معرفت

مقدمه
 
زيارت امام حسين در روز اربعين، مورد تأکيد فراوان و از علامات مؤمن برشمرده شده است (طوسي، 1365، ج6، ص113). اگر چه زيارت حضرت في‌ذاته، خود، مشمول اجر و ثواب وافر (طوسي، 1365، ج6، ص41) و در حديث معادل زيارت خداست (صدوق، 1368، ص85؛ ابن‌قولويه، 1417ق، ص278). امام صادق در کلامي ما را به زيارت حضرت امر مي‌نمايد و بر دعوت همراهانمان به آن نيز تأکيد دارد، آن را باعث افزايش عمر، رزق و زندگي سعادتمندانه مي‌داند و از همه مهم‌تر آنکه مرگ شهادت را براي زيارت حضرت حسين بشارت مي‌دهد (حرعاملي، 1414ق، ج14، ص430). از همة اينها که بگذريم زيارت حضرت به شکل پياده هم مورد تأکيد است. بنا بر نقل روايات، در اولين قدم گناهان انسان بخشيده مي‌شود و مورد تقديس ملائکه است تا به جوار مضجع حضرت شرفياب شود و چون رسيد، خداوند او را مورد خطاب قرار مي‌دهد كه: «هر آنچه مي‌خواهي بخواه تا به تو بدهم» (حرعاملي، 1414ق، ج14، ص439) و به نقل شيخ مفيد، براي هر قدم، حسنه نوشته مي‌شود (مفيد، 1414ق، ص30). سخن در زيارت حضرت و کيفيت و زمان آن تا آنجاست که بابي در احاديث و روايات شيعي به اين امر اختصاص داده شده است (حرعاملي، 1414ق، ج14، ص409و437).
پياده‌روي اربعين را در عصر حاضر بنا بر اذعان و اعتراف همه کساني که شاهد زيبايي‌هاي حاکم بر آن بوده‌اند، مي‌توان صحنه کوچک يا نماي فشرده‌شده‌اي از مدينه فاضله امام عصر از جهت تجلي ارزش‌ها و رشد فضيلت‌ها دانست. همچنين با توجه به آنکه اين پياده‌روي، عمدتاً متشکل از اجتماعات خانوادگي است، نمي‌توان فوايد پربار آن را در جهت رشد و کمال خانواده‌ها و همچنين استحکام آن انکار کرد. از‌اين‌رو، اگر خواهان درک حکومت امام عصر و تحقق آن مدينة فاضله آخر‌الزماني هستيم، آن مدينه‌اي که همه جهان دوستدار درک و تحقق آن هستند، ضروري است در تقويت و گستردگي اين اجتماع، قدم برداشت که تقويت آن، تقويت ارزش‌ها و فضيلت‌هاست. اين نوشتار، با تبيين ويژگي‌ها اعم از فردي و اجتماعي آغاز مي‌شود‌ تا از درون آن، به سؤال اصلي آن پاسخ داده شود. زمينه‌هاي اخلاقي تربيتي اربعين با تأکيد بر خانواده کدام است؟ نويسنده با استفاده از شواهد تجربي و تحليل و بررسي آنها در بخش ويژگي‌هاي اربعين، مي‌خواهد ظرفيت هر کدام از اين ويژگي‌ها را در بخش اخلاق و تربيت تحليل و بررسي نمايد تا زمينه‌ها را استخراج نمايد. اهميت بحث تا آنجاست که در صورت تبيين درست زمينه‌ها و تقويت آنها، مي‌توان به دستاوردهاي ارزشمندي دست يافت. تأکيد مي‌شود سخن از زمينه‌هاست و نه دستاوردها. زمينه بحثي پيشيني و دستاورد پسيني است. بنابراين بي‌ترديد تقويت زمينه‌ها بر رشد و قوت دستاوردها اثرگذار خواهد بود. از سوي ديگر، اجتماع اربعين صرف‌نظر از معناي دقيق خانواده که در پي مي‌آيد، با اندک تسامحي در معنا، يک اجتماع خانوادگي است، ضمن اينکه خود نيز متشکل از خانواده‌هاي شرکت‌کننده در اين حماسه است. در اين نوشتار، خانواده محوريت دارد. همچنين به مناسبت بحث، به برخي سؤال‌هاي فرعي همچون آداب مهمان و ميزبان کدام است؟ نيز پاسخ داده مي‌شود.
در زمينه دستاوردها، مقالاتي البته نه کاملاً جامع نوشته شده، و ليکن در خصوص زمينه‌ها که عنوان اين نوشتار است، چنين نيست و مقاله‌اي مشاهده نمي‌شود. اين امر، مهم‌ترين وجه امتياز اين نوشتار است که به شکل نسبتاً جامعي به اين موضوع پرداخته شده است. بحث در حوزه خانواده، وجه امتياز ديگر اين نوشتار است.
