معرفت

تفسیر موضوعى روشمند گامى براى اسلامى‏سازى علوم

پس از ورود علوم انسانى به کشورهاى اسلامى از جمله کشور ما، مسئله «اسلامى‏سازى دانش» مطرح شد. در این امر، افزون بر تصحیح نحوه نگاه به موضوعات علوم؛ یعنى جهان و انسان و باور به آفریده خدا بودن تمام آنها، این مسئله مطرح است که با نظریه‏هاى غیراسلامى موجود، چگونه برخوردى باید داشت. به چند روش مى‏توان در این‏باره عمل کرد: 1. پذیرش همه آنها، مانند آنچه تاکنون در برخى مراکز علمى ما رخ داده است؛ 2. اصلاح با دادن رنگ و بوى اسلامى به آن نظریه‏ها؛ 3. کنار گذاشتن تمام آنها.

     به نظر مى‏رسد، هیچ‏یک از این روش‏ها مناسب نیست. دو روش نخست صحیح نیست؛ زیرا آن نظریات بر اساس یک مبانى فکرى و در یک بستر اجتماعى خاص شکل گرفته‏اند که متفاوت با مبناى فکرى و بستر اجتماعى موجود در جوامع اسلامى است. روش سوم نیز کارساز نیست؛ زیرا این‏چنین نیست که تمام یافته‏هاى بشرى خطا و غیرقابل اعتماد باشد. با یک مثال، نقص این سه روش روشن‏تر مى‏شود. فرد مؤمن و حساس به سرنوشت و خانواده خویش، براى زندگى وارد شهرى مى‏شود که ساختمان‏هاى آن به دست کسانى ساخته شده است که بسیارى از مسائل اسلامى، امنیت اخلاقى و دستورالعمل‏هاى استحکامى را رعایت نکرده‏اند. این فرد چند کار مى‏تواند انجام دهد: نخست اینکه، یکى از همین ساختمان‏ها را بخرد و بدون هیچ تغییرى در آن زندگى کند. کار دیگر این است که تنها دستى بر روى ساختمانى خریدارى شده بکشد. مثلاً نماى اسلامى بر آن بزند و بر سردرش آیه «و ان یکاد ...» را بنویسد. کار سوم این است که بعد از خرید ساختمان، آن را خراب کرده، تمام مصالح و حتى خاک آن را دور بریزد. هیچ‏یک از این سه کار درست نیست؛ زیرا نحوه ساخت این خانه‏ها به گونه‏اى است که با باور فرد مؤمن به رعایت نکات اخلاقى نمى‏سازد و از استحکام موردنظر وى برخوردار نیست. از سوى دیگر، تمام مصالح به کار رفته در آن دور ریختنى نیست.

     4. نظر دیگرى که از کلام شهید صدر مى‏توان استفاده کرد این است که از معارف بشرى و نظریات موجود به عنوان مواد اولى استفاده کرد. این امر لازمه روش صحیح تفسیر موضوعى و نحوه استخراج نظریه قرآنى است؛ زیرا تفسیر موضوعى دو رکن اساسى دارد: یکى رکن بیرونى و دیگرى رکن درونى. رکن بیرونى یعنى نظریه‏هایى که در بیرون از قرآن مطرح است و رکن درونى، آیات خود قرآن و قراین روایى است.¹ کسى که مى‏خواهد دیدگاه قرآن را استخراج کند، اگر رکن بیرونى را نداشته باشد و به آنچه که درباره این مسئله در بیرون شکل گرفته است آگاه نباشد، نمى‏تواند دقیقا نظر قرآن را استخراج کند. این فرد همانند کسى است که پیش استادى رفته و سؤال ندارد. حضرت على علیه‏السلام مى‏فرماید: «ذلک القرآن فاستنطقوه»؛² قرآن را به نطق دربیاورید. کسى مى‏تواند قرآن را به نطق درآورد که سؤال داشته باشد. کسى سؤال دارد که تفکر و آگاهى لازم را داشته باشد. بنابراین، باید آنچه که از نظریات در بیرون موجود است ـ از غرب و یا از هرجا که آمده باشد ـ به عنوان مصالح استفاده شود. اگر در مسئله‏اى چند نظریه رقیب وجود دارد، با آگاهى از این نظریات رقیب، آنها را به قرآن کریم عرضه کنیم، قرآن یکى را تأیید مى‏کند. منتها اینجا باید به یک مسئله توجه کرد و آن اینکه نباید نظریات را بر قرآن تحمیل کرد. براى رعایت این نکته بسیار ظریف، باید بعد از عرضه دیدگاه‏ها به قرآن، به گوش نشست تا قرآن خود پاسخ دهد.

     بنابراین، گام مهم در اسلامى‏سازى علوم، استخراج دیدگاه‏هاى قرآن با روش صحیح تفسیر موضوعى است. با این کار زمینه تهیه نظام اسلامى مدون نیز فراهم خواهد شد.³ کارى که پس از استقرار و استحکام انقلاب اسلامى، تحقق آن انتظار مى‏رفت؛ ولى متأسفانه با گذشت بیش از سى سال از انقلاب تاکنون این انتظار بر آورده نشده است. البته پیش از اقدام به استخراج علوم و نظام‏هاى قرآنى، باید به دور از افراط و تفریط، مشخص شود که قلمرو موضوعى قرآن کدام است و در چه زمینه‏هاى سخن دارد. براى پاسخ دقیق به این پرسش، نخست باید روش صحیح به دست آوردن قلمرو قرآن را مشخص کرد. بر این اساس، براى فراهم شدن زمینه اسلامى‏سازى علوم و استخراج نظام‏هاى قرآنى، سه مرحله کار تحقیقى ضرورى است: مرحله اول، به دست آوردن روش صحیح قلمروشناسى قرآن، از این نظر که درون متنى (قرآنى و روایى) است و یا بیرون متنى و یا روش تلفیقى. مرحله دوم، به دست آوردن قلمرو موضوعى قرآن با روش صحیح؛ مرحله سوم، تلاش میان‏رشته‏اى براى به دست آوردن نظام‏هاى مختلف قرآنى توسط متخصصان قرآنى و رشته‏هاى علوم مختلف با عرضه نظریات موجود به قرآن کریم و گرفتن پاسخ از آن.

• پى نوشت ها

  1ـ سید محمّدباقر صدر، المدرسة القرانیة، ص 33.

  2ـ نهج‏البلاغه، خطبه 158.

  3ـ سید محمّدباقر صدر، همان، 23.