راهبردهای سازمان ملل متحد در جنگ ایران و عراق

مرتضى شیرودى

اشاره

سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران، به زعم خویش در جهت انجام وظیفه اصلى خویش، یعنى محفوظ داشتن نسل هاى آینده از خطر و بلاى جنگ، حفظ صلح و امنیت بین المللى و جلوگیرى از تهدیدات علیه صلح، به اتخاذ و اجراى تصمیمات متعدد مبادرت ورزید.¹

با نگاهى به مجموعه فعالیت هاى سازمان ملل، که در این رابطه به عمل آورده، به وضوح آشکار است که شوراى امنیت، دبیر کل² و مجمع عمومى تلاش هاى زیادى مبذول داشتند.³ اگرچه تلاش هاى این سه رکن مستقل از هم اتخاذ مى شدند، ولى به دلیل پیوندهاى تشکیلاتى و یکسان بودن شرایط حاکم بر سه رکن، تفاوت چندانى در سیاست هاى آن ها دیده نمى شود. همچنین این فعالیت ها با تأثیر از شرایط موجود منطقه اى و جهانى، از فراز و نشیب هاى فراوانى برخوردار بود،⁴ ولى در هر صورت، زمینه هاى پذیرش قطعنامه از سوى دو دولت عراق و ایران را پس از 8 سال جنگ فراهم آوردند. اینک پس از گذشت بیش از یک دهه از پایان جنگ و پذیرش قطعنامه سازمان ملل از سوى ایران و در آستانه سالگرد آغاز جنگ تحمیلى، این پرونده را بازخوانى مى کنیم:

الف. مواضع شوراى امنیت سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران

شوراى امنیت سازمان ملل متحد یک روز پس از حمله سراسرى عراق علیه ایران، اولین اقدامش را در قبال جنگ با صدور بیانیه 23 سپتامبر 1980 (1 مهر 1359) به انجام رسانید و 5 روز پس از آن، نخستین قطعنامه خود را صادر کرد.⁵ این روند با صدور 8 قطعنامه و بیش از 15 بیانیه دیگر ادامه یافت. این قطعنامه ها و بیانیه ها عمدتاً جنبه توصیه داشتند،⁶ ولى قطعنامه 598 یک استثنا در این مورد است; زیرا این قطعنامه یک تصمیم با پیشنهادهاى اجرایى براى پایان دادن به جنگ 2887 روزه عراق علیه ایران به شمار مى رود.

1. اقدامات شوراى امنیت در نخستین سال جنگ

در پى درخواست مکتوب 23 سپتامبر 1980 (1 مهر 1359) دبیر کل، شوراى امنیت ضمن مشورت با اعضا، اولین موضع گیرى خود در مورد جنگ ایران و عراق را تحت عنوان «بیانیه» اعلام داشت، و طى آن، نگرانى عمیق خود را از گسترش احتمالى این برخورد⁷ ابراز داشت و از طرفین خواست از هرگونه اقدامى که منجر به وخیم تر شدن اوضاع شود، خوددارى نمایند و اختلافات خود را از طریق راه هاى مسالمت آمیز حل و فصل کنند. همچنین از پیشنهاد و به کارگیرى مساعى جمیله،⁸ که از سوى دبیر کل براى پایان دادن به جنگ مطرح شده است، حمایت کرد.⁹

شوراى امنیت به دنبال تقاضاى 25 سپتامبر 1980 (3 مهر 1359 ) دبیر کل، در 26 و 28 سپتامبر (4 و 6 مهر) تشکیل جلسه داد و نخستین قطعنامه خود را به اتفاق آراء و در جلسه شماره 2248 تحت عنوان «قطعنامه 479» به تصویب رساند. این قطعنامه داراى 5 ماده بود و موضوع جنگ را تحت عنوان «وضعیت میان ایران و عراق» مورد بررسى قرار داد.

در این قطعنامه، ضمن یاداورى تعهد کشورهاى عضو به حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات و عدم توسّل به زور و مسؤولیت شوراى امنیت در حفظ صلح و امنیت بین المللى و با ابراز تأسف عمیق از وضعیت وخیم رو به گسترش بین ایران و عراق، از طرفین خواست از به کار بردن بیش تر زور خوددارى کرده، اختلافات خود را از طریق مسالمت آمیز حل نمایند و نیز از هرگونه پیشنهاد مناسبى که مى تواند منجر به صلح شود، استقبال کنند. همچنین از عموم کشورها تقاضا کرد که از هرگونه اقدامى که منجر به تشدید منازعه مى شود، بپرهیزند. در ضمن، از کوشش هاى دبیر کل و مجدداً از پیشنهادش در مورد به کارگیرى مساعى جمیله براى حل وضعیت موجود بین ایران و عراق پشتیبانى کرد و از وى خواست نتایج اقدامات خود را ظرف مدت 48 ساعت به شوراى امنیت گزارش دهد. در پایان جلسه، رئیس تونسى شوراى امنیت،¹⁰ منازعه بین ایران و عراق را یک تهدید واقعى براى صلح و امنیت بین المللى قلمداد نمود.¹¹

در فاصله 15 تا 29 اکتبر 1980 (22 مهر تا 16 آبان 1359) شوراى امنیت 5 جلسه دیگر در مورد جنگ تشکیل داد که هیچ یک منجر به صدور قطعنامه یا بیانیه اى نگردید. در جلسه 15 اکتبر، سعدون حمادى، وزیر امور خارجه عراق، و در جلسه 17 اکتبر شهید محمدعلى رجایى، نخستوزیر وقت ایران،¹² به تفصیل، نقطه نظرات دولت هاى خویش در مورد ریشه هاى جنگ ایران و عراق را مطرح نمودند.¹³سرانجام، شوراى امنیت پس از بررسى هاى لازم در 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) بیانیه اى صادر کرد و از تلاش هاى دبیر کل و پیشنهاد او مبنى بر تعیین و اعزام نماینده اى براى مذاکره با دو دولت ایران و عراق حمایت کرد¹⁴ و از دبیر کل خواست نتیجه اقدامات خود را در این مورد به اطلاع شوراى امنیت برساند.

2. موضع گیرى هاى شوراى امنیت درسال1982/1361

شوراى امنیت پس از صدور بیانیه 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) در یک سکوت سنگین فرو رفت تا سرانجام، پس از 21 ماه و 15 روز ـ یعنى در 12 ژوئن 1982 (21 تیر 1361) ـ در جلسه 2383 خود، قطعنامه 514 را در باره جنگ صادر کرد.¹⁵ جلسه شورا به
خواست کشور اردن و حمایت امریکا تشکیل گردید¹⁶ و به اتفاق آراء، قطعنامه مزبور را به تصویب رساند. در این قطعنامه، ضمن ابراز نگرانى از ادامه وضعیت میان ایران و عراق،¹⁷ از خسارات مادى و معنوى ناشى از آن و تهدیدى که متوجه صلح شده یاد گردیده است. از نکات جدیدى که در این قطعنامه آمده است، مى توان به یاداورى قطعنامه 479 و بیانیه 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359 ) شورا و توجه به کوشش هاى میانجیگرى دبیر کل، جنبش عدم تعهد و سازمان کنفرانس اسلامى اشاره کرد. این قطعنامه همچنین خواستار آتش بس و خاتمه فورى کلیه عملیات نظامى، عقب نشینى نیروها به مرزهاى شناخته شده بین المللى، هماهنگى بین کوشش هاى میانجیگرى تحت نظارت دبیر کل براى حصول به یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه متکّى بر اصول منشور ملل متحد و اصول روابط بین المللى¹⁸ قابل قبول براى طرفین و پرهیز کلیه کشورها از اقدامات تشدیدکننده منازعه گردید و تصمیم شوراى امنیت مبنى بر اعزام گروهى از ناظران سازمان ملل متحد، براى تأیید، تحکیم و نظارت بر آتش بس و عقب نشینى نیروها را اعلام کرد.

در 15 ژوئیه 1982 (24 تیر 1361 ) رئیس شوراى امنیت به نمایندگى از اعضا، بیانیه اى را منتشر ساخت و در آن نگرانى شوراى امنیت از عدم اجراى قطعنامه 514 را مطرح کرد و در ضمن، خواستار حل مسالمت آمیز منازعه ایران و عراق گردید. این بیانیه نیز مورد قبول ایران قرار نگرفت. متعاقب آن و بر اساس تقاضاى موّرخ 1 اکتبر 1982 (9 مهر 1361) نماینده عراق در سازمان ملل متحد، شوراى امنیت تشکیل جلسه داد¹⁹ و قطعنامه 522 را در جلسه 2399، که در 4 اکتبر 1982 (12 مهر 1361) برگزار شد، به اتفاق آراء به تصویب رساند. در این قطعنامه، همانند قطعنامه ها و بیانیه هاى پیشین، ابتدا به ابراز تأسف از ادامه مناقشه و خسارات سنگین انسانى و تهدیدى، که این مناقشه متوجه صلح و امنیت بین المللى کرده است و نیز به تأیید و تأکید بر قطعنامه ها و بیانیه هاى گذشته و گزارش 15 جولاى 1982 (24 تیر 1361)²⁰ پرداخت، سپس خواستار آتش بس فورى و خاتمه عملیات جنگى و بازگشت نیروهاى نظامى به مرزهاى شناخته شده بین المللى گردید و به صورت تلویحى از اقدام عراق در پذیرش قطعنامه استقبال و از طرف دیگر، یعنى ایران، خواست که به اقدام مشابه دست زند.²¹ همچنین شورا بر اجراى بدون تأخیر تصمیم خویش مبنى بر اعزام گروه ناظران سازمان ملل متحد و لزوم ادامه کوشش هاى میانجیگرانه تأکید ورزید. همچنین مجدداً از کشورها خواست از اقداماتى که موجب طولانى شدن جنگ مى شود پرهیز نمایند و زمینه تسهیل اجراى قطعنامه را فراهم آورند. این قطعنامه از دبیرکل نیز تقاضا نمود که ظرف مدت 72 ساعت گزارش خود را در اجراى این قطعنامه تسلیم شورا کند.