1. مفهوم‌شناسي
1ـ1. تربيت
تربيت، دگرگون کردن گام به گام و پيوسته هر چيز است، تا آنجا که به انجامي که شايسته آن است، برسد (راغب اصفهاني، 1404ق، ص184). در تعريف متقدمان آمده است: «پيري بايد که او را راهنمايي کند، اخلاق بد از وي بستاند و به در اندازد و اخلاق نيکو به جاي آن نهد» (غزالي، 1358ق، ص87) و در تعريف متأخران، تربيت، پرورش دادن استعدادهاي دروني و بالقوه است تا به فعليت برسد و با ايجاد تعادل و هماهنگي ميان آنها، متربي به حد اعلاي کمال خود برسد (مطهري، 1383، ص43؛ صانعي، 1378، ص13). تربيت را رشد نيروهايي که درخور پيشرفت و تعالي‌اند و ريشه در سرشت آدمي دارند، نيز تعريف کرده‌اند. در اين تعريف، برداشتن موانع رشد استعدادها و از ميان بردن آنچه نيروهاي گوهرين آدمي را از اعتدال باز مي‌دارد راهکار سلبي و پرورش جسم و جان از راه تغذيه سالم و آموزش علم و دانش راهکار ايجابي آن است (رفيعي، 1388، ص97).
2ـ1. اخلاق
اخلاق در معناي مشهور خود، به ساحت نفس مرتبط است و به صفات پايدار دروني نفس آدمي تلقي مي‌گردد که موجب صدور افعالي متناسب با آنها بدون نياز به تأمل و تکلف است (ابن‌مسکويه، 1371، ص51؛ طوسي، 1360، ص101؛ جمعي از نويسندگان، 1389، ص17). گاهي در تعريف متأخران، علاوه بر صفات و ملکات، رفتارها، هم داراي صبغه ارزشي بوده و در حوزه اخلاق قرار مي‌گيرند (مصباح يزدي، 1388، ص185) و گاهي به عنوان عامل ايجادکننده خلق، آن را مهم مي‌دانند (سبحاني‌نيا، 1392، ص40ـ41).
نکته: در رابطه ميان اخلاق و تربيت نيز بايد گفت: اگرچه در گذشته اخلاق و تربيت را به‌گونه‌اي تعريف مي‌کردند که گويا با هم همپوشاني از نوع رابطه تساوي دارند، اما امروزه با توجه به آنچه در اصطلاح تربيت و اخلاق آمده و پيش از اين گذشت، تربيت اعم از اخلاق است.
3ـ1. اربعين
اربعين با معناي عدد چهل، تنها در خصوص امام حسين و در چهلمين روز بعد از شهادت وي استفاده مي‌شود که مصادف بيستم ماه صفر است (طوسي، 1411ق، ص787). در اين روز جابربن عبدالله انصاري براي زيارت امام حسين وارد کربلا شد (مفيد، بي‌تا، ص46). وي اولين زائر مزار شريف آن حضرت است. در اين روز زيارت اربعين، مستحب و از نشانه‌هاي مؤمن برشمرده شده است (طوسي، 1365، ج6، ص113).
4ـ1. خانواده
خانواده نهادي است که بر پايه ازدواج زن و مرد شکل مي‌گيرد و با توليدمثل توسعه مي‌يابد. اين نهاد اساس سازندگي شخصيت انسان و مهم‌ترين عامل تکامل جامعه بشر است. از اين جهت قرآن براي تأسيس و تحکيم آن و پيشگيري از فرو‌پاشي آن، رهنمودهاي مهمي دارد (محمدي ري‌شهري، 1387، ص11؛ سالاري‌فر، 1390، ص2؛ بستان، 1394، ص4).
2. ويژگي‌هاي پياده‌روي اربعين و زمينه‌‌هاي متنوع حاصل از آن
اين ويژگي‌ها را مي‌توان در دو بخش فردي و اجتماعي بيان كرد:
1ـ2. ويژگي‌هاي فردي
1ـ1ـ2. آموزش عملي
بر اساس آنچه در واقع، از پياده‌روي اربعين قابل مشاهده است و به روايت همه آنان که در اين مسير قدم برداشته‌اند، اين مراسم، ميدان عمل است. همه مشغول کار و در صحنه حاضر هستند. آنجا محل تذکرات و توصيه‌هاي زباني نيست. گويا هر کس مسئوليت خود را مي‌داند و در عالي‌ترين شکل ممکن در حال انجام آن است. يکي از مصداق‌هاي بارز و کامل تحقق حديث معصوم که مردم را با غير زبان خود به ارزش‌ها دعوت نماييد، صحنه پياده‌روي اربعين است (کليني، 1365، ج2، ص78).
