معرفت سال بيستم ـ شماره 170 ـ بهمن 1390، 119ـ138

بررسى انتقادى شش سفرنامه مهم اروپايى دوره صفوى

رضا رمضان نرگسى*

چكيده

در اين تحقيق، شش سفرنامه مهم دوره صفوى با هدف بررسى مقدار واقع‏نمايى آنها، با روش تحليلى ـ توصيفى مورد بررسى انتقادى قرار گرفته است.

از اين‏رو، بعد از معرفى سفرنامه‏ها، تلاش شده اشكالات ساختارى آنها، همراه با ارائه شواهد تاريخى، بيان شود تا محقق تاريخ در رجوع به اين سفرنامه‏ها و سفرنامه‏هاى مشابه، از مطلق‏نگرى بپرهيزد و با توجه به اشكالات مطرح‏شده در اين تحقيق، با احتياط، دقت لازم و توجه به ساير منابع، از سفرنامه‏هاى عصر صفوى استفاده نمايد. در اين تحقيق از جزئى‏نگرى پرهيز شده و اشكالات كلى كه معمولاً همه سفرنامه‏ها به نحوى دچار آنها هستند بيان شده است.

كليدواژه‏ها: سفرنامه، صفويه، شاردن، تاورنيه، كمپفر، پيترو دلاواله، اروپاييان، تاريخ‏نگارى.

 

مقدّمه

از قرن هفدهم به قصد ماجراجويى، تجارت، تبليغ دين مسحيت يا ديپلماسى، كاروان‏هاى اروپاييان سيل‏گونه روانه ايران مى‏شدند. در اين ميان، تنها برخى از آنها اقدام به نوشتن سفرنامه و شرح‏حال كردند كه بخشى از منابع تاريخ صفويه را تشكيل مى‏دهند. در فاصله سال‏هاى 1650 تا 1750م بيشترين حجم سفرنامه‏ها نوشته شده است.

بر اساس تتبعى كه خانم شيبانى كرده، در فاصله سال‏هاى 1600م/ 980ق ـ 1750م/ 1130ق 28 سفرنامه براى اولين بار به چاپ رسيده است. از ميان اين سفرنامه‏ها، در فاصله زمانى 1660 تا1800م سفرنامه تونو 11 بار، اولئاريوس 11 بار، شاردن 10 بار، كرنلى دوبروين 10 بار، تاورنيه 7 بار و پيترو دلاواله 8 بار به زبان‏هاى مختلف به دفعات انتشار يافته‏اند.581

از آن‏رو كه نويسندگان اين سفرنامه‏ها مشاهدات عينى خود را منعكس كرده‏اند، از آنها به عنوان منابع دست اول نام برده مى‏شود. از اين‏رو، اين سفرنامه‏ها حجم معتنابهى از منابع و اسناد تاريخى مهم دوره صفويه را تشكيل مى‏دهند.

حال سؤال اين است كه درجه اعتبار اين سفرنامه‏ها در چه حدى است؟ و اگر قرار باشد در تحقيقات تاريخى به اين سفرنامه‏ها ارجاع داده شود چه ملاحظاتى بايد در نظر گرفته شود؟

فرضيه اين تحقيق آن است كه چون فضاى فرهنگى و اعتقادات دينى سفرنامه‏نويسان بسيار متفاوت از فضاى فرهنگى و اعتقادات جامعه ايران بوده، آنها به احتمال بسيار زياد در دريافت واقعيات دچار سوءبرداشت‏هايى نيز شده‏اند و چه بسا قضاوت‏هاى نادرستى نيز داشته‏اند.

اين تحقيق براى آزمون فرضيه فوق و پاسخ‏گويى به سؤالات تحقيق با گزينش مهم‏ترين سفرنامه‏هاى عصر صفويه، (كه به زبان فارسى هم ترجمه شده و به وفور در بازار ايران يافت مى‏شود) مى‏كوشد خطوط كلى تاريخ‏نگارى در اين سفرنامه‏ها را مشخص كرده و اشكالات عمدى يا سهوى آنها را برجسته نمايد تا محقق تاريخ با توجه به آنها سراغ اين منابع برود. اين مقاله به محقق تاريخ كمك مى‏كند تا با ديدى روشن سراغ سفرنامه‏ها برود و درست از آنها استفاده كند.

در خصوص پيشينه اين تحقيق، سه دسته نوشته به چشم مى‏خورد. دسته اول، سفرنامه‏هاست كه در اين مقاله از اين دسته بسيار استفاده شده‏است. دسته دوم، مقالات و كتاب‏هاى تحليلى است كه به صورت كلى درباره تمام سفرنامه‏ها نوشته شده است. مهم‏ترين آنها، كتاب خانم شيبانى است با عنوان سفر اروپاييان به ايران و همچنين مقاله آقاى حسن حسين‏زاده شانه‏چى با عنوان «سهم سفرنامه‏هاى اروپايى در معرفى تشيع ايرانيان در غرب». دسته سوم، مقالات و نوشته‏هايى است كه به صورت جزئى مسئله خاصى در يك سفرنامه يا در چند سفرنامه را مورد بررسى قرار داده‏اند؛ مثل مقاله «آداب زنان ايرانى در دوره صفوى (به نقل از سفرنامه سانسون)» يا مقاله «آدام اولئاريوس پيشتاز سفرنامه‏نويسان آلمانى درباره ايران». تحقيق حاضر از دسته دوم است.