3.تلاش هاى شوراى امنیت در سال 84-1983/ 64-1363

رئیس شوراى امنیت در سال 1983 / 1363 طى یک بیانیه جدید، آتش بس فورى، عقب نشینى نیروهاى نظامى به مرزهاى شناخته شده بین المللى و حل و فصل صلح آمیز جنگ را از طرفین درخواست کرد. این بیانیه مطلب جدیدى نسبت به قطعنامه ها و بیانیه هاى قبلى شوراى امنیت نداشت. شوراى امنیت متأثر از عملیات هاى موفقیت آمیز نیروهاى مسلّح ایران،²² براى صدور قطعنامه جدید²³ در تاریخ 31 اکتبر 1983 (9 آبان 1362) جلسه شماره 2493 خود را تشکیل داد و قطعنامه 540 را با 12 رأى موافق و سه رأى ممتنع پاکستان، نیکاراگوئه و مالت به تصویب رساند.²⁴ در این قطعنامه، مطابق شیوه قبلى شوراى امنیت، بر قطعنامه ها و بیانیه هاى گذشته شورا تأکید شد. قطعنامه 540 حاوى نکات جدیدى نیزبود; همچون محکوم ساختن نقض حقوق انسانى و بشردوستانه مغایر با کنوانسیون هاى 1949 / 1328 ژنو،²⁵ در خواست از ایران و عراق به رعایت احترام به حق و آزادى کشتى رانى و بازرگانى در آب هاى بین المللى، پرهیز از حمله به تأسیسات و بنادر دور از ساحل، و خوددارى از هرگونه اقدامى که صلح و امنیت دریایى منطقه را به خطر مى اندازد.

در پى تأیید هیأت اعزامى سازمان ملل به منطقه درگیرى ایران و عراق مبنى بر کاربرد سلاح شیمیایى توسط عراق، دبیر کل گزارش هیأت را به شوراى امنیت تحویل داد و شورا ضمن صدور بیانیه اى در 30 مارس 1984 (10 فروردین 1363) بدون ذکر نام کشور عراق، کاربرد سلاح شیمیایى را براى اولین بار²⁶ در جنگ ایران و عراق قویّاً محکوم کرد.

شوراى همکارى خلیج فارس در تاریخ 21 مه 1984(31 اردیبهشت 1363) نسبت به تجاوز و نقض حقوق و آزادى کشتى رانى از سوى ایران در حمله به کشتى ها در خلیج فارس به شوراى امنیت سازمان ملل متحد شکایت کرد. بر این اساس، شوراى امنیت ضمن تشکیل جلسات متعدد، در نهایت در جلسه 2546 موّرخ 1 ژوئیه 1984 (11 خرداد 1363) با 13 رأى موافق و 2 رأى ممتنع قطعنامه 552 را تصویب کرد. در این قطعنامه، با یاداورى تعهد کشورهاى عضو در رعایت حسن همجوارى، احترام به اهداف و اصول منشور ملل متحد، عدم توسّل به زور علیه تمامیت ارضى و اهمیتى که خلیج فارس در صلح و امنیت بین المللى و ثبات اقتصاد جهانى ایفا مى کند، از کشورهاى درگیر خواست بر اساس حقوق بین الملل، حق کشتى رانى آزاد و تمامیت ارضى کشورهایى را که طرف مخاصمه و درگیرى نیستند، محترم بشمارند.²⁷ همچنین خواهان توقّف فورى هرگونه حمله به کشتى ها شد و حمله به کشتى ها را نیز محکوم کرد. در بند 6 قطعنامه ذکر شد که چنانچه مفاد این قطعنامه رعایت نگردد، شورا به بررسى اقدامات مؤثرى که اجراى آزاد کشتى رانى را تضمین نماید، خواهد پرداخت.

پس از صدور قطعنامه 552 شوراى امنیت تا پایان سال 1984/1363 به استثناى بیانیه 19 ژوئن (26 خرداد) اقدام دیگرى انجام نداد. در این بیانیه، شوراى امنیت تصمیم دبیر کل مبنى بر اعزام دو هیأت به ایران و عراق براى بررسى اتهام حمله به مناطق مسکونى را تأیید و تنفیذ کرد.²⁸

4. بیانیه هاى منتشرشده شوراى امنیت در سال 1985/ 1364

شوراى امنیت در سال 1985 /1364 قطعنامه اى صادر نکرد و فقط اقدام به صدور 3 بیانیه کرد. در اولین بیانیه، که در 5 مارس (14 اسفند) منتشر شد، از طرفین خواست که از حمله به مناطق مسکونى دست بردارند و به توافقى که با دبیر کل در این زمینه انجام داده اند، احترام بگذارند. بار دیگر، شوراى امنیت در 15 مارس (24 اسفند) در دومین بیانیه خویش، خواستار اجراى توافق عدم حمله به مناطق مسکونى و نیز کوشش براى یافتن راه حل مسالمت آمیز در منازعه گردید. شوراى امنیت سومین بیانیه خود را در 25 آوریل (5 اردیبهشت) صادر کرد. در این تاریخ، نظر شورا بار دیگر متوجه به کارگیرى سلاح شیمیایى در جنگ ایران و عراق شد. بر این اساس، با صدور بیانیه مزبور، کاربرد سلاح شیمیایى علیه نیروهاى ایرانى را بدون ذکر نام کشور عراق، قویّاً محکوم کرد. مهم ترین علت صدور این بیانیه را با توجه به لحن محکمى که داشت، فشار غیر مستقیم بر عراق به منظور پذیرش طرح 8 ماده اى دبیر کل دانسته اند.²⁹

5. کوشش هاى شوراى امنیت در سال 1986/1365: ³⁰

عملیات والفجر 8 که در تاریخ 20 بهمن 1364 از سوى ایران انجام شد، منجر به ورود نیروهاى ایرانى به «فاو» گردید و ارتباط دریایى عراق را قطع کرد و قواى ایرانى را به مرزهاى کویت و شهر بصره عراق بسیار نزدیک ساخت. متعاقب آن عراق و اتحادیه عرب³¹ از شوراى امنیت درخواست کردند³² که براى رسیدگى به موضوع جنگ تشکیل جلسه دهد. شوراى امنیت در 24 فوریه 1986 (5 اسفند 1364) جلسه 2666 خود را تشکیل داد و قطعنامه 528 را به اتفاق آراء به تصویب رساند. از نکات جدیدى که در این قطعنامه به چشم مى خورند، مى توان به موضوعاتى همچون اشاره شورا به تلاش 6 ساله اش در مورد وضعیت ایران و عراق، یاداورى امضاى پروتکل منع استفاده از گازهاى خفه کننده، سمى یا سایر گازها و سلاح هاى میکروبى در جنگ،³³ تأکید بر اصل غیر قابل تصرف بودن اراضى از راه زور اشاره کرد. همچنین شوراى امنیت از اقدامات اولیه اى³⁴که سبب منازعه گردیدند و نیز از شدت یافتن منازعه و بمباران مراکز مسکونى، کشتى ها و هواپیماهاى غیر نظامى ابراز تأسف کرد و از طرفین خواست با قطع بى درنگ کلیه مخاصمات، آتش بس فورى را به مرحله اجرا بگذارند و سپس به مبادله اسرا با همکارى کمیته بین المللى صلیب سرخ بپردازند.

شوراى امنیت در ادامه کوشش هایش در مورد جنگ ایران و عراق، در تاریخ 21 مارس 1986 (1 فروردین 1365) بر اساس گزارش متخصصان علوم پزشکى اعزامى از سوى سازمان ملل متحد، بیانیه اى صادر کرد که در آن براى اولین بار، با ذکر نام کشور «عراق»، کاربرد سلاح شیمیایى توسط آن کشور علیه نیروهاى ایرانى را محکوم نمود. همچنین در این بیانیه، ادامه درگیرى طرفین محکوم گردید. شوراى امنیت در مورخ 29 اوت 1986 (7 شهریور 1365 ) ضمن صدور بیانیه اى دیگر، از افزایش احتمالى دامنه درگیرى و گسترش حمله به کشتى هاى تجارى و مناطق غیر نظامى ابراز نگرانى کرد و از تلاش هاى مداوم دبیر کل، به ویژه در زمینه عدم به کارگیرى سلاح هاى شیمیایى و نیز از اعلام دو کشور ایران و عراق مبنى بر خوددارى از حمله به مناطق مسکونى حمایت کرد³⁵

شوراى امنیت به درخواست اتحادیه عرب ـ که از اعلام «ایران» مبنى بر تصمیم به دست زدن به عملیات سرنوشت ساز بیمناک بودند ـ از آغاز اکتبر 1986 (8 مهر 1365) بحث خود را در مورد درگیرى عراق و ایران شروع کرد. در جلسه سوم اکتبر (11 مهر)، دبیر کل طى سخنانى نگرانى عمیق جامعه جهانى را از روند ادامه و توسعه منازعه ابراز داشت.³⁶ سرانجام، شوراى امنیت در جلسه 2713 خود، به اتفاق آرا، قطعنامه 588 را در تاریخ 8 اکتبر 1986 (16 مهر 1365 ) صادر نمود. شوراى امنیت در دو قطعنامه 552 و 582 به قطعنامه ها و بیانیه هاى گذشته خویش اشاره اى نکرد. این روند در قطعنامه 588 هم ادامه یافت، با این تفاوت که در قطعنامه جدید، از دو کشور ایران و عراق خواسته شد که بدون درنگ، قطعنامه 582 را به مرحله اجرا بگذارد. همچنین از دبیر کل خواست با مشورت طرفین منازعه، بر شدت فعالیت هایش در اجراى قطعنامه 582 بیفزاید. این قطعنامه به استثناى نکات مزبور، حاوى مطلب جدید دیگرى نبود.³⁷