آثار تربيتي و اخلاقي اين ويژگي عبارت است از:
الف. الگوپذيري، اثرپذيري و ماندگاري رفتار و عمل
با دقت در اولين ويژگي اين سفر که آموزش عملي بود و گذشت، مي‌توان به الگوپذيري و به تبع اثرپذيري و ماندگاري رفتار و عمل اشاره کرد. در احاديث به دعوت به‌خوبي‌ها از طريق عمل و نه گفتار تأکيد شده است (کليني، 1365، ج2، ص78) و از اين جهت آموزش عملي در اين سفر، مي‌تواند زمينه الگو‌پذيري را به مؤثرترين وجه به وجود آورد، به ويژه اگر والدين نيز در اين جريان اين سفر، در اين امور مشارکت داشته باشند مي‌توانند اين زمينه‌ها را تقويت نمايند.
2ـ1ـ2. تجربه معنوي
سفر تجربه است و در آن بسياري حقايق تجربي را مي‌توان دريافت نمود (بيهقي، بي‌تا، ج7، ص102). خاصيت تجربه، وضوح و عينيت يافتن آن حقيقت در نفس آدمي است؛ زيرا از جنس حضور و درک مستقيم است. از آنجا که پياده‌روي اربعين نيز يک سفر معنوي است، ازاين‌رو، بسياري ارزش‌هاي معنوي که از آن سخن خواهيم گفت، در وجود انسان شفافيت و تجلي مي‌يابد؛ زيرا انسان به جهت ميل فطري به رشد و کمال، استعداد کافي براي ظهور اين ارزش‌ها را دارد (صدرالمتألهين، 1375، ص315) و اربعين زمينه اين رشد و تجلي را فراهم مي‌آورد.
آثار تربيتي و اخلاقي اين ويژگي عبارت است از:
الف. آرامش روحي و توجه به لذات روحي
خاصيت تجربه‌هاي معنوي، آرامش معنوي است و چون انسان در پي آرامش است، بسيار طبيعي است که بخواهد اين تجربه را تکرار کند و تکرار تجربه، توجه به لذات روحي را به همراه دارد. دنياي مدرن امروز و سبک زندگي غربي بيش از گذشته، نياز به مؤلفه‌هايي همچون آرامش، انس با ارزش‌ها، توجه به لذات روحي و... در خانواده‌ها مي‌طلبد که اين سفر معنوي مي‌تواند با هزينه بسيار کم، چنين رهاورد‌هاي گران و ارزشمندي را براي خانواده‌ها به ارمغان آورد.
ب. انس با ارزش ها، تحول و خودسازي و تقويت اعتقادات
از سوي ديگر، در اين تجربه، ارزش‌هاي انساني و اخلاقي همچون خدمت، محبت، صبر و... به منصه ظهور مي‌رسد و انسان مأنوس با اين ارزش‌ها مي‌شود. انس با فضايل، خود عامل مهمي در تحول و خودسازي است. ضمن اينکه مقصد، محبوب و معشوق اين سفر، امام است. مسافر اين راه بداند يا نداند و معرفت نسبت به او داشته باشد، يا نداشته باشد، بسيار اتفاق مي‌افتد که در جريان اين سفر، اين مهم، بر وي روشن شود و معرفتش افزايش يابد. امامت از اصول اعتقادات شيعه است. از اين جهت اين مسئله ارزشمند بوده و اهميت فراوان دارد.
3ـ1ـ2. هدفمندي
خيل مشتاقان و عاشقان در اين سفر، هم هدف، رو به قبله آمالشان که حسين‌بن علي است، پيش مي‌روند. آنها بعد از وجود که در آن با هم اشتراک معنوي و وحدت دارند، در هدف نيز مشترک هستند و مقصدشان، دستيابي به آن ضريح مقدس در سرزمين کربلا است که فرزند رسول خدارا چون نگيني دربر گرفته است. اگرچه دسترسي به ضريح و زيارت، يک سنبل است براي نمايش وصال به محبوب حقيقي و در مرتبه بالاتر و عالي‌تر به نوعي بيعت با مقام عظماي ولايت است که در راه دفاع از دين خدا، خود و همه خاندان و اصحابش در خاک و خون غلتيدند تا اسلام زنده بماند. آن خاندان گرامي و پرعظمتي که زنان مکرمه‌شان و دختران عزيزشان اسير شدند و بر آنها جسارت‌ها رفت تا احکام خدا بر زمين نماند.