وجه نوآورى اين مقاله در آن است كه اين تحقيق، هم نگاهى انتقادى دارد و هم نگاهى تحليلى (يعنى صرفا قصد گزارش وقايع را ندارد) و با ديد جامعه‏شناختى اساس تاريخ‏نگارى اروپاييان در مورد ايران صفوى را مورد بررسى قرار مى‏دهد.

از بين آثار موجود درباره سفرنامه‏ها مقاله آقاى حسن حسين‏زاده شانه‏چى به لحاظ موضوع و محتوا تا حدّى به اين تحقيق نزديك است، اما وجه تمايز آن با تحقيق حاضر در اين است كه در مقاله ايشان اولاً، سفرنامه دوره خاصى مدنظر قرار نگرفته، از اين‏رو، از صدر اسلام تا انتهاى قاجاريه را پوشش مى‏دهد و ثانيا، مسائل خاص و بعضا جزئى مثل «انگيزه‏هاى سفر به شرق اسلامى، انواع سفرنامه‏ها، و مهم‏ترين جلوه‏هاى تشيع در سفرنامه‏ها» مورد توجه قرار گرفته، در حالى كه تأكيد اين مقاله توجه به نكات مهم در تاريخ‏نگارى اروپاييان از دوره صفويه مى‏باشد و ثالثا، شكل گزارش و نقلى دارد، در حالى كه تحقيق حاضر نوعى تحليل جامعه‏شناختى همرا با توصيف است.

در اينجا تذكر چند نكته ضرورى است:

1. در اين مقاله هرگاه از سفرنامه‏ها يا سفرنامه‏نويسان به صورت مطلق اسم برده شود مراد سفرنامه‏هاى شش‏گانه‏اى است كه در اين مقاله از آنها نام برده شده است.

2. از آن‏رو كه بررسى همه سفرنامه‏هاى دوره صفويه در اين مقاله نمى‏گنجيد، شش سفرنامه شاخص كه از بقيه مهم‏تر بودند، به عنوان نمونه انتخاب شدند؛ از اين‏رو، تعميم نتايج از باب الغاى خصوصيت، بر همه سفرنامه‏هاى اروپايى خالى از لطف نيست.

3. از آن‏رو كه اين تحقيق يك بررسى انتقادى است، بديهى است كه تنها به اشكالات ساختارى در سفرنامه‏ها پرداخته و به محسنات اين سفرنامه‏ها اشاره نكرده است؛ زيرا برشمارى جنبه‏هاى مثبت اين سفرنامه‏ها خود مجالى ديگر مى‏طلبد كه از حوصله اين نوشتار خارج است.

معرفى اجمالى سفرنامه‏نويسان مهم دوره صفوى

براى آشنايى اجمالى با اين سفرنامه‏ها، بجاست ابتدا كلياتى درباره نويسندگان و اهداف و اغراض آنها به تناسب اهميت سفرنامه‏ها ذكر شود و سپس با مقايسه‏اى اجمالى، به محتواى هريك از آنها اشاره گردد.

شاردن و سفرنامه او

ژان شاردن در نوامبر 1643، شش ماه پس از مرگ لوئى سيزدهم، در شهر پاريس ديده به جهان گشود.582 پدر او دانيل جواهرچى نام داشت. شاردن نيز به اقتضاى شغل خانوادگى يك گوهرفروش پروتستان بود كه براى تجارت راه شرق را در پيش گرفت. او در آغاز سال 1666م از هند به ايران مسافرت مى‏كند و قريب يك سال و نيم در ايران مى‏ماند.583 شاردن در سال 1669 براى دومين بار به ايران مى‏آيد. ميان دو سفر، نخستين كتاب خود را درباره ايران و مردم و دربار آن به نام تاج‏گذارى سليمان نوشت و در فرانسه به چاپ رساند. پس از آن، ده جلد كتاب براى شناساندن ايران و ايرانيان به جهان نگاشت، و چون انتشار كتاب مقارن با آغاز گسترش دست‏يازى غربيان به سرزمين‏هاى شرق بود، از اين بابت نيز خيلى زود مورد توجه قرار گرفت.584

به نظر مى‏رسد كه مهم‏ترين علت علاقه‏مندى شاردن به ايران، جاذبه خلق‏وخوى مردم ايران، حتى نرمى و مهربانى مأموران گمرك ايران و شكوفايى تمدن بشرى در اين منطقه از كره زمين باشد.585

نسخه كامل سفرنامه‏هاى شاردن تا پايان سال 1711 چاپ شد.586 به لحاظ كثرت دفعات چاپ در فاصله سال‏هاى 1700 تا 1732 سفرنامه‏هاى شاردن 4 نوبت به چاپ رسيد و از اين بابت رتبه سوم را در بين سفرنامه‏ها به خود اختصاص داد.587

محتواى مجلدات: شاردن در صفحه نخست جلد چهارم، به خواننده‏اش هشدار مى‏دهد: «سه جلد اول سفر من يادداشت‏هاى روزانه ماجراها و مشاهدات من از پاريس تا اصفهان است. اين جلد چهارم و سه جلد ديگر شامل يك شرح و تعريف عمومى و كلى از ايران است...» پنج جلد بعدى اختصاص به تشريح اوضاع عمومى ايران (جلد چهارم)، شرح علوم و فنون آزاد ايرانيان (جلد پنجم)، ساختار حكومت و اداره امور سياسى، نظامى و مدنى ايرانيان (جلد ششم)، دين و مذهب ايرانيان (جلد هفتم) و سرانجام، شرح و وصف ويژه اصفهانيان پايتخت ايران (جلد هشتم) دارد.588