شوراى امنیت پس از دریافت گزارش جدید دبیر کل در مورد تازه ترین مواضع دو دولت ایران و عراق نسبت به قطعنامه 582 و 588 و طرح 8 ماده اى دبیر کل، تشکیل جلسه داد. این جلسه، که در 22 دسامبر 1986 (31 شهریور 1365) منعقد شد، منجر به صدور بیانیه اى گردید که در آن به تکرار موضوعاتى همچون ابراز نگرانى عمیق از وضعیت وخیم موجود بین ایران و عراق، اظهار تأسف از نقض قوانین انسان دوستانه بین المللى، درخواست از طرفین براى اجراى قطعنامه هاى 582 و 588، تصمیم شورا به حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف موجود، ادامه کوشش دبیر کل در حل منازعه و مانند آن پرداخت. ایران در پاسخ به این بیانیه، همانند آنچه در مورد قطعنامه 588 اعلام کرده بود، مجدداً اعلام داشت: بخشى از قطعنامه 582 و 588 و بیانیه 22 دسامبر 1986 (31 شهریور 1365) را، که ناظر بر خاتمه مخاصمات بدون تعیین متجاوز است، نمى پذیرد.³⁸

6. مواضع شوراى امنیت در سال 1987/ 1366

در پى اعلام دبیر کل، مبنى بر این که حاضر است نظراتش را در اختیار شوراى امنیت بگذارد تا آن شورا بتواند به مبنایى که مورد قبول طرفین براى مذاکره باشد، دست یابد، شورا ضمن پاسخ مثبت به این درخواست، از فوریه 1987 (بهمن 1366) یک گروه کارى مشترک و سازمان یافته مرکّب از اعضاى دایمى شورا براى پایان بخشیدن به منازعه ایران و عراق تشکیل داد. درپى آن، در 16 ژانویه، بیانیه اى از سوى شورا منتشر شد که حاکى از نگرانى شورا در توسعه خصومت موجود بود و نیز از طرفین خواست قطعنامه هاى 582 و 588 را به مرحله اجرا گذارد. در ضمن، از تلاش هاى دبیر کل در فراهم آوردن رضایت طرفین براى اجراى قطعنامه هاى مزبور قدردانى کرد. در 14 مه 1987 (24 فروردین 1366) شوراى امنیت در پى تأیید مجدّد کاربرد سلاح شیمیایى توسط عراق علیه ایران، براى بار دیگر، طولانى شدن درگیرى و استفاده مکرّر از سلاح شیمیایى را محکوم کرد. اما در هر صورت، بر اثر تلاش گروه مزبور، پیش نویس یک قطعنامه جدید، که حاوى نکات جدیدى بود، در تاریخ 21 ژوئن 1987 (31 خرداد 1366) فراهم آمد.

شوراى امنیت پس از مشورت هاى فراوان در مورد پیش نویس مذکور، سرانجام در جلسه 2750 موّرخ 20 ژوئیه 1987 (29 تیر 1366) با تأکید بر مواد 39 و 40 منشور ملل متحد،³⁹ مفصّل ترین، اجرائى ترین و آمرانه ترین قطعنامه⁴⁰ را تحت عنوان «قطعنامه 598» به تصویب رساند.⁴¹ در مقدّمه این قطعنامه، بر لزوم اجراى قطعنامه 582 تاکید شد و از عدم توجه به درخواست هاى گذشته اش از سوى ایران و عراق و آغاز، ادامه و گسترش منازعه و بمباران مراکز مسکونى غیر نظامى، حملات به کشتى ها و هواپیماها، نقض قوانین بین المللى و کاربرد سلاح هاى شیمیائى ابراز تأسف کرد و ضرورت اتمام اقدامات نظامى بین طرفین و ایجاد یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و پایدار را گوشزد نمود و مفاد منشور ملل متحد در مورد حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللى را یاداورى کرد. در بخش اجرایى قطعنامه،⁴² شوراى امنیت خواستار عقب نشینى نیروهاى دو طرف به مرزهاى شناخته شده بین المللى و رعایت آتش بس همه جانبه به عنوان نخستین گام در جهت حل و فصل مناقشه گردید. همچنین از طرفین خواست بدون تأخیر، پس از برقرارى آتش بس، نسبت به اجراى آزادسازى اسرا اقدام نمایند و با دبیرکل در تلاش براى اجراى قطعنامه و دست یابى به یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و مورد قبول طرفین، همکارى کنند. این قطعنامه از دبیر کل تقاضا کرد که پس از مشورت با طرفین، زمینه هاى حل و فصل مناقشه را فراهم آورد. قطعنامه مزبور سه گروه کارشناسى براى امور ذیل پیش بینى کرد:

1. نظارت، بررسى و تأیید آتش بس و عقب نشینى; 2. تعیین شروع کننده جنگ; 3. مطالعه موضوع بازسازى.

موضع ایران در قبال قطعنامه 598، نه رد و نه تائید آن بود و این موضع گیرى تا پذیرش قطعنامه از سوى ایران ادامه یافت. علت این موضع گیرى آن بود که این قطعنامه برخى از نظرات ایران را تأمین کرده بود (مانند تعیین متجاوز)، اما در عین حال، به عمده ترین خواست ایران یعنى شناسایى متجاوز قبل از آتش بس و عقب نشینى نیروها توجهى نشد. اما عراق⁴³ در 22 ژوئیه 1987(31 تیر 1366) یعنى دو روز پس از تصویب قطعنامه، پس از تشکیل جلسه شوراى فرمان دهى انقلاب و رهبرى حزب «بعث»، قطعنامه 598 را پذیرفت. در 23 ژوئیه (1 مرداد) وزیر امور خارجه عراق موضع جدید دولتش را به دبیرکل اطلاع داد و در 14 اوت (23 مرداد) همان سال، عراق رسماً قطعنامه 598 را پذیرفت.⁴⁴رئیس شورا طى بیانیه اى که در 11 دسامبر (20 بهمن 1366) صادر کرد، قطعنامه 598 را تنها راه حل وصول به حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه ایران و عراق عنوان کرد و بدین وسیله، راه را بر تغییر و جابه جایى مواد قطعنامه 598 بست.⁴⁵ در 24 دسامبر 1987(3 اسفند 1366) نیز به تعهد و پاى بندى اعضاى شورا به اجراى قطعنامه 598 اشاره کرد.

7. اقدامات شوراى امنیت در آخرین سال جنگ

شوراى امنیت در سال 1988 /1367 همچنان به اقداماتش براى پایان بخشیدن به جنگ ایران و عراق ادامه داد. بر این اساس، شوراى امنیت در 16 مارس 1988 (25 اسفند 1367 ) در بحث منازعه عراق و ایران، از تلاش هاى دبیرکل براى حل و فصل قطعنامه 598 پشتیبانى نمود و در 8 آوریل (19 فروردین) همین سال، مواضع ایران و عراق در خصوص قطعنامه را مورد بررسى قرار داد. تأیید هیأت اعزامى دبیر کل مبنى بر کاربرد سلاح شیمیایى در منازعه ایران و عراق و ارسال گزارش آن به شورا توسط دبیر کل در تاریخ 25 آوریل 1988 (15 اردیبهشت 1367) منجر به صدور قطعنامه 612 در جلسه 2812 موّرخ 9 مه 1988 (19 اردیبهشت 1367) به اتفاق آراء گردید. در این قطعنامه، استفاده از سلاح هاى شیمیایى در منازعه ایران و عراق مغایر پروتکل 1949/ 1328 دانسته شد و به شدت محکوم گردید. همچنین خواهان رعایت این پروتکل شد و بر ضرورت رعایت آن تأکید ورزید و از کشورهاى دیگر خواست بر اعمال کنترل در صدور تولیدات شیمیایى، که در ساخت سلاح هاى شیمیایى مورد استفاده قرار مى گیرند، بیفزایند.

شوراى امنیت سه روز پیش از پذیرش قطعنامه از سوى ایران، براى بررسى شکایت⁴⁶ ایران از امریکا در مورد ساقط کردن هواپیماى مسافربرى ایران در خلیج فارس تشکیل جلسه داد و پس از بحث و بررسى و استماع سخنان نمایندگان ایران و امریکا، سه روز پس از قبول و پذیرش قطعنامه از سوى ایران، با صدور قطعنامه 616 تنها به اظهار اندوه و اعلام تسلیت به بازماندگان حادثه اکتفا کرد و قابل توجه آن که در آخرین بند قطعنامه، بر لزوم اجراى کامل و فورى قطعنامه 598 به عنوان تنها اساس و پایه براى رسیدن به صلحى پایدار و عادلانه تأکید نمود.

