد، بلکه داراى قوه باشد، ممکن است فاعلیتى از او سر نزند یا فاعلیت او دایمى و ازلى نباشد، اما اگر فعلیت محض باشد، خالى از هرگونه فقدان و نقص است و فاعلیت او هرگز متوقف نخواهد شد: «پس باید مبدأیى این چنین وجود داشته باشد که جوهرش فعلیّت است.» (107120) ارسطو در ادامه شبهه اى را مطرح و سپس آن را رد مى کند. شبهه این است: «هر کنش مندى توانمند است، اما هر توانمندى کنش ندارد»; یعنى هر فعلیتى قوّه دارد، اما هر بالقوّه اى فعلیت ندارد. در نتیجه، گویا بالقوه مقدم بر بالفعل است و این نافى تقدّم و نخستین بودن جوهرِ فساد ناپذیرِ بالفعلِ خالى از ماده و قوه است. ارسطو مى گوید: اگر واقعاً چنین باشد و قوه مقدم بر فعلیت باشد، لازم مى آید که هیچ یک از موجودات تحقق نیابد، زیرا اگر چیزى بالقوه موجود باشد، در واقع هنوز موجود نشده است و معدوم است. پس قوه نمى تواند مقدم بر فعلیت باشد، بلکه فعلیت است که مقدم است و لذا این همه موجودات تحقق یافته است و حتى حرکت نیز نیازمند وجود فعلیت محض مقدم است و الاّ حرکتى رخ نمى داد.
ارسطو در فصل هفتم مجدداً تقریر دیگرى از این برهان به دست مى دهد. یکى از مقدّمات این برهان در تقریر جدید، باز هم وجود حرکت دورانى دایمى و توقف ناپذیر است: «چیزى هست که متحرک به حرکتى همیشگى و ایست ناپذیر است، و این حرکت مستدیر (دایره اى) است» و چون این حرکت دایمى و توقف ناپذیر است، شیئى که متحرک به این حرکت دایمى است، یعنى موضوع حرکت، نیز باید جاوید و همیشگى باشد: «بنابراین، آسمان نخستین باید جاویدان باشد.» سپس با تکیه بر این اصل موضوع که مى گوید: «حرکت هر متحرکى باید مستند به محرکى باشد»، نتیجه مى گیرد که: «پس چیزى هم هست که آن را به حرکت مى آورد.» اما هنوز محرّک غیر متحرّک ثابت نشده است. ارسطو براى این که به این نتیجه دست بیابد، این عبارت را مى افزاید: «اما از آن جا که بین متحرک و محرّک یک میانین وجود دارد، پس محرکى هست که متحرک نیست و به حرکت مى آورد; چیزى جاویدان (ازلى) است، جوهر و فعلیت است.» ابن رشد در تفسیر این قطعه به نقل از اسکندر مى گوید: این عبارت خیلى فشرده است و مبتنى بر این مقدمه است که: هر مرکبّى که از دو جزء ساخته شده باشد در صورتى که یکى عرض و دیگرى جوهر نباشد، هرگاه یک جزء آن مرکب ممکن باشد که به صورت جداگانه و به تنهایى موجود باشد، جزء دیگر نیز باید بتواند به تنهایى موجود شود.
منظور ارسطو در این عبارت این است که چون امر میانین در واقع مرکب از دو امر است (متحرک و محرّک)، از آن جا که یک جزء (متحرک) به تنهایى در خارج از ترکیب یافت مى شود، جزء دیگر (محرک) ـ که فقط محرّک است بدون این که متحرک باشد ـ نیز باید در خارج محقق باشد.18 ابن رشد مى گوید: اگر بگوییم مرکّبى که متشکل از دو جزء متقابل باشد، داراى این حکم است، مطلب قابل فهم تر و قابل قبول تر مى شود: وقتى که امر میانى (که مرکب از دو طرف متقابل است) و یک طرف آن محقق شده است، طرف دیگر آن نیز باید تحقق یافته باشد; یعنى حالا که متحرک غیرمحرّک و متحرک محرّک تحقق یافته اند، پس محرّک غیرمتحرک هم باید تحقق یافته باشد. مقدمه اى که در این تفسیر مورد استناد قرار گرفته است، مخدوش به نظر مى رسد.