هدفمندي، زمينه خدمت، محبت و احساس مسئوليت در برابر ديگران را به وجود مي‌آورد؛ زيرا آنکه مقصد خود را مي‌داند و معشوق خود را مي‌شناسد و از همه اينها بالاتر به مقام امام خود معرفت دارد، دوست دارد به کسي که به ‌سوي اين مقصود، اين محبوب و معشوق و اين امام در حرکت است، محبت و خدمت کند و حتي اگر ناهمواري از او ديد، به عشق آن معشوق محبوب تحمل نمايد و اگر ناهمواري به او رسيد، آن را مرتفع کند به جهت احساس مسئوليتي که نسبت به زائر و عاشق کوي حسين دارد. اينجا همه خودها و منيت‌ها محو مي‌شوند و آنچه موضوعيت دارد، حسين است. خانواده شايسته‌ترين و بايسته‌ترين فضا براي ايجاد محبت، خدمت و احساس مسئوليت است که مسافران اين سفر، اين حقايق را به طور ملموس و شفاف تجربه مي‌کنند و آموزش مي‌بينند.
4ـ1ـ2. سبکبالي
فراهم آوردن مقدمات سفر از لوازم ضروري آن سفر است که بدون آن، سفر با دشواري همراه و گاهي غيرممکن مي‌شود، ليکن اين سفر با بقيه سفرها فرق دارد و با وجود اينکه زمان نسبتاً قابل‌توجهي را به خود اختصاص داده است، اما سبکبالي از شرايط ويژه آن است. هرچه سبک‌تر و چالاک‌تر، بهتر و هموارتر. ميزبان در معامله با حضرت اباعبدالله الحسين، فوق طاقت، شرط ميزباني به جا آورده و سنگ‌تمام گذاشته است. نيازي به ره‌توشه در اين مسير نيست. علاوه بر اينها اين پياده‌روي طولاني و مستمر، براي نيل به آن مقصود عظيم جز با سبکبالي جمع نمي‌شود، و الا دست‌وپا گير مي‌شود و از سرعت حرکت انسان به سوي معشوق مي‌کاهد.
آثار تربيتي و اخلاقي اين ويژگي عبارت است از:
الف. کم شدن تعلقات، شور و نشاط و آمادگي در لحظه (بودن در حالت آماده باش)
هرچه انسان در فرايند يک سفر سبک‌تر باشد، شور و نشاط او بيشتر است؛ زيرا در بند تعلقات همراه نيست تا براي او مانعي ايجاد کند و سد راه شود. او هر لحظه آماده است، چون زود خود را جمع و جور مي‌کند و آمادگي براي حرکت نمي‌خواهد. خانواده‌ها گاهي به دليل انبوه اين تعلقات، از سفرهاي مختلف به‌ويژه معنوي که مي‌تواند دستاورد عظيمي براي فرزندانشان داشته باشد باز مي‌مانند يا نشاط و آمادگي کافي براي سفر ندارند. تجربه اين سفر، مي‌تواند براي آنها زمينه سفرهاي معنوي سبک را فراهم آورد و آنها را از بند حمل بار سنگين و دشواري سفر نجات بخشد.
5ـ1ـ2. سختي‌ها و دشواري‌هاي راه
طولاني بودن سفر، پياده‌روي و امکان تاول زدن و جراحت پاها و زانوها، استراحت کافي نداشتن، حضور کودکان و سالمندان، بيماري، نداشتن وسيله کافي در حد دلخواه جهت راحتي، منزل از قبل آماده نشده و عدم اطلاع و ابهام از وقايع در راه و بسياري مطالب از اين دست، مي‌تواند دشوار بودن اين سفر را به تصوير کشد. اگرچه همچنان‌که پيش از اين گفته شد نورانيت اين سفر، وحدت هدف، عشق به محبوب و مقصد، تعاون و همکاري، کمک و خدمت‌رساني‌هاي مختلف، ميزباني فوق العاده و... اين مؤلفه را کم‌رنگ مي‌نمايد، ليکن حقيقت آن است که هم‌سفران همگي هم‌عقيده و هم‌سليقه نيستند، سفر کوتاه و آسان نيست. امکان مريضي به جهت جمعيت، تغذيه و مسائل بهداشتي وجود دارد. مديريت زمان و مکان در اراده و اختيار انسان نيست. همراهان و به‌ويژه خردسال و کهنسال مي‌تواند مشکل‌آفرين باشند.
آثار تربيتي و اخلاقي اين ويژگي عبارت است از:
الف. بالا رفتن آستانه تحمل، شکوه و گلايه نداشتن و تجربه صبر، تسليم و رضا
دشواري‌هاي سفر که از آخرين ويژگي‌هاي سفر نوراني اربعين در حد ظرفيت اين نوشتار است، مي‌تواند به عشق نيل به معشوق که امام حسين است، آستانه تحمل انسان را بالا برد و فرصتي براي تجربه صبر ايجاد نمايد. به‌ويژه که انسان مي‌بيند خيل مشتاقان اين سفر با همين دشواري‌ها، دست و پنجه نرم مي‌کنند و گلايه‌اي از شرايط موجود ندارند؛ زيرا مي‌دانند اين دشواري‌ها در مقابل آن سرمايه و گوهري که به دست مي‌آورند، هيچ نيست (حرعاملي، 1414ق، ج14، ص558و560).
