نقش «حرمت خود»

در رفتار کمک خواهى دانش آموزان

دکتر مهرانگیز شعاع کاظمى

مقدّمه

دانش آموزان در دوران تحصیل خود با مشکلاتى روبه رو مى شوند که نمى توانند به تنهایى آن ها را حل کنند و گاهى اوقات خود را در رفع این مشکلات ناکارآمد مى دانند. (روزن، 1983) در چنین مواقعى برخى از آنان از دیگران کمک مى گیرند و برخى دیگر از دریافت کمک اجتناب مىورزند. کمک خواهى دانش آموزان ممکن است از منابع رسمى یا غیررسمى باشد. در کمک خواهى رسمى، دانش آموزان از معلم، مشاور یا دست اندرکاران مدرسه کمک مى گیرند. اما در کمک خواهى غیررسمى، بیشتر از دوستان، همسالان یا همکلاسى ها کمک مى گیرند. به طور کلى، در کمک خواهى، فعالیت هاى دیگران نقش اساسى در بهبود عملکرد دانش آموزان دارند و با راهنمایى و کمک آن هاست که دانش آموزان به یادگیرى خود نظم مى دهند.¹

بیان مسئله

تحقیقات گوناگون نشان داده است که دانش آموزان به هنگام مواجه شدن با عملکرد تحصیلى ضعیف وقتى نتوانند مشکل تحصیلى خود را به تنهایى حل کنند احساس ناکارآمدى مى کنند، ولى صرفاً تشخیص ناکارآمدى به رفتار جبرانى منجر نمى شود; بدین معنا که برخى از آنان هیچ گاه براى رفع مشکل خود درخواست کمک نمى کنند. بنابراین، پژوهش گران به بررسى عوامل مختلفى پرداخته اند که از کمک خواهى دانش آموزان به هنگام نیاز جلوگیرى مى کنند.

«حرمت خود»² به عنوان یکى از عوامل مؤثر در این زمینه مى باشد. (روزن، 1983 و نپ، 1988) در خصوص رابطه بین کمک خواهى و حرمت خود دو فرضیه ارائه شده است:

1. فرضیه آسیب پذیرى;³ 2. فرضیه ثبات.⁴ فرضیه آسیب پذیرى بر این باور است که افراد داراى حرمت نفس پایین در مقایسه با افراد داراى حرمت نفس بالا کمک خواهى را به عنوان تهدیدى براى خود به حساب مى آورند و کمتر کمک مى خواهند. بر عکس، فرضیه ثبات بیان مى کند که افراد داراى حرمت خود پایین براى جبران کمبود حرمت خود اقدام به کمک خواهى مى کنند. بنابراین، فرضیه ثبات رابطه معکوسى را بین کمک خواهى و حرمت خود پیش بینى مى کند. بر طبق این دو نظر، اخیراً نظر سومى نیز مطرح شده است و آن اینکه افرادى که ادراک لیاقت بالا یا پایین دارند نسبت به افرادى که داراى

لیاقت متوسط هستند، کمتر رفتار کمک خواهى را از خود بروز مى دهند. على رغم اینکه رفتار کمک خواهى براى رسیدن به موقعیت تحصیلى است، ولى زیان هایى نیز دارد و آن اینکه به عنوان تهدیدى براى خود است. (کارانبیک و نپ، 1991)⁵

تحقیق حاضر بر آن است تا الگویى را که بیانگر نحوه تأثیر حرمت نفس و نگرش و کمک خواهى (تهدید به توانایى⁶ و تهدید به حرمت خود)، بر رفتار اجتناب از کمک خواهى است مورد بررسى قرار دهد.

این الگو بیان مى کند که افراد داراى حرمت خود پایین، کمک خواهى را تهدیدى براى حرمت خود و توانایى مى دانند و در نتیجه، از کمک خواهى به هنگام نیاز اجتناب مى کنند. فرض بر این است که افراد داراى حرمت خود پایین کمک خواهى را به کمبود توانایى نسبت مى دهند، که این اسناد، بر ارزیابى افراد از خودشان تأثیر مى گذارد و قضاوت آنان در مورد خودشان منفى مى شود، بنابراین، از کمک گرفتن به هنگام نیاز اجتناب مىورزند.⁷