ب. نقش دبیرکل در جنگ عراق علیه ایران

دبیرکل در اولین ساعات شروع جنگ، فعالیتش را براى خاتمه بخشیدن به جنگ آغاز کرد. در واقع، دبیرکل نخستین مرجع بین المللى بود که نسبت به حمله عراق علیه ایران با عنوان «برخورد» واکنش نشان داد. با تعویض دبیرکل و انتخاب خاویر پرز دکوئیار⁴⁷در سال 1982 /1361 به عنوان دبیر کل جدید، فعالیت هاى دبیرکل در رابطه با مسائل جنگ، روندى رو به افزایش یافت. به طور کلى، عمده ترین فعالیت هاى دبیر کل را مى توان تلاش در جلب نظر شوراى امنیت به مسأله جنگ عراق با ایران، مشورت و دیدارهاى گوناگون با مقامات ایرانى و عراقى و اعضاى شوراى امنیت، اعزام هیأت هاى متعدد به ایران و عراق و ارسال گزارش هاى آن ها به شوراى امنیت، ابتکار 12 ژوئن 1984 (20 خرداد 1363) در خصوص خوددارى طرفین از حمله به مناطق مسکونى، ابتکار طرح 8 ماده اى در ماه مارس 1985 (فروردین 1364 ) و ارائه طرح اجرایى براى قطعنامه 598 را نام برد. مجموعه اقدامات دبیرکل شامل زمینه هایى همچون وادار کردن ایران و عراق به پرهیز از حمله به مناطق مسکونى، به کارگیرى سلاح هاى شیمیایى و بدرفتارى با اسراى جنگى (یا رعایت مقررات بین المللى) و نیز کاهش آلام و مصایب جنگ و در نهایت،پایان دادن به جنگ بود.⁴⁸

1. اقدامات دبیر کل در اولین سال جنگ

دبیر کل در 22 سپتامبر 1980(31 شهریور 1359) با صدور اعلامیه اى، به دولت ایران و عراق پیشنهاد کرد به او اجازه دهند مساعى اش را در حل مسالمت آمیز برخورد دو کشور انجام دهد، ولى از ناحیه هیچ کدام پاسخى دریافت نکرد. در ظهر همین روز، سخنگوى سازمان ملل متحد در مصاحبه مطبوعاتى، اعلامیه دبیر کل را به اطلاع عموم رساند. روز بعد، دبیر کل براساس ماده 99 منشور ملل متحد⁴⁹ از شوراى امنیت خواست با توجه به احتمال افزایش مخاصمه بین دو کشور، براى مذاکره پیرامون جنگ تشکیل جلسه دهد. این جلسه در همان روز تشکیل و منجر به صدور اولین بیانیه شوراى امنیت گردید.

در 24 سپتامبر 1980 (2 مهر 1359) دبیرکل دو نامه جداگانه ولى با مضمون مشترک براى رؤساى جمهورى اسلامى ایران و جمهورى عراق فرستاد و خواستار خاتمه عملیات مسلّحانه و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات شد. عراق در پاسخ به این نامه، از پذیرش خاتمه عملیات نظامى خوددارى کرد و اقدام عراق را دفاع از خود دانست. دبیر کل در تاریخ 25 سپتامبر 1980 (3 مهر 1359) به شوراى امنیت اطلاع داد که به رغم کوشش هایى که به عمل آورده، منازعه ایران و عراق در زمین، هوا و دریا ادامه دارد و موجب خسارات مالى و جانى شده است. براین اساس، از شوراى امنیت خواست که مسأله را به فوریت رسیدگى نماید.روز بعد،شوراى امنیت تشکیل جلسه داد.

دبیرکل در آغاز جلسه شوراى امنیت،⁵⁰ خلاصه اقداماتى راکه درباره منازعه ایران و عراق انجام داده بود، به اطلاع شوراى امنیت رساند و از شورا درخواست کرد که وظیفه خود را در مورد حفظ صلح و امنیت بین المللى به انجام رساند. سپس شورا تشکیل جلسه داد و قطعنامه 479 را صادر کرد. در خاتمه جلسه، دبیرکل طى سخنانى از ایران و عراق تقاضا کرد که به قطعنامه 479 پاسخ مثبت دهند. در پى این تقاضا، صدام حسین رئیس جمهورى عراق، در 29 سپتامبر 1980 (7 مهر 1359) نظر مساعد عراق نسبت به قطعنامه را به دبیر کل اطلاع داد.⁵¹ دبیر کل در ماه اکتبر 1980 (مهرماه 1359) به شوراى امنیت اطلاع داد که تلاش هایش براى حل مسأله کشتى هایى که در اروندرود به علت آغاز جنگ محبوس شده اند، عقیم مانده، در حالى که ایران مشروط به این که کشتى ها با پرچم سازمان ملل متحد آب هاى اروندرود را ترک کنند، با خارج شدن کشتى ها از اروند رود موافقت کرده است. اما عراق با خروج کشتى ها مشروط به این که پرچم عراق را نصب نمایند، موافق بود. چندى بعد، با نظر مساعد شوراى امنیت، اولاف پالمه، نخستوزیر اسبق کشور سوئد، به عنوان نماینده شورا براى مذاکره با دولتین ایران و عراق درباره مسائل جنگ انتخاب شد. اولاف پالمه از سال 1980/ 1359 تا سال 1982 /1361، 5 بار به تهران و بغداد مسافرت کرد و با مقامات ایرانى و عراقى به مذاکره پرداخت. نتیجه تلاش دو ساله وى منجر به آزادسازى تعدادى از اسراى طرفین⁵² و خارج شدن 63 کشتى تجارى خارجى گرفتار شده در اروند رود بود.⁵³

2. فعالیت هاى دبیرکل در سال 83 ـ 1982 /62 - 1361

قطعنامه 514 دبیرکل را مأمور تهیه گزارش طى مدت سه ماه پس از صدور قطعنامه در مورد پیشرفت اجرایى قطعنامه کرد. دبیرکل در 15 ژوئیه 1982 (24 تیر 1361) ـ یعنى پیش از آن که مدت تعیین شده شورا به اتمام برسد ـ گزارش خود را، که مبنى بر پذیرش قطعنامه 514 از سوى عراق و رد آن توسط ایران بود، تسلیم شوراى امنیت کرد. ایران در 28 اکتبر 1982 (6 آبان 1362) از دبیرکل خواست تا هیأتى براى بازدید مناطق مسکونى ایران، که به وسیله نیروهاى عراقى بمباران شده بودند، اعزام نماید. این درخواست در 2 مه 1983 (11 اردیبهشت 1363) تکرار شد. در این ایام، عراق هم تقاضاى مشابهى مطرح کرد. متعاقب آن، دبیرکل تصمیم گرفت هیأتى را به دو کشور ایران و عراق اعزام کند. هیأت اعزامى از 20 مه (29 اردیبهشت) تا 1 ژوئن (9 خرداد) از دو کشور بازدید به عمل آورد و گزارش خود را، که نشان دهنده خسارات سنگین مناطق مسکونى ایران و خسارات سبک عراق بود، تهیه و در 20 ژوئن (28 خرداد) دبیرکل آن را تسلیم شوراى امنیت نمود.

با افزایش شمار اسراى عراقى،⁵⁴ این کشور⁵⁵در 10 ژوئن (18 خرداد) از دبیرکل خواست تا کمیسیونى براى بررسى وضعیت اسراى جنگى تشکیل دهد. دبیرکل براى تشکیل چنین کمیسیونى با کمیته بین المللى صلیب سرخ مشورت کرد، اما تلاش در این زمینه تا یک سال بعد بى نتیجه باقى ماند. ولى دبیرکل به تلاش هایش درباره حل و فصل مسائل جنگ ادامه داد. در این زمینه، دبیرکل در 29 و 30 سپتامبر 1983 (7 و 8 مهر 1361) با وزراى امور خارجه ایران و عراق در نیویورک ملاقات کرد و از آن نتیجه مثبتى به دست نیاورد. پس از آن، یعنى در 11 دسامبر همان سال، موضع مخالف و موافق ایران و عراق را در خصوص قطعنامه 540 به اطلاع شوراى امنیت رساند.

3. مساعى دبیر کل در سال 1984 /1363

دبیر کل در 10 فوریه 1984 (20 بهمن 1363) پیام هاى جداگانه اى براى ایران و عراق فرستاد و در آن نگرانى خود را از ادامه مخاصمه ایران و عراق و خسارات ناشى از آن و نیز تصمیمش را مبنى بر اعزام هیأتى براى بازدید تخریب مناطق مسکونى ایران و عراق ناشى از جنگ اعلام داشت. این اقدام در پاسخ به درخواست 22 نوامبر 1983 (1 آذر 1362) ایران صورت گرفت و در 8 مارس 1984 (6 اسفند 1363) دبیرکل مجدّداً به در خواست ایران، هیأتى براى بررسى اتهام کاربرد سلاح هاى شیمیایى توسط عراق علیه ایران اعزام داشت. این گروه پس از کسب نظر موافق عراق، عازم آن کشور نیز شد. گروه اعزامى پس از تحقیق و بازرسى، نظر ایران در مورد کاربرد سلاح شیمیایى قواى عراقى علیه ایران را تأیید کرد، اما دبیرکل در گزارش هاى 26 مارس (15 اردیبهشت) خود به شوراى امنیت، فقط به ابراز تأسف از کاربرد سلاح شیمیایى بدون ذکر نام کشور «عراق» بسنده کرد.⁵⁶

دبیرکل در 9 ژوئن 1984 (21 خرداد 1363) از رؤساى جمهورى ایران و عراق تقاضا کرد به حملات علیه مناطق مسکونى یکدیگر خاتمه دهند. ایران درخواست دبیرکل را پذیرفت و عراق نیز با تأکید بر این که ایران دیگر نباید نیروهاى
نظامى اش را در مراکز مسکونى متمرکز کند، به تقاضاى دبیرکل جواب مثبت داد. در پى آن، دبیرکل تصمیمش را براى اعزام دو هیأت به ایران و عراق براى نظارت بر عدم حمله به مناطق مسکونى، به اطلاع شوراى امنیت رساند. دبیرکل پس از تأیید شورا، دو هیأت را در تاریخ هاى 21 و 26 ژوئن (2 و 7 تیر) در عراق و ایران مستقر کرد. 3 روز بعد، دبیرکل با ارسال دو نامه از ایران و عراق خواست تا از تمرکز نیروهاى نظامى در مناطق مسکونى خویش خوددارى نمایند و تعهد خود را بر عدم کاربرد سلاح شیمیایى ابراز دارند.