كمپفر و سفرنامه كمپفر

انگلبرت كمپفر در شانزدهم 1651 در شهر لمگو589 در كشور آلمان به دنيا آمد. پدرش يوهانس كمپفر كشيش بود. ازدربار پادشاه كارل يازدهم هيأتى به دربار ايران براى گسترش روابط تجارى و تشويق شاه ايران به جنگ با ترك‏ها اعزام شد. به توصيه پوفندرف، كمپفر به سمت منشى و طبيب اين هيأت كه رياست آن با يك نفر هلندى كارآمدبه‏نام لودويش فابريتيوس590 بود برگزيده شد.591

سفرنامه كمپفر با حدود نهصد صفحه، در سال 1712 در لمگو، هفده سال پس از بازگشت كمپفر منتشر شد. چهار سال پس از آن، يعنى در بيست و چهارم اكتبر 1716، مؤلف در سن 65 سالگى درگذشت.592

برادران شرلى و سفرنامه آنها

آنتوان شرلى يك نجيب‏زاده انگليسى است كه به همراه برادر كوچك‏تر خود رابرت شرلى وارد ايران مى‏شود. از متن اين سفرنامه به خوبى مى‏توان تشخيص داد كه مأموريت حساسى در پيش دارد. وى مأمور دولت انگليس و پاپ اعظم به كشور ايران است.593

رابرت شرلى و سر آنتوان شرلى با حدود 700 نفر از انگليسى‏ها پس از اخذ تعليمات لازمه از پاپ اعظم در واتيكان، از راه آسياى صغير به دربار شاه عباس كبير آمدند.594 لرد كرزن در كتاب ايران و مسئله ايران مى‏نويسد: آنتوان شرلى از دوستان نزديك دوك اسكس، نايب‏السلطنه انگليس، در سرزمين كاتوليك‏مذهب ايرلند بود. وى ذهن شرلى را از خطر دايم امپراتورى عثمانى نسبت به جهان مسيحيت تحريك كرد و او را در رفتن به ايران كه رقيب عمده آل عثمان بود ترغيب نمود.595 حتى از جانب شخص پاپ (پل پنجم) اختيار مشروع كردن بچه‏هاى نامشروع را دريافت كرد.596 همچنين از طرف پاپ به او اختيار عفو اشخاصى كه اعمال شنيعى مرتكب شده‏اند، و استرداد شرافت سابق آنها، داده شده بود.597

مأموريت برادران شرلى از متن مذاكرات آنها با شاه ايران تا حدى روشن مى‏شود: «سر آنتوان رأى پادشاه را تغيير داد و او را وادار كرد كه نزد جميع سلاطين عيسوى سفيرى بفرستد، و... و اظهار كرد كه من خودم اين سفارت را به عهده خواهم گرفت. نيز به پادشاه اظهار داشت كه در صورتى كه آن اعليحضرت از اين طرف با عثمانى‏ها در جنگ هستيد من هم كارى خواهم كرد كه سلاطين عيسوى از اطراف ديگر به محاربه پرداخته سلطنت عثمانى را به واسطه اين اتحاد منقرض سازيم.»598

آدام اولئاريوس و سفرنامه‏اش

اين سفرنامه توسط آدام اولئاريوس منشى هيأت سياسى آلمان به روسيه و ايران نوشته شده است. اين هيأت سياسى در دهم نوامبر 1635م/ 19 آبان 1055ق قدم به خاك ايران مى‏گذارند.

در نوشته‏هاى آدام اولئاريوس تعصب قومى به نفع اروپاييان به وفور ديده مى‏شود، اما در عين حال، در برخى مواقع مجبور به اعتراف به زشتى رفتار هموطنان خود مى‏گردد و در توصيف رفتار سفير آلمان و ساير آلمانى‏هاى همراه او گاهى به‏ناچار سبعيت و خشونت آنها را به تصوير مى‏كشد.599 همچنين نويسنده آورده: سفير آلمان معتقد بود كه اموال‏ايرانيان‏رابايد به عنف و زور از آنها گرفت.600

پيترو دلاواله و سفرنامه او

پيترو دلاواله يك نجيب‏زاده ايتاليايى است كه براى اهداف سياسى و به عشق جنگ با عثمانى‏ها به ايران مى‏آيد و علت اصلى مسافرت خود به ايران را كمك به عالم مسيحيت و يافتن راهى براى نابودى عثمانى عنوان مى‏كند601 و حتى از عدم شروع مجدد جنگ صليبى تأسف مى‏خورد.602

سفرنامه تاورنيه

سفرهاى تاورنيه ميان سال‏هاى 1632 تا 1668م صورت گرفت. سفر اول او در زمان سلطنت شاه صفى، نوه شاه عباس بزرگ، و سفرهاى ديگرش در زمان شاه عباس دوم و شاه سليمان بود. اين شش سفر را سه سفر بازگشت از هند تكمل كرده كه يكى از طريق دريا از بندر هرمز و دوتاى ديگر از طريق قندهار بود كه بدين‏گونه او نه بار به ايران آمد.603

شيبانى معتقد است كه تاورنيه روايتى شرافتمندانه و دقيق روايت كرده است و آزموده‏ترين راهنماى ممكن براى مسافران به ايران است.604

معرفى و مقايسه اجمالى سفرنامه‏هاى يادشده

در مقايسه اجمالى سفرنامه‏هاى مذكور، مى‏توان آنها را در سه دسته جاى داد:

دسته اول كه مى‏توان آنها را جامع دانست، سفرنامه‏هايى هستند كه به علت احاطه نويسنده به جامعه، فرهنگ و سياست ايرانيان، در آن به تمامى ابعاد زندگى اجتماعى ايران پرداخته شده است؛ مانند سفرنامه شاردن و سفرنامه كمپفر.