2ـ2. ويژگي‌هاي اجتماعي
1ـ2ـ2. کار تشکيلاتي و گروهي (خدمت‌رساني گروهي)
در اين تجربه معنوي که هدفمندي و بلکه بالاتر وحدت هدف، از مؤلفه‌هاي خاص آن است، گروه‌هاي مختلف براي مدد‌رساني به مسافران در ابعاد مختلف بسيج مي‌شوند و فعاليت‌هاي گروهي دارند. نوع کار، ميزان زحمتي که دارد و اينکه چه مسئوليتي بر عهده هر کسي نهاده شده است، موضوعيت ندارد، بلکه آنچه مهم است و در رأس امور واقع است اين است که به زائر کوي دوست خدمتي شده باشد که خدمت به او، خدمت در خيمه‌گاه حضرت حسين است (كليني، 1365، ج2، ص193).
آثار تربيتي و اخلاقي اين ويژگي عبارت است از:
الف. تقويت روحيه تعاون؛ ب. اعتماد به نفس و خودارزشمندي
کار گروهي و تشکيلاتي (نهج‌ البلاغه، 1387ق، خطبه 31)، زمينه تعاون و همکاري را ايجاد مي‌کند که در اسلام بسيار ارزشمند است (مائده: 2). مهم نيست که چه خدمتي ارائه مي‌شود، مهم اين است که من به قدر توان و طاقتم مي‌خواهم کمک کنم. اينکه حتي من کمترين هم مي‌توانم خدمت کنم، حس خودارزشمندي و اعتماد به نفس را افزايش مي‌دهد. آنجا که همسران يا والدين اين خدمت‌دهي را بياموزند، و بلکه بالاتر، از خود ارائه دهند و فرزندان را هم سهيم نمايند، اين حس به مراتب افزايش مي‌يابد.
2ـ2ـ2. پذيرايي و مهمان‌نوازي
به‌ قدري اين ويژگي اربعين برجسته و ممتاز است که اگر هيچ گفته و نوشته نشود، ذره‌اي از عمق معنا کم نمي‌شود، بلکه چه بسا چون به قلم آيد، عظمت کار تنزل يابد. حقيقت اين است که ميزبان زائر امام حسين به معرفت ويژه‌اي در اين باب دست يافته است که گاهي بنا بر نقل متواتر، به مهمان خود ملتمسانه به نشستن بر سفره پذيرايي که فراهم آورده، صرف‌نظر از اينکه آن پذيرايي از چه جنسي باشد، اصرار دارد تا حضرت نام او را جزء خادمان اين راه ثبت نمايد (حرعاملي، 1414ق، ج14، ص480). شايد اين معرفت، در پي شهوداتي که در عالم معنا برايش اتفاق افتاده يا برکت ملموسي که در زندگي او واقع شده به وجود آمده است يا نتيجه عشق حقيقي به‌ همراه عمل در اين درگاه است که امام حسين آن را به معرفت خودش منتهي کرده است.
آثار تربيتي و اخلاقي اين ويژگي، عبارت است از:
الف. آموزش سخاوت، انفاق و ايثار در سبک زندگي اسلامي
سخاوت و بالاتر از آن، بذل و بخشش از مال خود به ديگران، به‌ويژه اگر آن ديگران زائر امام حسين باشد (حرعاملي، 1414ق، ج9، ص429؛ ج14، ص480)، بلکه در بهترين شکل، اينکه انسان خودش و خانواده‌اش نياز داشته باشد و در عين نياز، ديگران را ترجيح دهد (حشر: 9)، بهترين مصداق در سبک زندگي اسلامي است.
ب. آداب مهمان و ميزبان
آشنايي با آداب مهمان و ميزبان که يکي ديگر از اين زمينه‌ها در اين بخش است. در سبک زندگي اسلامي به‌طور ويژه مورد توجه است (حرعاملي، 1414ق، ج24، ص279). از آنجا که مهماني و ميزباني جزء لاينفک اين سفر است و مي‌تواند زمينه‌هاي تربيتي قابل تأملي را براي همگان، به ويژه خانواده‌ها فراهم آورد. بسيار شايسته و بلکه بايسته است که برخي آداب اين سفر در مقابل ميزبان بيان شود. البته اين بحث، خود نوشتار مستقلي مي‌طلبد، ليکن در حد ظرفيت اين نوشتار، به اندک مواردي از جهت اهميت بحث پرداخته و بسنده مي‌گردد. از آنجا که به گواه همه آنها که اين سفر نوراني را تجربه نموده‌اند، ميزبان در اين‌باره سنگ‌تمام گذاشته و حق مطلب را بسيار فراتر از آنچه بايد فراهم آورده است، از پرداختن به وظايف ميزبان جهت جلوگيري از اطاله نوشتار صرف‌نظر مي‌شود و به طرح برخي از مهم‌ترين وظايف مهمان در مقابل ميزبان بسنده مي‌شود.