4. کوشش هاى دبیر کل در سال 1985 / 1364

در 11 تا 17 ژانویه 1985 (20 تا 26 دى 1364) هیأت سازمان ملل متحد از اردوگاه هاى اسراى جنگى در عراق و از 18 تا 25 ژانویه (27 دى تا 4 بهمن) همان سال از اردوگاه هاى اسراى جنگى در ایران بازدید به عمل آوردند و طى گزارشى در 22 فوریه 1985 (3 اسفند 1364) به دبیرکل اعلام کردند که در هیچ یک از دو کشور ایران و عراق، اسراى جنگى آن چنان که ادعا شده است، مورد بدرفتارى قرار نگرفته اند.⁵⁷

در پى ادامه حملات به مناطق غیر مسکونى، بار دیگر دبیر کل در 9 مارس (15 اسفند) با ارسال پیامى به رؤساى جمهورى ایران و عراق، از آنان خواست به توافق 12 ژوئن 1984 (20 خرداد 1363) مبنى بر عدم حمله به مناطق مسکونى عمل نمایند. همچنین وى در 5 و 15 مارس (11 و 21 اسفند) خواستار قطع این حملات و تعهد مجدّد⁵⁸ دو دولت نزد دبیر کل مبنى بر عدم حمله به هدف هاى غیر نظامى گردید.

دبیرکل از 18 تا 26 مارس (27 دى تا 5 بهمن) در نیویورک ضمن دیدار با معاون وزارت امورخارجه ایران و وزیر امورخارجه عراق، طرح 8 ماده اى خود را به آنان عرضه داشت. این طرح گام نخستین⁵⁹ براى وصول به طرحى جامع بود که مورد قبول طرفین باشد و تحقق موارد ذیل را پیشنهاد مى کرد:

قطع کلیه حملات علیه مراکز غیر نظامى و هوانوردى غیرنظامى پیش از ساعت 59/23 روز 26 مارس (5 بهمن) به وقت گرینویچ;

رعایت ضوابط پروتکل 1925 ژنو⁶⁰ در مورد عدم به کارگیرى سلاح هاى شیمیایى و بیولوژیکى پیش از 8 آوریل 1985 (17فروردین 1364);

خاتمه دادن به حملات علیه کشتى هاى غیر مسلّح تجارى با هر پرچم و هر مالکیت که بین تنگه هرمز و بنادر کلیه کشورهاى ساحلى در رفت وآمد هستند و عدم حمله به بنادر و ترمینال ها پیش از ساعت 59/23 روز 30 آوریل 1985 (8 اردیبهشت 1364);

همکارى طرفین با کمیته بین المللى صلیب سرخ براى مبادله اسراى جنگى بر اساس کنوانسیون سوم ژنو⁶¹ 1949/1328 و حفظ تماس دایم طرفین با دبیرکل براى تحقق موارد مزبور.

دبیرکل از دولت ایران و عراق تقاضا کرد نمایندگانى را از 16 آوریل 1985 (4 اردیبهشت 1363) براى بحث و برقرارى ارتباط مستمر به نیویورک اعزام دارند. ایران این طرح را پذیرفت، ولى عراق از پذیرفتن آن خوددارى ورزید.⁶² به رغم مخالفت عراق، دبیرکل به کوشش هایش ادامه داد. وى در 7 و 8 آوریل (16و17 فروردین) به تهران و بغداد سفر کرد تا زمینه پذیرش و اجراى طرح 8 ماده اى خود را بیش تر فراهم نماید. دبیر کل پس از بازگشت به نیویورک، گزارش سفر خود را تسلیم شوراى امنیت کرد. او در این گزارش، اعلام کرد که ایران با وجود آن که مواضع شوراى امنیت در قبال آغاز جنگ را ناعادلانه مى داند، ولى خواستار صلح است. بر این اساس، وى خواهان شرکت دو طرف در بررسى همه جانبه منازعه موجود گردید.

5. تلاش هاى دبیرکل در سال 1986 / 1365

دبیرکل در ادامه تلاش هایش در 11 فوریه 1986 (21 بهمن 1365) خواهان هماهنگى همه تلاش هاى مربوط به خاتمه جنگ بر اساس طرح 8 ماده اى خویش شد. در پایان سال، وى ضمن ابلاغ قطعنامه 588 به وزراى امور خارجه ایران و عراق، از دو دولت ایران و عراق خواست مواضع خود در قبال قطعنامه 582 و طرح 8 ماده اى را اعلام کنند. متعاقب آن، دولت ایران مخالفت خویش را با قطعنامه 582 و موافقت خود را با طرح 8 ماده اى اعلام نمود، در حالى که عراق به دبیرکل اعلام کرد که فقط با اجراى قطعنامه 582⁶³ موافق است.⁶⁴

در این سال، بار دیگر توجه دبیرکل به کاربرد سلاح هاى شیمیایى معطوف شد. وى در پى گزارش گروهى از کارشناسان اعزامى سازمان ملل متحد به جبهه هاى جنگ ایران و عراق، که مؤیّد کاربرد سلاح هاى شیمیایى توسط عراق علیه ایران بود، عراق را به خاطر استفاده از این سلاح ها محکوم کرد»⁶⁵ و شوراى امنیت، که براى بررسى گزارش جدید گروه اعزامى کارشناسان تشکیل جلسه داده بود، کاربرد سلاح شیمیایى عراق علیه ایران را محکوم نمود.⁶⁶

در 3 ژوئیه (11 تیر) دبیر کل براى چندمین بار، از طرفین خواست از حمله به مناطق مسکونىِ همدیگر خوددارى کنند. براى تحقق چنین هدفى، وى پیشنهاد کرد هیأت هاى بازرسى و نظارت بر عدم حمله به مناطق مسکونى مجدداً فعّال شوند. در پى این درخواست، دو کشور ایران و عراق در 14 اوت (22 مرداد) به دبیرکل اعلام کردند که از حمله به مناطق مسکونى یکدیگر خوددارى خواهند کرد. دبیرکل از این موضع جدید ابراز رضایت نمود. دبیرکل در 3 اکتبر (10 مهر) ضمن شرکت در جلسه شوراى امنیت، طى سخنانى به نکات ذیل اشاره کرد:

هشدار و ابراز نگرانى عمیق در خصوص طولانى شدن جنگ (مانند افزایش حملات به کشتى هاى تجارى کشورهاى ثالث);

نگرانى از تهدیدى که متوجه امنیت کشورهاى همجوار است;

ابراز تأسف از این که کوشش هایش در مورد پایان بخشیدن به جنگ به ثمر نرسیده است;

ایران به خاطر عدم توجه به خواست هاى بنیانى اش نسبت به اجراى قطعنامه هاى شوراى امنیت خوددارى مىورزد، در حالى که عراق آماده اجراى قطعنامه هاست.⁶⁷

در پایان، ضرورت فورى رسیدگى به وضعیت میان ایران و عراق و لزوم برقرار نمودن اساس قابل قبولى براى مذاکره را یاداور شد. وزارت امورخارجه ایران در پاسخ به خواست دبیرکل، مواضع ایران را در قبال قطعنامه 582 مطرح ساخت⁶⁸ و آمادگى ایران در جهت جلوگیرى از جنگ و یا گسترش آن به کشورهاى همجوار از طریق همکارى با دبیر کل را اعلام نمود.

دبیرکل پس از دریافت تازه ترین نظرات ایران و عراق در مورد قطعنامه 588 که در 8 اکتبر (16 مهر ماه) به تصویب رسیده بود، آن را به شوراى امنیت منعکس ساخت و نسبت به مؤثر افتادن قطعنامه 588 ابراز تردید و بدبینى نمود.⁶⁹ همچنین در این گزارش، ضمن بر شمردن تعداد حملات انجام شده علیه کشتى ها در خلیج فارس، نسبت به گسترش جنگ به کشورهاى همجوار اعلام خطر کرد و خواستار ارائه مبنایى شد که هر دو کشور براى مذاکره قبول داشته باشند.⁷⁰

6. اقدامات دبیر کل در سال 1987 / 1366

دبیرکل در یک مصاحبه مطبوعاتى در تاریخ 13 ژانویه (22 دى 1366) ضرورت یک تلاش تازه، مشترک و هماهنگ از سوى اعضاى شوراى امنیت (به ویژه اعضاى دایم شوراى امنیت) را براى حل منازعه متذکر گردید و تقاضا نمود که جلسه فورى شوراى امنیت در سطح وزراى امورخارجه براى رسیدگى به جنگ تشکیل شود. این درخواست از سوى شوراى امنیت مورد اجابت قرار گرفت .⁷¹

در 26 ژانویه (5 بهمن) تلاش دبیر کل در اجلاس کنفرانس اسلامى در کویت براى یافتن راه حلى به منظور شکستن بن بست موجود، با شکست مواجه شد. در واقع، دبیرکل پس از نومیدى از اجراى طرح 8 ماده اى، طرح دیگرى در همین کنفرانس و در 6 ماده، به طور محرمانه به طرفین ارائه کرد. طرح 6 ماده اى وى رسیدگى به مسؤولیت جنگ (تعیین متجاوز)، برقرارى آتش بس، بازگشت نیروهاى دو طرف به مرزهاى شناخته شده بین المللى، مبادله اسرا و حل جامع مسائل مورد اختلاف را پیش بینى کرده بود. ⁷² عراق در مورد این طرح اعلام کرد که چنانچه رسیدگى به مسؤولیت جنگ، متأخّر از سایر بندهاى طرح مورد توجه قرار گیرد، با آن موافق است.⁷³ سپس دبیرکل گزارش گروه اعزامى اش به جبهه هاى جنگ ایران و عراق را، که مؤیّد کاربرد مکرّر سلاح شیمیایى بود، به شوراى امنیت ارسال کرد و آن مبنایى براى صدور بیانیه 14 مه (22 اردیبهشت) در محکومیت کاربرد سلاح شیمیایى و طولانى شدن جنگ گردید.اما شوراى امنیت این بیانیه را کافى ندید و در 14 اوت (21 مرداد) قطعنامه 598 را تصویب کرد. دبیرکل پس از تصویب قطعنامه و در همان روز و در جلسه شوراى امنیت، سخنانى به شرح ذیل ایراد نمود: این قطعنامه اوج تلاش هاى شوراى امنیت براى پایان بخشیدن به مخاصمه ایران و عراق است و ضرورت دارد همه سیاست ها براى پایان یافتن منازعه با مواضع شوراى امنیت هماهنگ شود و نیز ضرورى است با مشورت طرفین درگیر و کشورهاى همجوار، تمهیداتى براى امنیت و ثبات منطقه اندیشیده شود. دبیرکل افزود: تعیین هیأتى براى مشخص کردن شروع کننده جنگ، هدف اصلى ماست.