اهمیت و ضرورت مسئله

دانش آموزان در دوران تحصیل خود با مشکلاتى روبه رو مى شوند که نمى توانند آن ها را به تنهایى حل کنند و گاهى اوقات خود را در رفع آن ها ناکارآمد مى دانند. در چنین مواقعى برخى از دانش آموزان ممکن است براى رفع مشکلات تحصیلى خود از منابع رسمى یا غیر رسمى کمک بگیرند و سعى نمایند با مطالعه بیشتر و تلاش زیاد عملکرد تحصیلى خود را بهبود بخشند. تحقیقات فراوانى نیز به استفاده مؤثر و مناسب از دیگران به عنوان روشى از حل مسئله و یادگیرى تأکید کرده اند. (نیومن، 1990)⁸

اما همیشه دانش آموزانى هستند که براى رفع مشکلات تحصیلى خود کمک نمى گیرند. یکى از عوامل مهم اجتناب از کمک، حرمت خود است. دانش آموزان داراى حرمت خود بالا یا پایین ممکن است کمک خواهى را تهدیدى براى خود به حساب آورده، از کمک خواهى به هنگام نیاز اجتناب کنند. این اقدام ممکن است بر یادگیرى و پیشرفت تحصیلى آنان اثر بگذارد.

اهداف پژوهش

این تحقیق، اهداف ذیل را دنبال مى کند:

1. شناسایى نقش واسطه اى تهدید به حرمت خود و تهدید به توانایى در رابطه بین حرمت خود و رفتار اجتناب از کمک خواهى.

2. تعیین نحوه تأثیر حرمت خود، تهدید به توانایى و تهدید به حرمت خود، بر رفتار اجتناب از کمک خواهى.

3. تعیین رابطه بین حرمت خود و رفتار کمک خواهى.

متغیرهاى پژوهش

متغیرهاى پژوهش عبارتند از:

1. متغیرهاى پیش بین: حرمت خود، تهدید به توانایى و تهدید به حرمت خود.

2. متغیرهاى ملاک: رفتار اجتناب از کمک خواهى.

3. متغیرهاى کنترل: دانش آموزان دختر پایه سوم تحصیلى رشته انسانى.

تعریف مفهومى و عملیاتى متغیرها

فعالیت هاى مرتبط با پیشرفت تحصیلى: فعالیت هایى که وقتى دانش آموزان با عملکرد تحصیلى ضعیف یا شکست مواجه مى شوند به آن ها مى پردازند.

دراین پژوهش فعالیت هاى مزبوردردومقوله جایگزین مى شوند:

الف. میل به کمک خواهى (رسمى یا غیررسمى);

ب. فعالیت هاى وسیله اى: فعالیت هایى که باعث عملکرد بهتر مى شوند; از جمله تلاش زیاد، مطالعه بیشتر و استفاده از منابع کمک درسى.

حرمت خود: یک نگرش مثبت یا منفى نسبت به خود است. (روزنبرگ، 1972)⁹

نگرش به کمک خواهى: عبارت است از اینکه فرد چه برداشتى نسبت به کمک خواهى دارد; کمک خواهى را تهدیدکننده مى داند یا سودمند؟ ادراک تهدید منجر به اجتناب از کمک خواهى و ادراک مزیت منجر به اقدام به کمک خواهى مى شود.

تعریف و اهمیت حرمت خود

«حرمت خود» در لغت به معناى آبرو است; یعنى آنچه که شکستن آن روا نباشد و حفظ و نگهدارى آن واجب باشد. حرمت خود، درجه ارزشیابى است که فرد از خود دارد و بازخوردى از مورد قبول بودن یا مورد قبول نبودن است; گستره اى که فرد در آن پهنه خود را توانا، مهم، موفق و با ارزش مى داند. حرمت خود یک قضاوت مخفى از ارزشمندى فردى است که به صورت یک

تجربه فردى درمى آید و به وسیله رفتار کلامى یا غیرکلامى به دیگران منتقل مى گردد. (کوپر اسمیت، 1967)¹⁰

روزنبرگ (Rozenberg) حرمت خود را چنین تعریف مى کند: «حرمت خود نگرش مثبت یا منفى نسبت به خود است. در واقع حرمت خود، جنبه مثبت یا منفى نگاه کودک نسبت به خود است و اینکه او چگونه خود را درک یا توصیف مى کند، کمتر مورد علاقه است.»¹¹

حرمت خود یک ارزشیابى از اطلاعات موجود در تصور از خود است که از همه احساسات فرد در ارتباط با آنچه هست مشتق شده است. حرمت خود یک فرد بر اساس ترکیب اطلاعات عینى در رابطه با خودش و ارزشیابى ذهنى درباره این اطلاعات به وجود مى آید. (پوپ و مک هال، 1988)