1) قدردان و شکرگزار بودن: مهمان اين سفر در هر حال بايد قدردان و شکرگزار باشد. او نيک مي‌داند که مسافران اين راه کم نيستند و ميزبان به عشق امام حسين، همه آنچه که در توان داشته در طبق اخلاص گذاشته و تقديم نموده است. ميزبان، آداب ضيافت را آن‌گونه به جا آورده که مهمان را به تعجب واداشته است. از سهميه سال خود و همسر و فرزندان براي مهمانان اين سفر، کنار گذاشتن، خانه‌اش را در اختيار مهمان نهادن و خود در حيات منزل يا خارج آن استراحت کردن، اصرار به مهمان براي بردن او به خانه خود و از سفره‌اش غذا خوردن، لباس او را شستن، پاي مهمان را ماساژ دادن، براي او سايه شدن جهت اذيت نشدن در آفتاب و بسياري موارد از اين دست که انسان را به‌شدت به شگفتي وامي‌دارد، بخش اندکي از آن همه مهرورزي و مهمان‌نوازي است. به نظر مي‌رسد قدرداني و سپاسگزاري، کمترين کاري باشد که يک مهمان مي‌تواند در مقابل اين همه لطف و محبت داشته باشد.
2) توقع نداشتن: مهمان اين سفر نبايد انتظار داشته باشد که هر آنچه دلش خواست و به هر کيفيتي که طلب نمود، ميزبان برايش فراهم نمايد (طبرسي، 1412ق، ص135؛ کليني، 1365، ج6، ص281). او بايد بپذيرد که در هر حال هيچ جايي انسان راحتي و آسايش خانه خود را ندارد و همه امکانات، همه جا هموار و ميسر نيست. چه رسد در اين سفر که از جهات مختلف شرايط ويژه دارد و چنين انتظارات و توقعاتي هرگز معقول به‌نظر نمي‌رسد، ضمن اينکه شواهد معتبر در حد تواتر و بالاتر از تواتر، مهمان‌نوازي ميزبان را به اثبات رسانده است.
3) بهره‌مندي از فراهم‌شده موجود: مهمان مي‌بايست همچنان‌که در آداب اسلامي آمده است از آنچه در حد بضاعت ميزبان فراهم آمده است، بهره ببرد (کليني، 1365، ج6، ص283؛ نيشابوري، 1415ق،ج 2 ص1053) و از گله و شکوه بپرهيزد. رفتار او در اين‌باره در تعامل با ميزبان به‌گونه‌اي باشد که او گمان نمايد بهترين پذيرايي موجود را انجام داده است. اگر به هر علتي نوع خاصي از پذيرايي ميزبان، مثلاً غذايي که فراهم نموده را نمي‌پسندد و به مذاق او خوش نمي‌آيد، در رفتار بروز ندهد. همواره اين مهم را مدنظر داشته باشد که به‌زعم و عقيده ميزبان اين بهترين پذيرايي، بلکه همه بضاعتش است و اهتمامش بر اين بوده براي زائر امام حسين، ذره‌‌اي کم نگذارد.
4) عدم بي‌توجهي و غفلت از ميزبانان به‌ظاهر فقير با پذيرايي اندک: قطعاً همه ميزبانان از جهت سطح توانايي جسمي، روحي، سليقه‌اي و ذوقي و به ويژه مالي شبيه هم نيستند و نمي‌تواند پذيرايي شبيه هم و در سطح عالي ارائه دهند و چه‌بسا اختلافات قابل‌توجهي در اين زمينه مشاهده شود. ازاين‌رو، لازم است، مسافران اين سفر نوراني به‌عنوان مهمان، اين مهم را مدنظر داشته باشند و در انتخاب نوع ميزبان يا پذيرايي فقط جانب سطوح عالي را نگيرند، بلکه توجه به قشرهاي مختلف، به‌ويژه ضعيف و فقير داشته باشد، چه‌بسا پذيرايي با اخلاص يک فقير مورد قبول امام حسين افتد. آنچه در اين بين معيار پذيرش عمل است، نيت خالصانه است (صدوق، 1386ق، ج2، ص524) و نه عناوين عدمي که در اين عالم بهره از حقيقت ندارند.