دبیرکل در روز تصویب قطعنامه 598 متن قطعنامه را براى وزراى امور خارجه دو کشور فرستاد و خواستار نظر آنان گردید.⁷⁴ ایران یک روز بعد، به آن جواب «نه رد و نه تائید» داد، ولى عراقى ها آن را پذیرفتند.

دبیرکل از 11 تا 14 سپتامبر 1987 (19 تا 22 شهریور 1366) به تهران و بغداد سفر کرد و با رؤساى جمهور دو کشور ایران و عراق دیدار نمود. وى در این سفر، کوشید تا نظرات طرفین را در مورد قطعنامه 598 و طرح 6 ماده اى به هم نزدیک کند. مجدداً دبیرکل با رئیس جمهورى اسلامى ایران در نیویورک ملاقات کرد و در خصوص قطعنامه 598 با وى مذاکره نمود⁷⁵. در پى این دیدارها، دبیرکل از 26 سپتامبر تا 10 اکتبر (4 تا 18 مهر) به ترتیب، با معاون وزارت امورخارجه ایران، وزراى امورخارجه پنج کشور عضو دایم شوراى امنیت، وزیر امورخارجه عراق، و مدیرکل امور بین الملل وزارت امورخارجه ایران دیدار کرد. ماحصل این دیدارها منجر به ارائه طرح اجراى دبیر کل در 10 اکتبر (18 مهر) به شوراى امنیت و سپس در 15 اکتبر (23 مهر) به وزراى امورخارجه ایران و عراق گردید. مفاد طرح اجرایى دبیرکل براى اجراى قطعنامه 598 عبارت بودند از:

اولا، دو کشور باید قطعنامه 598 را در کل و در مجموع بپذیرند.

ثانیاً، هیچ بندى از قطعنامه بر دیگر بندهاى آن ارجحیّت و تقدم ندارد. بنابراین، در روز برقرارى آتش بس، یک هیأت بى طرف، بررسى مسؤولیت منازعه را شروع خواهد کرد.

ثالثاً، پس از برقرارى آتش بس، عقب نشینى نیروهاى نظامى به مرزهاى شناخته شده بین المللى آغاز مى گردد.⁷⁶

در 10 دسامبر 1987 (18 آذر 1366) دبیرکل مطابق نظرات موافق ایران و مخالفت عراق در خصوص طرح مزبور،⁷⁷ خواستار تحرّک جدیدى از سوى شوراى امنیت براى اجراى قطعنامه 598 شد. شورا در 11 دسامبر (19 آذر) بر تعهّد و پاى بندى شوراى امنیت بر قطعنامه 598 تأکید کرد و آن را تنها وسیله دستیابى به حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه منازعه دانست.

7. نقش دبیرکل در آخرین سال جنگ

در سال 1988 (1367) دبیرکل به فعالیت خویش براى نزدیک کردن نظرات ایران و عراق و اجراى قطعنامه 598 ادامه داد. در این زمینه، دبیرکل از آغاز سال میلادى تا 17 ژوئیه (29 تیر) ـ یعنى زمان پذیرش قطعنامه از سوى ایران ـ بیش از 8 بار با مقامات عراقى و دو برابر آن با نمایندگان دولت ایران، دیدار و مذاکره کرد. وى ناچار بود ملاقات هاى بیش ترى با مقامات ایرانى داشته باشد; زیرا ایران بر خلاف عراق، قطعنامه را کاملا نپذیرفته بود. در واقع، دبیرکل در تلاش بود که ایران را به قبول کامل قطعنامه تشویق و ترغیب نماید. بخش قابل توجهى از فعالیت دبیرکل در این مقطع زمانى، مصروف اعزام هیأت هاى تحقیق در مورد کاربرد سلاح شیمیایى و توجه به نتیجه کار این هیأت ها شد. علاوه بر آن، دبیرکل براى اعلام نظرات ایران و عراق و ارائه گزارش فعالیت هاى خود در مورد اجراى قطعنامه 598 و گزارش گروه هاى تحقیق سازمان ملل متحد در خصوص کاربرد سلاح هاى شیمیایى در منازعه ایران و عراق، بیش از 8 بار با اعضاى شوراى امنیت ملاقات نمود.⁷⁸

دبیرکل در پى درخواست مجدّد ایران در 21 و 24 مارس (1و 4 فروردین) هیأتى براى بررسى کاربرد سلاح هاى شیمیایى به ایران و عراق فرستاد. گروه اعزامى کاربرد سلاح شیمیایى در جنگ را تأیید کرد. هنگامى که دبیرکل گزارش گروه تحقیق را به شوراى امنیت ارائه داد، شورا قطعنامه 612 را به تصویب مى رساند که دومین قطعنامه در مورد محکومیت کاربرد سلاح شیمیایى و اولین قطعنامه اى به شمار مى آید که موضوع کاربرد سلاح هاى شیمیایى را مستقل از مسأله جنگ بررسى کرده است.

ج. برخورد مجمع عمومى با مسأله جنگ

با نگاهى به تبصره هاى 1 و 2 ماده 11 منشور ملل متحد⁷⁹ به نقش کم اهمیت تر مجمع عمومى در مقایسه با شوراى امنیت و حتى دبیرکل در اقدامات مربوط به حفظ صلح و امنیت بین المللى پى مى بریم، که یکى از علل توجه کم تر مجمع عمومى به جنگ عراق علیه ایران، به این علت برمى گردد. علت دیگر این مسأله آن است که به موجب تبصره 1 ماده 12 منشور ملل متحد، مادام که شوراى امنیت عملیاتى در مورد اختلاف و وضعیتى را تحت انجام و بررسى دارد، مجمع عمومى نباید نسبت به آن توصیه اى بنماید. ⁸⁰

1. خط مشى مجمع عمومى درباره جنگ تحمیلى تا سال 1982/1361

مجمع عمومى سازمان ملل متحد در اجلاس 35 خود، که در اکتبر 1980 (آبان 1359) برگزار شد، این امکان را براى نمایندگان دو دولت ایران و عراق فراهم آورد که نظرات خویش را در مورد جنگى که بین دو کشور در جریان است، بیان دارند، اما مجمع عمومى هیچ گونه موضعى در این باره اتخاذ نکرد. ⁸¹ سعدون حمادى، وزیر امورخارجه عراق، به نمایندگى از دولتش در این اجلاس شرکت و طى سخنانى مفصّل، ضمن برشمردن آنچه وى مداخله ایران در امور داخلى عراق قلمداد مى کرد، اقدام علیه ایران را به منزله دفاع مشروع عراق براى حفظ حاکمیتش ذکر کرد و ایران را مسؤول جنگ معرفى نمود. همچنین وى آمادگى عراق را براى رعایت آتش بس و متوقّف کردن عملیات جنگى مشروط بر این که ایران نیز چنین کند، اعلام کرد.⁸² در مقابل، نماینده ایران ضمن یادآورشدن سابقه تعرضات مرزى عراق به ایران و پناه دادن به ایرانیان مخالف، مخالفت ایران را با برقرارى آتش بس، که متضّمن شناخت متجاوز نباشد، اعلام کرد. جالب آن که در سال 1980 /1359 نماینده عراق به ریاست کمیته ویژه افزایش کارایى اصل عدم توسّل به زور در روابط بین المللى مجمع عمومى برگزیده شد. سپس در سال 1981/1360 نماینده عراق به ریاست سى و ششمین اجلاس مجمع عمومى انتخاب گردید.⁸³

2. مهم ترین اقدام مجمع عمومى در مورد جنگ در سال 1982/1361

مهم ترین اقدام مجمع عمومى سازمان ملل متحد درباره جنگ عراق علیه ایران در سال 1982/1361 به انجام رسید. در این سال، طبق تقاضاى عراق، موضوع عواقب طولانى شدن برخورد مسلّحانه بین ایران و عراق در دستور کار سى و هفتمین اجلاس عمومى قرارگرفت. مجمع عمومى در این اجلاس، قطعنامه شماره 3/37 خود را در تاریخ 22 اکتبر 1982 (30 مهر 1361) با اکثریت آراء⁸⁴ به تصویب رساند. در مقدّمه این قطعنامه، بر این اصول که هر دولتى باید از به کارگیرى زور براى اشغال و تصرف سرزمین دیگر کشورها، اقدام به تجاوز و دخالت در امور داخلى سایر کشورها خوددارى نماید و همه دولت ها باید تمامیت ارضى و حاکمیت همدیگر را محترم بشمارند، به حل مسالمت آمیز اختلاف اقدام و زمین هاى اشغالى را مسترد کنند، اشاره شده; ضمناً بر قطعنامه هاى صادر شده از سوى شوراى امنیت تا این زمان و نیز بر بیانیه 5 نوامبر 1980(14 آبان 1359) و 15 ژوئیه 1982 (24 تیر 1361) شوراى امنیت تأکید گردیده بود. بخش دیگر قطعنامه به موارد ذیل اشاره داشت:

منازعه ایران و عراق منجر به تلفات سنگین مادى و معنوى شده و صلح و امنیت را در معرض خطر قرار داده است.