دسته دوم سفرنامه‏هايى هستند كه اختصاصا به مسائل اجتماعى و تا حدّ كمتر به مسائل سياسى پرداخته‏اند؛ مثل سفرنامه آدام اولئاريوس و تاورنيه.

دسته سوم سفرنامه‏هايى هستند كه مسائل سياسى در آنها بسيار پررنگ‏تر است؛ مثل سفرنامه برادران شرلى و سفرنامه پيترودلاواله.

در ذيل، به ويژگى‏هاى خاص هريك از اين سفرنامه‏ها اشاره مى‏شود:

سفرنامه شاردن را مى‏توان معتبرتر از بقيه سفرنامه‏ها دانست؛ زيرا مدت سكونت زياد شاردن موجب شده بود كه به درك بهترى از فرهنگ و جامعه ايرانى برسد. آموختن زبان فارسى نيز به او در اين زمينه كمك زيادى كرد، برخلاف افرادى همچون دلاواله كه هيچ‏گاه زبان فارسى را نياموختند و اين نقص آنها را از تعامل با قشر فرهيخته محروم مى‏كرد. شاردن بى‏نهايت بهتر از همه آنها وجود و مشروعيت فرهنگ و معارفى را كه تفاوت اساسى با فرهنگ غرب داشت آشكار ساخت: «يك كشور بزرگ و پهناور كه مى‏توانيم آن را دنياى ديگرى بخوانيم، چه از نظر بعد مسافت بلاد و اماكن، و چه به لحاظ گوناگونى عادات و اخلاق و رسوم.»605

سفرنامه آدام اولئاريوس به لحاظ محتوا و مطالب مطرح‏شده در آن، تا حدى قابل مقايسه با سفرنامه شاردن است؛ زيرا در آن به صورت بسيار مبسوط به اخلاق ايرانيان، سبك‏هاى زندگى اجتماعى، آداب و رسوم، طرز ساختن خانه‏ها و سنت‏ها پرداخته است. براى مثال، مراسم عاشورا، چهارشنبه‏سورى، چگونگى تدفين مردگان، چگونگى پرورش كرم ابريشم، نوع لباس زنان و مردان، چگونگى خواستگارى و همسرگزينى، طرز معاشرت با همسر، فرزندان و همسايگان، نوع مشاغل زنانه و مردانه، وضع خورد و خوراك مردم، البسه مردم ايران، چيزهايى كه مردم محتاج آن هستند،606 و... را با دقتى كم‏نظير شرح مى‏دهد و در بيان ساختمان‏هاى معروف و حتى خانه‏هاى معمولى افراد دقتى وسواس‏گونه از خود نشان مى‏دهد. براى مثال، توصيف او از بقعه شيخ صفى‏الدين اردبيلى بسيار جامع است.607 شيبانى نيز معتقد است كه متن كتاب اولئاريوس بسيار دل‏انگيز است.608

نكته ديگر در اين سفرنامه اين است كه وى در بسيارى از مواقع بين رفتار ايرانيان با مردم آلمان مقايسه كرده و از بسيارى جهات رفتار مردم ايران را مى‏ستايد.609

او همچنين به لحاظ سياسى شرح مفصلى از وضع حكومت، سران حكومت، چگونگى تعامل شاه با خوانين و كيفيت حكومت آنها در ولايات، تعداد سربازان شاه و دارايى حكومت ايران ارائه مى‏دهد.610

سفرنامه تاورنيه نيز از جهات بسيارى به سفرنامه آدام اولئاريوس شباهت دارد؛ به اين معنا كه به توصيف‏هاى مردم‏شناسى اقدام مى‏كند و حتى در مواردى آن‏قدر اين شباهت زياد است كه احتمال دارد يكى از آنها مطالب خود را از روى كتاب ديگرى ذكر كرده باشد.

موارد مشابه اين دو سفرنامه عبارتند از: ذكر مطالبى از جغرافياى ايران و شهرها (در اين مورد، سفرنامه اولئاريوس مفصل‏تر و دقيق‏تر است)، توصيف ميوه‏ها و حيوانات و ساختمان‏هاى شهرهاى ايران، توصيف مجالس خود با شاه و درباريان، توصيف مجالس شكار و عيش و نوش شاه و درباريان، اخلاق و آداب و رسوم ايرانيان، بيمارى‏ها و روش‏هاى درمان آنها، توصيف مهمانى‏ها، ازدواج و مراسم مرگ و...، شرح كاملى از مدارس و شيوه‏هاى علم‏آموزى در ايران.

اما در عين حال، سفرنامه تاورنيه برجستگى‏هايى نيز دارد كه از آن جمله مى‏توان به موارد ذيل اشاره كرد:

توصيف كامل زرتشتيان (اعم از عقايد، اخلاق، آداب و رسوم، مناسك مذهبى؛ مثل مراسم تشييع مردگان و...)، توصيف كاملى از مذهب، رسومات، اخلاقيات و... ارمنيان ساكن در اصفهان، توصيف عملكرد، رفتار و شيوه‏هاى سياسى شاهان صفوى از شاه عباس كبير، شاه صفى و شاه عباس دوم و شاه سليمان، توصيف كاملى از مقامات روحانى، مساجد، پيشنمازان و متوليان مساجد، توصيف طبقاتى از مردم ايران (طبقه اول درباريان، طبقه دوم روحانيان، طبقه سوم بازرگانان و پيشه‏وران)، شرحى از راه‏هاى اصفهان به شيراز تا بندر عباس و جزاير هرمز و سرزمين‏هاى هند، و شرح چگونگى طغيان سلطان قندهار.