تفسیر دیگرى که براى این عبارت مى توان به دست داد، این است که از آن جا که بین متحرک و محرّک، عناصر میانى و متوسطى وجود دارد، که هم محرکند و هم متحرک، وجود این عناصر براى تحقق حرکت کافى نیست; زیرا میانى ها خود متحرک و حرکت دار هستند و براى به حرکت درآمدن خود نیازمند عامل دیگرى مى باشند; یعنى هر متحرکى نیازمند محرّک است. پس لازم است عامل دیگرى براى تحقق حرکت وجود داشته باشد که خودش متحرک نباشد. زیرا در غیر این صورت خودش مورد سؤال خواهد بود و به معنى دقیق کلمه، شایستگى عنوان محرکیت را نخواهد داشت. در این جا برهان علیت با تکیه بر عامل حرکت ـ که علت به معنى خاصى است ـ ارائه مى شود. محرک غیرمتحرک چون عامل حرکت ازلى است، پس خودش جاویدان و جوهر است و چون غیر متحرک است، فعلیت محض است.
کیفیت علیت محرک نخستین
با توجه به تقریرهایى که از برهان حرکت ارسطو بر محرک اول ارائه گردید، خصوصاً با توجه به تأکید ارسطو بر عناوینى چون «قوه» و «فعلیت» و تقدم فعلیت بر قوه، استفاده مى شود که ارسطو محرّک اول را فاعل حرکت ازلى مى داند. اما در همین فصل (فصل هفتم از کتاب دوازدهم) عبارتى یافت مى شود که با صراحت دلالت مى کند که محرّک اول به نحو علت غایى، باعث حرکت ازلى مى شود:
«به حرکت درآوردن او چنین است: چیز آرزو شده و چیز اندیشیده شده به حرکت مى آورند اما متحرک نیستند.» (1072)
بر فرض که اسناد این عبارت به ارسطو درست باشد، در توجیه آن مى توان گفت: منظور ارسطو این است که در محرّک نخستین علت فاعلى افعال و علت غایى افعال او هر دو یکى است; یعنى ذات او هم فاعل حرکت دایمى و هم غایت حرکت دائمى است; خصوصاً چون که محرک اول جوهرى بسیط و بالفعل محض است و شائبه هیچ گونه قوه و کثرتى در او نیست.
ارسطو پس از شرح این مطلب که محرّک اول همچون معشوق سبب حرکت مى شود، به صفت وجوب محرّک اول منتقل مى شود. با توجه به این که محرک اول بسیط و بالفعل محض است و هیچ شائبه قوه و امکان در او نمى رود، نتیجه مى شود که واجب است. ارسطو با استفاده از صفت وجوب محرّک اول نتیجه مى گیرد که محرک اول خیر و جمال و مبدأ همه موجودات دیگر است.(کتاب دوازدهم، فصل هفتم،30-107215) «پس به چنین مبدأ است که آسمان و طبیعت وابسته اند.» (107214)
در نظر ارسطو محرّک اول (یعنى خدا) زنده، جاویدان و بهترین است:
«زندگى نیز از آن اوست; زیرا فعلیت عقل زندگى است و او فعلیت است. اما فعلیت بالذات او زندگى بهترین و جاویدان است.