5) مساعدت در همه ابعاد پذيرايي به علت وجود مهمانان فراوان و احتمال نبود هزينه کافي براي ميزبان: بر مهمان اين سفر شايسته و بلکه بايسته است با توجه به جمعيت فوق تصور زائران از سرتاسر جهان و مدت زمان نسبتاً قابل توجه اين سفر، چنانچه اين توانايي را دارد که به ميزبان مساعدت رساند، اين مهم را به انجام رساند. مساعدت‌هاي مالي و مادي و معنوي فراوان مي‌توان تصور نمود که در اين زمينه کارگشاست. آنچه در اين سفر اصالت دارد، زيارت امام حسين محبوب است و هر کس بتواند براي تحقق اين مقصد، خدمتي ارائه دهد. نبايد دريغ بورزد، خواه از اهالي آن زمين پاک و مطهر باشد که از آن به ميزبان ياد مي‌شود، خواه زائري باشد که به قصد زيارت، پا به آن سرزمين مي‌گذارد و عنوان مهمان مي‌يابد. مصاديق اين مساعدت به نسبت آدم‌ها و توان و استعدادشان متفاوت است. اين مساعدت را مي‌توان به اشکال ديگري، همچون احترام و خدمت به مهمانان ديگر يا توجه و اهتمام به مسائل بهداشتي و پاكيزگي بدني و محيطي و ديگر خدمات ارائه داد.
6) اذيت نکردن ميزبان و به تکلف نيانداختن وي: آزار و اذيت ديگرام حرام است و در اسلام مشمول حق‌الناس است (حرعاملي، 1414ق، ج12، ص125و304). آنجا که اين ديگران، ميزبان شوند، اين امر نيازمند دقت بيشتري است و اگر به‌عنوان ميزباني که به ‌شکل افتخاري دارد از زائر اباعبدالله الحسين پذيرايي مي‌کند، اين مراقبت احتياط دوچنداني مي‌يابد. ممکن است برخي در جريان اين سفر فراموش نمايند که خود سفر، في‌نفسه نياز به هزينه دارد و محدوديت‌هايي مي‌آورد و در اثر لطف مردم آن ديار گمان کنند، بايد بدون متحمل شدن کمترين هزينه و محدوديتي، در کمال راحتي و آسايش باشند و همين امر سبب اذيت و آزار ميزبان و به تکلف انداختن وي باشد (قمي، بي‌تا، ج1، ص 238؛ صدوق، 1362، ص189).
7) احترام و محبت در همه ابعاد: احترام و مهرورزي با ميزبان و مهمانان ديگر، از مهم‌ترين آداب اين ميزباني است که ابعاد گسترده‌اي دارد. هر آنچه بتواند اسباب آرامش و آسايش ميزبان و مسافران را فراهم آورد از گفتار، رفتار و عمل، به نوعي احترام و محبت است و بر اساس توان و استعداد، مصاديق آن فراوان و بسترش آماده است. بسته به نيت، همت و روحيه اخلاقي و جهادي افراد است.
8) مراعات زمان سفر: در نهايت، در حد ظرفيت اين نوشتار، زائر کوي دوست به سمت مقصد محبوب بايد توجه به زمان مهماني داشته باشد تا براي ميزبان اين سفر اسباب زحمت و اذيت نباشد. با توجه به جمعيت فوق‌تصور مهمان در اين سفر، توجه به اين مهم که در روايات ما از آداب مهم ميزبان و مهمان است، ضروري است (حرعاملي، 1414ق، ج24، ص314).
3ـ2ـ2. حضور همه اقشار
همه اقشار مردم در اين سفر نوراني و در اين تجربه روحاني سهيم هستند. مرد و زن نمي‌شناسد، کوچک و بزرگ ندارد، پير و جوان مي‌آيند. از تيپ‌ها و شخصيت‌هاي گوناگون، از ملت‌ها و مليت‌هاي مختلف، از رنگ و نژاد متفاوت، از عقايد و سلايق و بلکه از اديان مختلف؛ زيرا حسين سرور آزادگان جهان است و براي اعتلاي دين و مبارزه با ظلم و بي‌عدالتي به شهادت رسيد. شهادتي مظلومانه که عمق قلب تاريخ را شکسته و جگر زمانه را سوزانده است. عشق به حسين مرز نمي‌شناسد (ابن‌قولويه، 1417ق، ص328).