مهم‏ترين سفرنامه آلمانى در عصر صفويه بعد از سفرنامه اولئاريوس، سفرنامه كمپفر مى‏باشد. در اين سفرنامه، توصيفى مفصل، جاندار و قابل اطمينان از دربار شاه ايران در اصفهان در طول نيمه دوم قرن هفدهم به دست داده شده است. از شاه و وزير اعظم وى تا ادندارباشى (= رئيس انبار هيزم) هيچ صاحب منصب يا خدمتگزار از قلم نيفتاده است. توصيف كمپفر از كاخ‏ها، تفرج‏گاه‏ها، قصرها، حرمسرا و باغ‏ها چنان دقيق و رساست كه حتى امروز مى‏توان بر مبناى آن قسمت‏هايى را كه از بين رفته است تجديدبنا كرد. تشكيلات داخلى دولت و امور ادارى، دسيسه‏هاى رايج در دربار آن روزگار، دخالت قواى دولتى و دينى در امور يكديگر، و به طور كلى همه مظاهر زندگى عمومى آن عهد در ضمن بيان مشاهدات نويسنده به وضوح تمام در برابر ديدگان خواننده قرار مى‏گيرد. اما اين گزارش‏ها و وصف‏هاى نويسنده كه خود شاهد و ناظر آن بوده به زبان لاتينى تحرير شده است.611

هرچند جامع‏ترين سفرنامه درباره ايران قرن هفدهم به قلم شاردن است، اما سفرنامه كمپفر از اثر شاردن هيچ دست‏كم ندارد و اين نكته از آنجا ثابت مى‏شود كه لانگله612 مصحح و ناظر طبع اثر ده جلدى شاردن در حواشى با استفاده از اثر كمپفر اصلاحات و تكمله‏هاى فراوانى آورده است.613

سفرنامه برادران شرلى، حاوى شرح مأموريت اين دو برادر از بدو حركت به سوى ايران تا رفتن آنتوان شرلى به آلمان مى‏باشد. اين سفرنامه، به شرح فداكارى و جنگيدن رابرت شرلى براى شاه عباس مى‏پردازد و اينكه مجددا شاه عباس بعد از نااميدى از بازگشت برادر بزرگ‏تر، برادر كوچك‏تر را نيز به سفارت به دول اروپايى مى‏فرستد. نويسنده در اين سفرنامه بيشتر به مقام خود نزد شاه ايران، روابط بين حكام ايرانى و زيردستان آنها، و به طور كلى به امور سياسى پراخته است و كمتر وارد امور اجتماعى مى‏شود و هرجا كه در مورد مسائل اجتماعى نظر داده، راه خطا پيموده است.614

در سفرنامه پيترو دلاواله ادبيات سياسى و نظامى موج مى‏زند، بخصوص نيمه دوم كتاب كه بيشتر به شرح حالات و رفتار شاه عباس مى‏پردازد و از اين حيث بيشتر شبيه يك كتاب تاريخى (ثبت وقايع دربار) مى‏باشد تا يك سفرنامه‏اى كه به شرح سفرهاى خود بپردازد. در اين كتاب كمتر به زندگى اجتماعى مردم پرداخته شده است، اما در عوض، به صورت بسيار مبسوط دربار و رجال و اعمال و رفتار آنها را توصيف مى‏كند.

نكات مهم در تاريخ‏نگارى اروپاييان از دوره صفويه

در تاريخ‏نگارى، منابع و اسناد نقش مهمى را ايفا مى‏كنند، بخصوص اگر اين منابع دست اول بوده و حاكى از مشاهدات نويسنده باشند. اما در عين حال، بايد توجه داشت كه صرف معاصر بودن و حتى شاهد ماجرا بودن نبايد خواننده را به اشتباه بيندازد؛ چراكه در برخى از موارد، سندى با وجود دست اول بودن، از اعتبار كافى برخوردار نيست.

در تنظيم يك سند تاريخى، هريك از عوامل «نويسنده»، «مخاطب»، «شرايط تنظيم سند» نقش اساسى را ايفا مى‏كنند؛ به اين معنا كه گاهى نويسنده داراى عقايد و اعتقادات خاصى است و حوادث اطراف خود را با عينك اعتقادات خود مى‏نگرد؛ مسئله‏اى كه موجب مى‏شود نويسنده اصل حادثه را وارونه درك كند. گاهى اوقات، براى خوشايند مخاطبان خود كه از اقشار خاصى هستند واقعيت را طبق ميل آنها معنا مى‏كند و گاهى نيز به خاطر موقعيت خاصى كه در آن قرار دارد، مجبور است از برخى از واقعيات چشم‏پوشى كند.