از این جاست که ما مى گوییم خدا زنده، جاویدان و بهترین است; چنان که زندگى جاودانه (سرمدى) و هستى پیوسته و جاودانه از آن خداست; زیرا خدا این است.» (کتاب دوازدهم، فصل هفتم، 30-107228)
اثبات توحید
ارسطو در فصل دهم کتاب دوازدهم متافیزیک در صدد برمى آید اثبات کند که جهان داراى مبدأ واحد است. او براى این مقصود از بهترین بودن و خیریت کلّ نظام عالم بهره مى جوید. این برهان او همان برهان نظم است. ابتدا این پرسش را مطرح مى کند که: وقتى که گفته مى شود «طبع کل داراى خیر و بهترین است» به چه نحوى چنین است، «آیا همچون چیزى جدا و موجود به خودى خود (بذاته)، یا همچون ترتیب و نظم اجزاى آن، یا به هر دوگونه، مانند سپاه؟» (14-107511) آیا بهترین بودن کل جهان وابسته به امرى جدا از آن و بیرون از آن است یا به امر درونى است که از نسبت بین اجزاء آن حاصل مى شود و یا این که محصول هر دو جهت است، مانند خوب بودن سپاه که هم بستگى به نظام درونى آن دارد و هم به فرمانده آن ـ که امرى خارج از آن است؟ ارسطو مى گوید: در آن جایى هم که خوب بودن و خیریت یک چیز را محصول نظام درونى و امر بیرونى مى دانیم، اهمیت اصلى از آن امر بیرونى است; زیرا نظام و ترتیب درونى اش حاصل آن امر بیرونى است، اما بر عکس آن درست نیست. پس مایه خیریت آن امر بهترین را باید در خارج از آن جستوجو کرد. ارسطو سپس به نظم و ترتیب بین اجزاى کل جهان اشاره مى کند و از این طریق در صدد برمى آید که اثبات کند این نظم و ترتیب محصول دخالت مبدأ واحد است و اگر به بیش از یک مبدأ نهایى قایل شویم، این نظم قابل توجیه نیست. «همه چیزها به گونه اى با هم منظم شده اند، اما نه به یکسان: ماهیان، پرندگان، و گیاهان. حالت چیزها چنان نیست که یکى با دیگرى در پیوند نباشد، بلکه پیوندى هست; زیرا همه چیزها در پیوند با یک موجود با هم منظم شده اند.» ارسطو سپس به تفکیک بین اجزاى جهان اشاره مى کند: رفتار برخى از این اجزا داراى ثبات و یکنواختى است (مجردات و اجرام سماوى)، ولى رفتار برخى دیگر از اجزا متغیر و بى سامان است (جسمانیات و مادیات عالم عناصر). وى سپس به انظار اسلاف خود درباره تعداد مبادى نهایى اشاره مى کند و با رد آن ها ادعا مى کند که چاره اى جز قبول مبدأ نهایى واحد وجود ندارد. بالاخره ارسطو استدلال مى کند که اگر بیش از یک مبدأ نهایى بر جهان حاکم باشد، موجب بى نظمى و آشفتگى در اجزاى آن خواهد شد:
«اما کسانى مى گویند عدد ریاضى نخستین است و بدین سان همواره جوهرى را به دنبال دیگرى پدید مى آورند و براى هر یک مبادى دیگرى مى نهند، جوهر (جهان) کل را در هم و برهم مى سازند (زیرا هیچ جوهرى با جوهر دیگرى به هم گرد نمى آید، چه باشد چه نباشد). و مبادى بسیار به دست مى دهند. اما موجودات نمى خواهند بر آن ها به بدى فرمان رانده شود:
نه نیک است چند فرمانروایى، فرمانروا یکى باد.» (10767 -107538)
از دقت در براهین ارسطو بر وجود محرک نخستین و توحید او و صفاتى که او براى آن ذکر مى کند، مى توان دریافت که ارسطو فیلسوفى الهى و موحّد بوده و به وابستگى جهان به خدا اعتقاد داشته است.
- پى نوشت ها
1و 2ـ مهدى فرشاد، طبیعیات ارسطو، (مقدمه و ترجمه)، تهران، امیرکبیر، 1363، ص 263 / ص 262.
3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13ـ همان، ص265/ ص266ـ267/ ص267/ ص 268 / ص 268ـ269/ ص269/ ص269/ همان/ همان/ص272/ص 275.
14ـ ر.ک: ابن سینا، مبدأ و معاد، تهران، انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل شعبه تهران با همکارى دانشگاه تهران، 1363، ص 8ـ34.
15ـ یوسف کرم، تاریخ الفلسفة الیونانیه، بیروت، درالقلم، ص 9ـ178.
16ـ فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه، یونان و روم، ترجمه سیدجلال الدین مجتبوى، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى و انتشارات سروش، 1368، ص 6ـ365.