به عنوان اولین گام براى حل منازعه، برقرارى آتش بس فورى و عقب نشینى نیروهاى دو کشور مورد تأکید گرفت.

از همه دولت ها خواست از هر اقدامى که موجب تشدید و تداوم مخاصمه موجود مى شود، پرهیز کنند.

از دبیرکل خواست از هر اقدامى که موجب تشدید و تداوم مخاصمه موجود مى شود، بپرهیزد.

از دبیرکل خواست به کوشش هایش براى حل برخورد ایران و عراق از طریق مشورت با طرفین ادامه دهد و دولت هاى عضو مجمع عمومى را از نتیجه اقداماتش مطلع نماید. متن اولیه قطعنامه، که توسط 14 کشور از جمله عربستان، کویت، قطر، عمان، بحرین و امارات تهیه شده بود، 18 روز پس از سومین قطعنامه شوراى امنیت (قطعنامه شماره 522) به تصویب رسید و تفاوت چندانى با قطعنامه 522 شوراى امنیت سازمان ملل نداشت. جالب آن که چند روز پیش از تصویب قطعنامه مجمع عمومى، ایران پیش نویس قطعنامه اى را به مجمع عمومى ارائه داد، ولى مجمع عمومى توجهى به آن نکرد.⁸⁵

3. مواضع مجمع عمومى تا پایان جنگ

مجمع عمومى در سال 1983/1362 به درخواست مجدّد عراق، موضوع برخورد ایران و عراق و آثارى را که ممکن است داشته باشد، در دستور کار اجلاس سى و هشتم خویش قرار داد. در همین اجلاس، مجمع عمومى تصمیم گرفت این موضوع را همچنان در دستور کار خود نگاه دارد. مجمع عمومى در سال 1984 /1363 در اجلاس سى و نهم خود، این تصمیم خود را تجدید کرد. در اجلاس چهلم 1985 /1364، چهل و یکم 1986/1365، چهل و دوم 1987 /1366 و چهل و سوم 1988 /1367 نیز موضوع جنگ ایران و عراق در دستور کار مجمع عمومى باقى ماند، اما هیچ اقدام قابل توجهى در مورد جنگ انجام نگرفت. ولى در اجلاس چهلم مجمع عمومى، عراق به ریاست کمیته ششم (کمیته حقوقى) مجمع عمومى انتخاب شد. این کمیته وظیفه داشت در سال 1985/1364 طرح اعلامیه عدم استفاده از زور را تهیه نماید، در حالى که در همین سال، شوراى امنیت در بیانیه 25 آوریل (5 اردیبهشت) خود بدون ذکر نام «عراق»، به کارگیرى سلاح شیمیایى علیه نیروهاى ایرانى را محکوم کرد.⁸⁶

• پى نوشت ها

1ـ اشاره به مقدّمه و تبصره یک ماده یک منشور ملل متحد است که وظایف خود را جزو اصلى ترین وظایف سازمان ملل متحد مى داند.

2ـ با مراجعه به موادى از منشور ملل متحد (مانند 11، 24، 99)، که وظایف عمده سه رکن مزبور را بیان داشته است، درمى یابیم که شوراى امنیت، دبیر کل و مجمع عمومى نسبت به سایر ارکان، در ارتباط بیش ترى با حفظ صلح و امنیت بین المللى قرار دارند و لذانقش این سه رکن در جنگ عراق علیه ایران چشمگیرتر بود.

3ـ دبیر خانه از ارکان اصلى سازمان ملل متحد است، نه دبیر کل، اما دبیرکل در رأس دبیرخانه قرار دارد و اوست که در تمام جلسات شوراى امنیت و مجمع عمومى شرکت مى کند.

4ـ نسرین مصفا و دیگران، تجاوز عراق به ایران و موضع گیرى سازمان ملل متحد، انتشارات مرکز مطالعات عالى بین المللى دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران، 1366، ص 81 ـ 83.

5ـ قطعنامه (res solution) با بیانیه (staement)متفاوت است. قطعنامه بر خلاف بیانیه، با رأى گیرى صادر مى شود و از اعتبار و ضمانت اجراى بیش ترى برخوردار است. همچنین قطعنامه تصمیم رسمى تلقّى مى شود که متعاقب جلسه رسمى صادر مى گردد.

6ـ همان، ص 91 ـ 93.

7ـ شوراى امنیت جنگ ایران و عراق را تجاوز تلقّى نکرد، بلکه از آن تحت عنوان «برخورد و منازعه»، که به درگیرى هاى پایین تر از تجاوز اطلاق مى شود، یاد کرده است. این تعبیر در قطعنامه و بیانیه هاى بعدى شوراى امنیت تکرار مى شود.

8ـ «مساعى جمیله» یکى از راه هاى حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات است که بر خلاف میانجیگرى، به صورت پشت پرده توسط شخص یا دولت ثالث انجام مى گیرد.

9ـ محمدحسین جمشیدى و دیگران، سازمان هاى بین المللى و جنگ ایران و عراق،تهران،دانشگاه امام حسین(علیه السلام)، 1374، ص 88.

10ـ منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران، انتشارات شرکت سهامى انتشار، 1371، ص 68.

11ـ این قطعنامه، همانند سایر قطعنامه هاى شوراى امنیت، از سوى ایران ـ به خلاف عراق ـ رد شد. ایران فقط قطعنامه 598 را ابتداءً به صورت «نه رد و نه قبول» پاسخ داد و سپس آن را پذیرفت.

12ـ طبق عرف بین المللى در جلسات شوراى امنیت، وزراى خارجه کشورها در صورت لزوم شرکت مى کنند، ولى چون در این زمان، ایران به علت اختلافات موجود بین بنى صدر (رئیس جمهور) و رجائى (نخست وزیر) فاقد وزیر امور خارجه بود، خستوزیر ایران در جلسه شوراى امنیت شرکت مى کرد. ایران پس از این جلسه شورا، دست به تحریم شورا زد و دیگر در جلسات آن شرکت نکرد.

13ـ منوچهر پارسادوست، پیشین، 169ـ 206.

14ـ دبیر کل، اولاف پالمه، نخستوزیر اسبق سوئد، را به عنوان نماینده خویش به ایران و عراق فرستاد. پالمه تا قبل از تصویب قطعنامه 514شوراى امنیت، در سمت نماینده دبیر کل باقى ماند.

15ـ مهم ترین علت این واکنش جدید شوراى امنیت را پیروزى قواى ایران در عملیات بیت المقدس، که منجر به بازپس گیرى خرّمشهر گردید، دانسته اند.

16ـ محمدحسین جمشیدى و دیگران، همان، ص 90.

17ـ اگرچه آنچه بین ایران و عراق روى داد، جنگ بود ولى چون در این قسمت پژوهش حاضر نقطه نظرات سازمان ملل متحد درباره جنگ مطرح مى شود، الفاظى که آنان در این رابطه استفاده کرده اند، آورده مى شود.

18ـ برخى از این اصول عبارتند از: احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضى، عدم مداخله در امور داخلى یکدیگر، و مانند آن.

19ـ منوچهر پارسادوست، همان، ص 90.

20ـ این گزارش حاکى از اعلام موضع موافق عراق و موضع مخالف ایران در قبال قطعنامه 514 بوده است.

21ـ محمدحسین جمشیدى و دیگران، همان، ص 493.

22ـ همان گونه که در مقدمه همین فصل اشاره شد، قطعنامه ها و بیانیه هاى شوراى امنیت متأثر از شرایط موجود ـ داخل و خارج از ایران ـ بوده است. به عنوان مثال، قطعنامه 514و522 به ترتیب، پس از عملیات هاى «بیت المقدس» و «مسلم بن عقیل» صادر شده اند.

23ـ عباس هدایتى خمینى، شوراى امنیت و جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، تهران، دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، 1370، ص 94 ـ 95.

24ـ از مجموع 9 قطعنامه اى که شوراى امنیت از بدو جنگ تا 9 مهر 1988 (19 اردیبهشت 1367) صادر کرده، فقط دو قطعنامه 540 و 522 با اکثریت آراء و نه اتفاق آرا به تصویب رسیده اند.

25ـ کنوانسیون هاى 1949 ژنو مربوط به رعایت حقوق اسرا، زخمى هاى نظامى و غیر نظامى و مانند آن هستند.

26ـ عباس هدایتى خمینى، پیشین، ص 182

27ـ عباس هدایتى خمینى، پیشین، ص 217.

28ـ بازشناسى جنبه هاى تجاوز و دفاع، تهران، دبیرخانه کنفرانس بین المللى تجاوز و دفاع، 1376، ج 2، ص 33.

29ـ عباس هدایتى خمینى، همان، ص 184.

30ـ سال جدید میلادى در دى ماه هر سال آغاز مى شود.

31ـ «اتحادیه عرب» شامل تعداد زیادى از کشورهاى عربى است که در سال 1945 م. براى ایجاد هماهنگى و همکارى هاى گوناگون بین اعضا به وجود آمد.

32ـ حسن فتحى، تلاش هاى صلح آمیز در 8 سال دفاع مقدس و حماسه مقاومت،تهران، ستاد فرماندهى کل قوا، 1369، ص 116.

33ـ این پروتکل در 17 ژوئن 1925 میلادى (27 خرداد 1304 هـ. ش) به تصویب کشورها رسیده است.

34ـ در پیش نویس این قطعنامه، به جاى اقدامات اولیه، «تجاوز اولیه» نوشته شده بود که در صورت تصویب، به معناى متجاوز شناخته شدن عراق بود.

35ـ در این قطعنامه نیز همانند سایر قطعنامه ها و بیش تر بیانیه ها، با درخواست از دبیر کل مبنى بر ارائه گزارش در مورد مراحل اجرایى قطعنامه یا بیانیه و یا با ذکر عنوان «شورا» موضوع را زیر نظر داشت و موضوع جنگ را براى بررسى هاى بعدى مفتوح نگاه مى داشت.