بنابراين، پيش از هرچيز بايد در مراجعه به سفرنامه‏هاى دوره صفوى به نكات زير توجه داشت:

1. مخاطبان سفرنامه‏ها

با توجه به اينكه مخاطب سفرنامه‏نويسان، ايرانى نيستند و از طرفى، غالب اين سفرنامه‏ها براى شناساندن مردم ايران به ساير ملل (عمدتا مسيحى) تأليف شده‏اند، از اين‏رو، طبيعى است كه نويسنده خود را ملزم به رعايت دغدغه دنياى مسيحيت بداند نه مردم ايران يا مسلمانان. براى مثال، اگر به كرات شنيده باشد كه در عيد قربان مردم به يادبود قربانى حضرت اسماعيل عليه‏السلام گوسفند يا شتر قربانى مى‏كنند، باز در نوشتن، كلمه «اسحاق» را جايگزين نام «اسماعيل» مى‏كند؛ چراكه مى‏داند كه با توجه به اعتقادات مسيحيان در مورد اسحاق و اسماعيل، آوردن نام «اسماعيل» ممكن است براى او دردسرآفرين باشد.

البته شايد تا حدى حق با آنها باشد؛ زيرا امثال شاردن مى‏دانند كه اگر از برترى‏هاى اسلام و خوبى‏هاى مسلمانان بنويسند، كتابشان به چاپ نخواهد رسيد؛ چنانكه در كتاب شاردن و ايران: آثار شاردن گزينش شده و تنها بخش‏هايى از آن چاپ شده است.615

2. عدم توان درك فرهنگ و اعتقادات ايرانيان

از نظر جامعه‏شناسان تفهم‏گرا616 براى آنكه يك محقق بتواند به درستى افعال و رفتار كنشگران را درك كند بايد خودش را در اذهان مردمى بگذارد كه رفتارشان ممكن است نزد محقق غيرمعمول جلوه كند و از ديد آنها به قضايا بنگرد. در اصطلاح به اين روش «مشاهده مشاركتى»617 گفته مى‏شود. در اين روش، محقق ابتدا بايد به دركى از اعتقادات، ارزش‏هاو هنجارهاى كنشگران مورد مطالعه دست يابد و سپس رفتارهاى آنها را بر اساس آن اعتقادات (نه اعتقادات خودش) تفسير نمايد.618

در ميان شش سفرنامه مزبور، تنها شاردن نكته فوق را تا حدى رعايت نموده و سعى كرده درك تقريبا درستى از رفتار ايرانيان داشته باشد. حتى گاهى به اشتباهِ خود در عدم درك درست يك رفتار اعتراف مى‏كند؛ مثلاً، در موردى شاردن نقل مى‏كند كه يك بار زنى موقّر به او مقدارى كشمش و گردو تعارف كرد. او خيال كرده بود كه اين زن هرزه است و منظور بدى دارد، اما بعد فهميد كه اين كار طبق يك رسم قديمى در ايران انجام مى‏شود.619

بجز شاردن، اغلب اين سفرنامه‏نويسان كم و بيش اعتقادات مردم و فرهنگ ايرانى را به درستى نمى‏شناختند و رفتار ايرانيان را با عينك فرهنگى خاص خود، نگريسته‏اند.

شايد علتش اين است كه برخى از سفرنامه‏نويسان همانند دلاواله، على‏رغم سكونت زياد در ايران، زبان فارسى را نياموختند و تنها با زبان تركى با مردم تعامل مى‏كردند و طبيعى است كه از تعامل با بخش اعظم مردم ايران و فرهنگ فارسى‏زبانان محروم ماندند. علاوه بر اينكه اغلب اين سفرنامه‏نويسان به علت آنكه مأمور رسمى دولت يا كليسا بودند، تعلّق خاص آنها به دولت متبوع خود يا به كليسا مانع مى‏شد كه بخواهند درك درستى از فرهنگ ايرانى و مذهب تشيع داشته باشند. آنها دين خود را بالاتر مى‏دانستند. مثلاً، تاورنيه در شرح داستان يك فرانسوى به نام برنار كه شاه سليمان صفوى از او مى‏خواهد مسلمان شود، مى‏نويسد: «در اين مدت "پدر رافائل" فرصت يافت تا با برنار حرف بزند و او را تشويق به استوارى و مقاومت كند و رستگارى جاودانه را به تمامى وعده‏هاى شاه ترجيح دهد.»620

خلاصه اينكه: سفرنامه‏نويسان كه در فضاى فرهنگى كاملاً متفاوت از فضاى فرهنگى ايران پرورش يافته بودند، كمتر موفق به درك درستى از فرهنگ و اعتقادات ايرانيان شدند و همين امر موجب مى‏شود كه گاهى حتى يك گزارش ساده را غلط ارائه كنند. مثلاً، كمپفر، قربانى عيد قربان را يادآور قربانى اسحاق معرفى كرده است،621 در حالى كه هركس كه كمتر آشنايى با دين، فرهنگ و آداب و رسوم ايرانيان داشته باشد مى‏داند كه هرگز براى يك مسلمان قربانى عيد قربان، يادآور اسحاق نيست.

يا وقتى شاه عباس سر قبر جدش صفى‏الدين رفته و به دعا و گريه و زارى مى‏پردازد، دلاواله اين رفتار شاه را حمل بر ضعف و احساساتى بودن او مى‏كند و عنوان مى‏كند كه «احتمال دارد آن روحيه سلحشورى سابق را از دست داده باشد.»622 دلاواله از دعا و راز و نياز با خدا چيزى نمى‏فهمد؛ زيرا او در فرهنگ مسيحى با چنين چيزى آشنا نبوده و نمى‏داند كه گريه و زارى در حضور خداوند به چه معناست.