آثار تربيتي و اخلاقي اين ويژگي، عبارتند از:
الف) همدلي، همگرايي و وحدت؛ ب) نوع‌دوستي و احترام
حضور همه اقشار از هر نژاد، مليت، دين و آيين و چه‌بسا صرف‌نظر از دين، از هر مدل و تيپ شخصيتي و ظاهر متفاوت با عقايد و سليقه‌هاي گوناگون از زن و مرد، پير و جوان و حتي کودکان و نوجوانان، نشان مي‌دهد همه به سوي يک هدف و به عشق رسيدن به يک محبوب در حرکت‌اند و مهم‌ترين زمينه‌اي که فراهم مي‌آورد، همدلي، همگرايي و وحدت است که احترام و نوع‌دوستي را به ارمغان دارد.
حضور همه اقشار، فرصت بسيار خوبي براي گفتمان‌ها و نشست‌هاست تا در آن حقايق تبيين شود. بديهي است که اين گفتمان‌ها و نشست‌ها، تشريفات رايج را ندارد و هر کس به ميزان تخصص و بهره‌اي که از معرفت دارد، آگاهانه و خردمندانه به اين امر مي‌پردازد و مجاهدانه در راه جهاد تبيين (بيانات رهبر معظم انقلاب، 19/12/1400 و 19/10/1401) قدم بر‌مي‌دارد. تعامل و ارتباط دو سويه، دستاورد اين حرکت است که قابل انکار نيست. اين گفتمان‌ها اگر در بستر خانواده به معناي خاص در اين سفر واقع شود، بسياري ابهامات روشن و بسياري سؤالات در اذهان افراد خانواده پاسخ داده مي‌شود، گذشته از همه اينها، تعامل و ارتباط دو ‌سويه همسران، والدين و فرزندان که روان‌شناسان همواره بر آن تأکيد دارند، تقويت و ترقي مي‌يابد.
نتيجه‌گيري
در اين نوشتار ابتدا ويژگي‌هاي اين سفر در دو بخش ويژگي‌هاي فردي و اجتماعي تبيين شد. سپس از قلب آن ويژگي‌هاي به دست آمده، زمينه‌هاي متعددي استنباط گرديد که هر کدام، در پي آن ويژگي آمده است. توجه به چند نکته در اين زمينه، ضروري است:
ـ ويژگي‌ها بر اساس شواهد و تجربه‌هاي متواتر بررسي و تبيين شده، بنابراين متين و مستند است.
ـ هر ويژگي، بسترهاي متعددي را به‌طور مستقل فراهم آورده که در خلال اين نوشتار به طور دقيق از هم متمايز و منفک و به دقت و تفصيل تبيين شده است.
ـ اين نوشتار با تأکيد بر خانواده و رشد و تعالي آن، بحث را در پيش گرفته است.
ـ آموزش عملي، تجربه معنوي، هدفمندي و هم‌افقي، سبکبالي و دشواري و سختي سفر برخي ويژگي‌هاي فردي و کار تشکيلاتي و خدمت‌رساني گروهي، پذيرايي و مهمان‌نوازي، حضور همه اقشار و نظاير آن، از جمله ويژگي‌هاي اجتماعي پياده‌روي اربعين است.
ـ از جمله زمينه‌هاي تربيتي و اخلاقي اين ويژگي‌ها در بخش فردي، مي‌توان به الگوپذيري، اثرپذيري و ماندگاري عمل زمينه هاي حاصل از آموزش عملي، لذت معنوي و آرامش روحي، انس با ارزش‌ها و تحول و خودسازي از تجربه معنوي، کمک و خدمت به ديگران، محبت، احساس مسئوليت و تحمل ديگران از هدفمندي، کم شدن تعلقات، شور، نشاط و آمادگي در لحظه از سبکبالي و بالا رفتن آستانه تحمل، گله نداشتن، تجربه صبر، رضا و تسليم از دشواري‌هاي راه اشاره نمود. همچنين در بخش ويژگي‌هاي اجتماعي نيز مي‌توان تعاون، اعتماد به نفس و خود‌ارزشمندي از کار تشکيلاتي و خدمت‌رساني گروهي، آموزش سبک زندگي اسلامي در سخاوت، انفاق، ايثار و آداب مهمان و ميزبان از پذيرايي و مهمان‌نوازي، وحدت، همدلي و همگرايي، نوع‌دوستي، احترام و فرصت نشست و گفتمان براي تبيين حقايق را از حضور همه اقشار نام برد.
ـ کيفيت اين استنباط و رشد و تعالي خانواده در سايه اين بسترسازي‌ها در خلال مباحث اين نوشتار در هر بخش روشن مي‌شود.
ـ به دليل اهميت آداب مهمان و ميزبان و اهتمام فوق‌العاده ميزبان در اين سفر، در ويژگي پذيرايي و مهمان‌نوازي در بخش ويژگي‌هاي اجتماعي سفر پياده‌روي اربعين، به طور اختصاصي به هشت مورد از آداب آن اشاره شد.