36ـ محمدجعفر محلّاتى، «تحوّل در روند برخورد شوراى امنیت با مسائل جنگ تحمیلى»،گزارش سمینار4،(دى 1366)،ص 350.

37ـ شوراى امنیت پیش از قطعنامه 588، بیانیه دیگرى در 29 اوت 1986 میلادى (7 شهریور 1365 هـ.ش.) صادر کرد که در آن، با ابراز نگرانى از توسعه احتمالى درگیرى و افزایش حمله به کشتى هاى تجارى و مناطق غیر نظامى، بر تکرار مجدّد بیش تر موضوعاتى که قبلا یاداورى کرده بود، پرداخت.

38ـ عباس هدایتى خمینى، همان، ص 122.

39ـ براى اولین بار در طول هفت سال جنگ، شوراى امنیت به ماده 39 منشور ملل متحد، که ناظر بر تشخیص وجود تهدید علیه صلح، بر هم خوردن صلح یااقدام به تجاوز است، اشاره کرد.

40ـ این قطعنامه به دلیل آن که شورا در مقدّمه قطعنامه بر تصمیم خود مبنى بر خاتمه عملیات نظامى بین ایران و عراق تأکید مى کند و نیز به دلیل اشاره قطعنامه به ماده 39 و 40، از جنبه توصیه اى خارج شد و حالت آمرانه به خود گرفت.

41ـ عباس هدایتى خمینى، همان، ص 122.

42ـ هر قطعنامه داراى 2 قسمت مقدّماتى و اجرایى است.

43ـ تحلیلى بر جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، تهران، اداره کل امورحقوقىوزارت امورخارجه، 1370، ج 1، ص 166.

44ـ ایران خواهان تعیین متجاوز پیش اجراى سایر مواد قطعنامه بود،ولى عراق خواستاراجراى قطعنامه به همان صورت مصوّب بود.

45ـ محمدجواد لاریجانى، «تحرّک بین المللى جمهورى اسلامى ایران در مورد جنگ تحمیلى»، گزارش سمینار 4، ص 681.

46ـ دو روز پس از حادثه ساقط شدن هواپیماى مسافرى ایران توسط امریکا، ایران براى اولین بار پس از انقلاب، از شوراى امنیت تقاضاى رسیدگى کرد.

47ـ کورت والدهایم، تبعه اتریش، از سال 1971 م (1350 ش) به سمت دبیر کلى برگزیده شد و در سال 1982 م (1361ش) جاى خود را به خاویر پرز دکوئیار، تبعه پرو، داد. دکوئیار از سال 1940 م (1329 ش) در خدمت وزارت امور خارجه کشورش بود.

48ـ تحلیلى بر جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، ص 170.

49ـ این ماده مى گوید: رئیس دبیرخانه (دبیر کل) مى تواند در هر امرى که به نظر او ممکن است حفظ صلح و امنیت بین المللى را به خطر اندازد، توجه شوراى امنیت را جلب کند.

50ـ دبیرکل مى تواند در تمام جلسات مجمع عمومى و شوراى امنیت شرکت نماید.

51ـ منوچهر پارسادوست، همان، ص 56.

52ـ حدود150 اسیر طى سه مرحله آزاد شدند.این اسرا عمدتاًمجروحوزخمى بودند.

53ـ محمدحسین جمشیدى و دیگران، همان، ص 190

54ـ نیروهاى مسلّح ایران طى عملیات هاى بزرگى همچون ثامن الائمه، طریق القدس، فتح المبین، بیت المقدس، رمضان، والفجر مقدماتى، والفجر 1 و عملیات هاى متوسطى همچون مطلع الفجر، محمد رسول اللّه(صلى الله علیه وآله)، مسلم بن عقیل و محرّم، که تا اوایل تابستان 1362 به انجام رسیدند، قریب 43 اسیر عراقى در اختیار گرفت.

55ـ طبق آمار مندرج در کتاب راهنماى عملیات جنگ 8 ساله، آمار اسراى عراقى تا این تاریخ قریب 37 هزار نفر بود.

56ـ کم ترین فعالیت دبیر کل در جنگ عراق علیه ایران در زمینه استفاده از سلاح هاى شیمیایى در جنگ بود. اما در هر حال، دو بار دبیر کل و دو بار شوراى امنیت با ذکر نام «عراق»، آن کشور را به خاطر استفاده از سلاح هاى شیمیایى علیه ایران محکوم کردند. (حسین علائى، جنگ شیمیایى تهدید فزاینده، تهران، اطلاعات، 1367، ص 114.)

57ـ محمدحسین پارسادوست، همان، ص 161.

58ـ همان گونه که اشاره شد، نخستین بار ایران و عراق در 12 ژوئن 1984 (22 خرداد 1363 هـ. ش) چنین تعهدى را سپرده بودند.

59ـ تحلیلى بر جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، همان، ص 170.

60ـ پروتکل 1925 میلادى (1304 هـ. ش) ژنو ناظر بر ممنوعیت استفاده از گازهاى خفه کننده و مسموم کننده ودیگر گازهاى خطرناک و مواد میکروبى در جنگ است.

61ـ کنوانسیون سوم ژنو مربوط به مبادله اسراى جنگى و شرایط و چگونگى آن است.

62ـ تحلیلى بر جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، همان، ص 170.

63ـ همان گونه که اشاره شد، قطعنامه 588 تأکیدى بر اجراى قطعنامه 582 بود و چیز جدیدى نسبت به قطعنامه 582 نداشت.

64 عباس هدایتى خمینى،همان،ص160

65- عباس هدایتى خمینى،همان ص188.

66ـ براى اولین بار در طول جنگ عراق علیه ایران، هم دبیر کل (در 16 مارس) و هم شوراى امنیت (در 21 مارس) با ذکر نام «عراق»، به کارگیرى سلاح شیمیایى علیه نیروهاى ایرانى را محکوم کردند.

67ـ منوچهر پارسادوست، همان، ص 674.

68ـ بخش هایى از قطعنامه 582، مانند همکارى در جهت جلوگیرى از گسترش جنگ و مبادله اسرا مورد قبول ایران قرار گرفت. ایران نیز طرح 8 ماده اى دبیرکل را بنیانى مناسب براى تلاش هاى بیش تر براى برقرارى صلح به شمار آورد.

69ـ عباس هدایتى خمینى، همان، ص 132.

70ـ دبیرکل با توجه به موافقت و مخالفت مکرّر عراق و ایران با قطعنامه هاى قبلى شوراى امنیت، معتقدبود: قطعنامه هاى قبلى شورا و حتى قطعنامه 588 نمى توانند مبنایى براى مذاکره صلح باشد.

71ـ محمدحسین پارسادوست، همان، ص 674.

72ـ عباس هدایتى خمینى، همان، ص 132.

73ـ تفاوت عمده طرح 8 ماده اى با طرح 6 ماده اى دبیر کل، قرار دادن بندى در خصوص رسیدگى به مسؤولیت جنگ بود.

74ـ عباس هدایتى خمینى، همان، ص 142.

75ـ در این زمان، رئیس جمهورى ایران (آیة اللّه خامنه اى) براى شرکت در چهل و دومین اجلاس مجمع عمومى به تاریخ 22 سپتامبر 1987 میلادى (1مهر 1366هـ.ش) در نیویورک به سر مى برد.

76ـ دو بند اخیر اگرچه در قطعنامه 598 مطرح شده، ولى دبیرکل با مساوى قرار دادن بندهاى قطعنامه و تفکیک «آتش بس» از «عقب نشینى»، دست به ابتکار جدیدى، که راه را براى اجراى قطعنامه فراهم مى آورد، زد. (محمدحسین جمشیدى و دیگران، همان، ص 114).

77ـ جالب این که در همین زمان، ایران به قطعنامه 598 جواب «نه رد و نه قبول» داده بود و عراق آن را پذیرفته بود.

78ـ عباس هدایتى خمینى، همان، ص 302 298.

79ـ طبق تبصره هاى مزبور، مجمع عمومى در مواقعى که حفظ صلح و امنیت بین المللى نیازمند یک عمل مؤثر باز دارنده و یا وادارکننده باشد، باید آن را به شوراى امنیت واگذار نماید. اما هر گاه اعضاى شوراى امنیت بر سر حفظ صلح و امنیت به توافق نرسند، مجمع عمومى مى تواند رأساً درباره حفظ صلح و امنیت بین المللى تصمیم بگیرد، ولى عدم اتفاق اعضاى دایم شوراى امنیت هیچ گاه در جنگ ایران و عراق پیش نیامد.

80ـ در عمل، این قاعده درست نیست; زیرا دست کم یک بار در جنگ ایرانوعراق باوجود آن که جنگ تحت بررسى شوراى امنیت بود، مجمع عمومى هم به بحث و صدور قطعنامه درباره جنگ پرداخت.

81ـ روزنامه اطلاعات، 1 تا 7 مهر 1359، ص آخر.

82ـ منوچهر پارسادوست، همان، ص 167.

83ـ نسرین مصفاو دیگران، همان، ص 100.

84ـ هر عضو سازمان ملل متحد در مجمع عمومى داراى یک رأى است. در مسائل مهم (مانند حفظ صلح و امنیت بین المللى) رأى موافق دو سوم اعضاى حاضر رأى دهنده، و در سایر مسائل، رأى اکثریت مطلق اعضاى حاضر رأى دهنده ملاک است. در مورد قطعنامه 3/37 از 135 عضو حاضر رأى دهنده، 119 عضو به آن رأى موافق دادندواین قطعنامه45رأى ازحدنصاب(90رأى)بیش ترداشت.

85ـ تحلیلى بر جنگ تحمیلى عراق علیه جمهورى اسلامى ایران، همان، ص 167.

86ـ محمدحسین جمشیدى و دیگران، همان، ص109ـ106.