«خودآرمانى»¹² تصویرى از فردى است که مایلیم باشیم. وقتى خود ادراک شده و خودآرمانى با هم منطبق باشند، حرمت خود بالاست. براى مثال، دانش آموزى که آرمان هاى تحصیلى بالایى دارد و دانش آموز موفقى نیز هست، احساس خوبى در ارتباط با خودش دارد و ارزیابى مثبتى نیز از ویژگى هاى خود خواهد داشت. بر عکس، دانش آموزى که خود آرمانى اجتماعى دارد، اما در عالم واقع دوستان کمى دارد، حرمت خود ضعیفى دارد. این مطلب بیانگر تفاوت خود درک شده و خود آرمانى است که در نهایت، منجر به مشکلاتى در ارتباط با حرمت خود مى گردد. (پوپ و مک هال، 1988)

حرمت خود به منزله مجموعه بازخوردها و عقایدى است که افراد در روابط خویش با دنیاى بیرونى ابراز مى کنند. باور نسبت به موفقیت شخصى، بسیج خویشتن با توجه به هدف تعیین شده، تأثیرپذیرى کم و بیش عمیق از یک شکست، و بهبود بخشیدن به کارآمدى خود با استفاده از تجربیات گذشته، به منزله بازخوردهایى هستند که با حرمت خود رابطه مستقیمى دارند. به عبارت دیگر، حرمت خود شامل یک حالت روانى است که فرد را آماده مى سازد تا نسبت به انتظار موفقیت، پذیرش آن و تعیین کننده هاى شخصى واکنش نشان دهد. در نتیجه، حرمت خود به منزله بیان تأیید یا عدم تأیید فرد نسبت به خویش است.

مطالعه کوپر اسمیت (1967) نشان داد که رابطه معنادارى بین حرمت خود و بهداشت روانى فرد وجود دارد. این یافته ها حاکى از آن است که افراد داراى حرمت خود پایین، بیشتر مستعد بیمارى بوده و کمتر فرد داراى حرمت خود پایینى پیدا مى شود که از علایم افسردگى دور باشد. همچنین افراد افسرده از نظر تحصیلى کم آموز هستند. این افراد در زندگى خود انتظار شکست را مى کشند و داراى حرمت خود پایینى هستند و نسبت به توانایى خود اعتماد کمترى دارند. (پورکى، 1970)¹³

کانگاس (Congus, 1990) پژوهشى تحت عنوان «ثبات حرمت خود در دوره نوجوانى و اوایل بزرگسالى» انجام داد و به این نتیجه رسید که بین نمره کلى مردان و زنان در حرمت خود تفاوتى وجود ندارد، ولى در اوایل بزرگسالى نمره حرمت خود مردان از زنان بالاتر بود.¹⁴

پوپ و مک هال (1988) دریافتند که بین حرمت خود مثبت و نمرات بالا در مدرسه رابطه وجود دارد. همچنین به این نتیجه رسیدند که حرمت خود مثبت با شادکامى و کارکرد بالا رابطه مثبت دارد، ولى افسردگى با ارزیابى هاى شدید منفى و انتقادى از خود همراه است.

هافمن و لوى (Haffman & Levy, 1988) معتقدند فردى که داراى حرمت خود بالاست، خود و دیگران را به طریق مثبتى ارزشیابى مى کند و بر عکس، فردى که از حرمت خود پایینى برخوردار است بازخورد منفى نسبت به دنیا دارد و در ناامیدى تلاش مى کند تا به دیگران و خودش نشان دهد که شخص لایقى است و یا ممکن است منزوى گشته و از ارتباط با دیگران اجتناب نماید.

کومورتیا (Comortiya,1971) تأثیر منبع کنترل بر حرمت خود را مورد آزمون قرار داد و به این نتیجه رسید که

آزمودنى هایى که حرمت خود پایین و متوسط دارند، هر دو داراى منبع کنترل بیرونى بوده و افرادى داراى حرمت خود بالا منبع کنترل درونى دارند.¹⁵

طرح پژوهشى: پژوهش حاضر به بررسى رابطه بین حرمت خود و رفتار کمک خواهى از دیگران مى پردازد و از نوع غیرآزمایشى و همبستگى است.

جامعه آمارى: کلیه دانش آموزان سال سوم انسانى منطقه 2 آموزش و پرورش تهران، سال تحصیلى 82ـ 1381.