نيز از آن‏رو كه اينان درك درستى از ازدواج موقت در اسلام نداشتند، اغلب آن را با رفيقه‏هاى اروپايى يا فحشا اشتباه مى‏گرفتند. مثلاً، شاردن گفته: در سال 1666م، نام و نشان 14 هزار روسپى در در دفتر حكومتى اصفهان به ثبت رسيده بود.623 با توجه به اينكه به چنين چيزى در ساير منابع تاريخى اشاره نشده، احتمال مى‏رود كه شاردن با ديدن زنان صيغه‏اى كه در جامعه اصفهان آن روز خيلى هم زياد بودند، آنها را روسپى تصور كرده است.

حجاب زنان از مهم‏ترين چيزهايى است كه اكثر اين سفرنامه‏نويس‏ها نتوانستند درك درستى از آن داشته باشند؛ از اين‏رو، تلاش كرده‏اند آن را به حسادت مردان624 و خودخواهى مردانه و زندگى مردسالارانه در ايران معنا كنند و چنين وانمود كنند كه زنان در زندان هميشگى به سر مى‏برند و اگر روزى بتوانند، از آن خارج خواهند شد.625

حتى پيترو دلاواله كه با يك بانوى مسيحى شرقى در عراق به اسم بانو معانى ازدواج كرده بود و به همراه اين خانم مسافرت‏هاى خود را پى مى‏گرفت، نيز حجاب را از ديد يك زن شرقى غيرمسلمان معنا كرده است. هرچند او در قضاوت خود درباره حجاب، پيش از هر چيز تفكر و پيش‏داورى اروپاييانى كه آن را نوعى فشار مردان بر زنان مى‏دانستند، رد مى‏كند و همچنين حجاب را ناشى از حسادت مردان نمى‏داند، اما در عين حال، او حجاب را از محتواى دينى آن خارج كرده و آن را صرفا يك امر فرهنگى مى‏داند و ريشه‏هاى آن را به قبل از اسلام برمى‏گرداند.626 علت آن اين است كه همسر او با آنكه مسيحى است، رعايت حجاب مى‏كند و حتى وقتى كه از او مى‏خواهد در مقابل افراد خاصى حجابش را بردارد تا آنها بتوانند صورتش را ببينند، ناراحت شده و به حالت خشم جواب مى‏دهد: «مگر آنان چه كسانى هستند كه من در مقابلشان حجاب از چهره برگيرم؟»627 سپس نويسنده به خودش دلدارى مى‏دهد كه وقتى به ايتاليا رفتم زنم را مجبور مى‏كنم حجابش را بردارد! در ادامه، وى انواع حجاب زنان را برشمرده و حجاب در اقشار مختلف را متفاوت مى‏داند و باز تأكيد مى‏كند كه حجاب يك مؤلفه فرهنگى است و ربطى به اسلام ندارد: «معمولاً در بين ايرانيان زنان با روى باز در حضور مردان حاضر نمى‏شوند و حتى عيسوى‏هاى مقيم ايران نيز به تبعيت از آداب و رسوم كشور اين كار را نمى‏كنند.»628

پيترو دلاواله تحت تأثير همين ذهنيت (البته برخلاف ساير اروپايى‏ها) حجاب را مانع حضور زن در جامعه نمى‏شمارد؛ از اين‏رو، در مورد قزوين مى‏نويسد: «زن در كوچه‏هاى قزوين فراوان است، ولى همه پياده هستند و روى خود را پنهان مى‏كنند... زنان نسبت به مردان اين رجحان را دارند كه مى‏توانند طرف مقابل را ببينند و خود ديده نشوند، در حالى كه مردان متقابلاً قادر به اين كار نيستند.»629

دلاواله اين درك ناقص خود از حجاب را مديون زن شرقى خود است كه در بين مسلمانان زندگى كرده و بدون آنكه الزام دينى داشته باشد، حجابش را رعايت مى‏كند. با اين حال، دلاواله نيز تا درك درست از حجاب فاصله زيادى دارد.

از ديگر مواردى كه اروپاييان در درك آن فرومانده بودند مسئله عزادارى براى امام حسين عليه‏السلاممى‏باشد. براى نمونه، كمپفر در سفرنامه خود مى‏نويسد:

ايرانيان ده روز اول ماه محرم را هر ساله به تجديد خاطره اين واقعه جان‏سوز مى‏گذرانند... . به زودى رقصى آغاز مى‏گردد كه در ضمن آن، نام حسين را به صداى بلند ذكر مى‏كنند نه با ناله و شكوه، بلكه با صدايى خشمناك، به تبعيت از آهنگ آواز، نوحه‏خوانان در دايره‏اى كنار هم جمع مى‏شوند و در عين اينكه پا بر زمين مى‏كوبند سينه را با مشت مى‏زنند. كسى كه با اين مراسم آشنا نباشد شايد بپندارد كه ساحران را در حال رقص مى‏بيند. آرى حركات و چهره كسانى كه در عزادارى شركت كرده‏اند حالتى چنين خشن و انتقام‏جويانه دارد. اين نمايش ساعت‏ها به طول مى‏كشد.630

كمپفر به خود اين اندازه زحمت نداده كه فلسفه اين حركات مخصوص در عزادارى، يا علت آنها را از مردم بپرسد و از نزد خود، اسم آن حركات را رقص مى‏گذارد؛ تشبيهى كه به شدت مورد نفرت مى‏باشد.