نمونه آمارى: انتخاب 90 دانش آموز دختر سال سوم انسانى.

ابزار گردآورى داده ها: 1. پرسشنامه رفتار کمک خواهى; 2. پرسشنامه نگرش به کمک خواهى; 3. پرسشنامه حرمت خود روزنبرگ; 4. پرسشنامه فعالیت هاى مرتبط با پیشرفت تحصیلى.

1. «پرسشنامه رفتار کمک خواهى» پرسشنامه اى محقق ساخته است; به این ترتیب که ابتدا با استفاده از نمونه سؤالات پژوهش هاى منتشر شده در این زمینه با چند دانش آموز مصاحبه شد. سپس بر اساس مصاحبه و پاسخ هاى آزمودنى ها و براساس پیشینه هاى موجود در زمینه رفتار کمک خواهى، پرسشنامه تهیه گردید.

براى نمونه گذارى گزینه ها، از مقیاس چهار درجه اى «لیکرت» (4 "کاملا موافقم" و 1 "کاملا مخالفم") و براى تعیین اعتبار پرسشنامه از «آلفاى کرونباخ» استفاده شد. ضریب آلفا براى هر دو خرده آزمون در سطح نسبتاً بالایى است که نشانگر قابلیت اعتماد نسبتاً خوب است; پذیرش کمک خواهى تعداد سؤالات (11) 73%، اجتناب از کمک (3) 70%.

«پرسشنامه نگرش به کمک خواهى» نیز پرسشنامه اى محقق ساخته است و همچون رفتار کمک خواهى، از طریق مصاحبه با چند دانش آموز به تهیه آن اقدام گردید.

براى نمره گذارى از مقیاس چهار درجه اى لیکرت استفاده شد و ضریب اعتبار نیز با استفاده از آلفاى کرونباخ محاسبه گردید. نمره آزمون تهدید به توانایى 78% و تهدید به حرمت خود 72% بود که تقریباً ضریب اعتبار خوبى مى باشد.

جدول 1: اطلاعات توصیفى (میانگین، انحراف معیار و همبستگى) مربوط به متغیرهاى مورد بررسى و تحلیل داده ها

جدول 2: ماتریس ضریب همبستگى متغیرهاى مورد بررسى

با توجه به داده هاى جدول، مشاهده مى شود که بین کمک خواهى رسمى و غیررسمى، فعالیت هاى وسیله اى و کمک خواهى غیررسمى رابطه مثبت و معنادار و نیز بین اجتناب از کمک خواهى، تهدید به توانایى و تهدید به حرمت خود رابطه منفى وجود دارد.

جدول 3: همبستگى گشتاورى پیرسون با خرده مقیاس هاى پرسشنامه فعالیت مرتبط با پیشرفت تحصیلى

میانگین درجه بندى میزان موافقت دانش آموزان در هر یک از خرده مقیاس هاى کمک خواهى رسمى، غیررسمى و فعالیت هاى وسیله اى نشان مى دهد که دانش آموزان در محیط هاى تحصیلى براى بهبود عملکرد تحصیلى خود بیشتر از منابع غیررسمى، همچون دوستان، استفاده مى کنند و بعد از آن، به ترتیب از کمک خواهى رسمى بین معلمان و دست اندرکاران مدرسه و فعالیت هاى وسیله اى، یعنى مطالعه بیشتر و تلاش زیاد، استفاده مى کنند.

جدول 4: رابطه بین حرمت خود و کمک خواهى

با توجه به داده هاى بالا مى توان نتیجه گرفت که رابطه مثبت و معنادارى بین حرمت خود و کمک خواهى رسمى(1../. P<15/.=r) وجود دارد که این رابطه کاملا از فرضیه آسیب پذیرى حمایت مى کند; یعنى دانش آموزانى که از حرمت خود پایین ترى برخوردارند، به هنگام نیاز، کمتر کمک مى گیرند. بنابراین، چنین دانش آموزانى کمک خواهى را تهدیدى براى حرمت خود به حساب مى آورند. رابطه منفى معنادارى بین کمک خواهى رسمى و تهدید به توانایى، تهدید به حرمت خود و کمک خواهى غیررسمى وجود دارد، ولى رابطه هیچ یک با فعالیت هاى وسیله اى معنادار نیست.

جدول 5: تحلیل رگرسیون سلسله مراتبى رفتار اجتناب از کمک خواهى روى حرمت خود و نگرش نسبت به کمک خواهى (تهدید به توانایى و تهدید به حرمت خود)

گام دوم:

الف. ضریب رگرسیون بتا، بدون ورود نگرش به کمک خواهى به تحلیل رگرسیون;

ب. با ورود نگرش به کمک خواهى.

تأثیر بر اجتناب از کمک خواهى به هنگام نیاز: وقتى همه متغیرها وارد شدند، اجتناب از کمک خواهى به وسیله هر دو متغیر نگرش (تهدید به توانایى و تهدید به حرمت خود) تبیین گردید. ادراک تهدید به توانایى (1./.p< 29/.= B) و ادراک تهدید به حرمت خود (1../.p< 39/.= B) هر دو تأثیر مثبت داشتند. بنابراین، وقتى دانش آموزى تهدید توانایى و دانش آموز دیگرى تهدید به حرمت خود مى کند، هر دو از دریافت کمک اجتناب مىورزند. این تهدید بر ارزیابى افراد از خودشان تأثیر مى گذارد و سبب اجتناب بیشتر مى گردد.

خلاصه یافته ها: نتایج تحقیق نشان داد که دانش آموزان علوم انسانى براى رفع مشکلات تحصیلى خود از منابع غیررسمى کمک بیشترى مى گیرند و فعالیت هاى وسیله اى را اجرا مى کنند. همچنین بین حرمت خود و کمک خواهى رسمى رابطه مثبت معنادار وجود دارد و نگرش ها به کمک خواهى (تهدید به توانایى و تهدید به حرمت خود) بین حرمت خود در رفتار اجتناب از کمک خواهى واسطه مى شوند.

پیوست الف. دانش آموزان عزیز اگر در درس هایتان با مشکل روبه رو شدید و احساس موفقیت نکردید، چه کار مى کنید؟

لطفاً با گذاردن علامت (×) در محل مناسب مشخص کنید که تا چه اندازه با گزینه زیر موافقید.

پیوست ب. لطفاً میزان موافقت خود را با هر یک از گزینه هاى زیر با علامت (×) مشخص کنید.

پیوست ج. پرسشنامه حرمت خود روزنبرگ

پیوست د. فعالیت هاى مرتبط با پیشرفت تحصیلى

سایر منابع

1ـ رامین حبیبى، «نقش حرمت نفس در پیشرفت تحصیلى»، پایان نامه کارشناسى ارشد، 1378، دانشگاه تهران;

2ـ على فتحى آشتیانى، «بررسى تحول تصور از خود حرمت خود، اضطراب و افسردگى در نوجوانان تیزهوش و عادى»، پایان نامه دکترى، 1374، دانشگاه تربیت مدرس;

3ـ نیکچهره محسنى، ادراک خود از کودکى تا بزرگسالى، 1375، انتشارات سمت.

4. Cooper Smith.s. (1967) The Antecedents of Self - esteem, Sanfrancisco.

5. Hoffman.u. 8 levy.s (1988) social support & self- esteem. y. of Youth and adolesence.

6. Mon Cado.s.m. sander.j.c (1995) help- seeking behavioers of accaunting.

7. Pope.A. Mchale.m.s (1988) self- esteem enhance with

children - adolesence. New York.

پى نوشت ها

1ـ رامین حبیبى، «نقش حرمت نفس در پیشرفت تحصیلى»، پایان نامه کارشناسى ارشد، 1378، دانشگاه تهران.

2. Self esteem.

3. vulnerability.

4. consistency.

5ـ به نقل از: رامین حبیبى، پیشین.

6. Threat to ability.

7ـ على فتحى آشتیانى، «بررسى تحوّل تصور از حرمت خود، اضطراب و افسردگى در نوجوانان تیزهوش و عادى»، پایان نامه دکترى، 1374، دانشگاه تربیت مدرس.

8ـ به نقل از: على فتحى آشتیانى، پیشین.

9ـ ر.ک: نیکچهره محسنى، ادراک خود از کودکى تا بزرگسالى، انتشارات سمت، 1375.

10ـ به نقل از: رامین حبیبى، پیشین.

11ـ ر.ک: نیکچهره محسنى، پیشین.

12. Ideal self.

13ـ به نقل از: على فتحى آشتیانى، پیشین.

14ـ به نقل از: رامین حبیبى، پیشین.

15ـ على فتحى آشتیانى، پیشین، به نقل از: رامین حبیبى، پیشین.