از موارد ديگر، قضاوت در مورد نگرش دينى مردم نسبت به شاه مى‏باشد. با آنكه شاردن بيشتر با آداب و فرهنگ ايرانيان آشنا شده، با اين حال باز اشتباه مى‏كند. وى در اين خصوص مى‏نويسد:

ايرانيان مى‏پندارند، كه شاه ايشان با عنوان جانشين و خليفه امام، واجد نيروهاى ماوراى طبيعى و من جمله داراى استعداد شفابخش بيمارى‏هاست. من ديده‏ام كه بيماران، خود را در پاى سلطان به زمين مى‏كشيدند يا در راهى كه وى مى‏رفت فنجانى آب به دست مى‏گرفتند و از وى استدعا مى‏كردند انگشتان خود را در آن خيس كند و آن‏گاه به صداى بلند اعلام مى‏داشتند كه يقين دارند با اين كار نيروى كافى براى درمان ايشان اخذ خواهند كرد.

البته هر كسى درخور چنين شفاى عنايت‏آميز نيست. تنها نسبت به رجال مورد توجه، آن هم بسيار به ندرت چنين عنايتى مبذول مى‏گردد.631

ممكن است شاردن شاهد چنين چيزى بوده باشد، ولى بايد توجه مى‏كرد كه ممكن است آن شخص صرفا از سر چاپلوسى چنين كرده باشد (بخصوص كه با صداى بلند اعتقاد خود را نزد ديگران اعلام مى‏كند) يا از پيروان فرقه صوفيه است كه شاه را مرشد و امام خود مى‏دانند، ولى قاطبه مردم كه شيعه دوازده امامى هستند چنين اعتقادى ندارند. از اين‏رو، او بايد اين مسئله را از افراد بيشترى پرس‏وجو مى‏كرد تا معلوم شود كه عقايد ايرانيان در مورد شاه چيست؟

3. اغراق يا وارونه‏نگرى به دليل داشتن اغراض سياسى

برخى از اين نويسندگان، گاهى انگيزه‏ها و اغراض سياسى در كارهاى خود داشته‏اند كه اين اغراض سياسى در گزارش‏هاى آنها تأثير گذاشته و بعضا درستى آن گزارش‏ها را زير سؤال برده است؛ زيرا گاهى براى اهميت دادن به نقش سياسى خود، در گزارش اغراق كرده يا امر غيرواقعى را مطرح مى‏كنند تا خود را فرد موفقى جلوه دهند. مثلاً، در سفرنامه برادران شرلى مى‏خوانيم: «شرلى به پادشاه اظهار داشت كه در صورتى كه آن اعليحضرت از اين طرف با عثمانى‏ها در جنگ هستيد، من هم كارى خواهم كرد كه سلاطين عيسوى از طرف ديگر به محاربه پرداخته، سلطنت عثمانى را به واسطه اين اتحاد منقرض سازيم. پادشاه از اين مطلب نهايت خوشحال شد و از جهت اين تدبير خوب، از سر آنتوان خيلى تشكر كرد و فورا سفير عثمانى را كه براى انعقاد عهدنامه صلح مابين سلطان عثمانى و شاه ايران آمده بود پس فرستاد... اين جواب پادشاه اسباب خوشحالى اهل ايران شد؛ زيرا كه در ايران از قديم مَثَل معروفى بوده است به اين مضمون كه يك نفر عيسوى از خارج خواهد آمد و به تدبير او، ايرانى‏ها كه جميع حقوق ديرينه خود را از دست داده بودند دوباره از عثمانى پس خواهند گرفت.»632

بعيد نيست كه اين سخنان نوعى اغراق باشد تا مأموريت خود را موفق جلوه دهد. جالب آنكه مى‏گويد شاه فورا او را سردار كل قشون خود در جنگ با عثمانى كرد، اما او به خاطر مأموريت سفارت نزد دول اروپايى، قول داد كه بعد از مراجعت از سفر، اين فرمان را اجرا كند.633 عجيب‏تر اينكه وقتى شاه در حضور شرلى از يك كشيش درباره پاپ سؤال مى‏كند و به دنبال جواب كشيش، شاه خود شرح مفصلى از داستان حضرت عيسى عليه‏السلام ارائه مى‏دهد كه همه عيسويان حاضر در مجلس از گستردگى اطلاعات شاه از دين عيسوى تعجب مى‏كنند، شرلى در توجيه معلومات نسبتا خوب شاه، مى‏گويد كه علت معلومات جامع و كامل شاه از مسيحيت به اين خاطر است كه شاه به او گفته بود: «از وقت آمدن شما به نزد من، من تقريبا عيسوى هستم»؛634 يعنى تنها عيسوى‏ها مى‏توانند چنين اطلاعاتى در مورد حضرت مسيح عليه‏السلامداشته باشند و شاه نيز بعد از آمدن او مسيحى شده است!

4. نقش تعصبات قومى در تحريف واقعيت (برتر پنداشتن اروپاييان)

علايق و ارزش‏ها به صورت ناخواسته در قضاوت‏ها و حتى گاهى اوقات در مشاهدات انسان‏ها تأثير مستقيم مى‏گذارند. افراد مورد بررسى ما نيز از اين قاعده مستثنا نيستند، بخصوص كه تفاوت در خصوصيات ظاهرى، فرهنگ، و مذهب مزيد بر علت شده است.

از اين‏رو، از اينكه بعضا ديده مى‏شود به صورت بسيار واضح و صريح ملت ايران را تحقير مى‏كنند، نبايد تعجب كرد: «بعد از چند روزى رسيديم به كردستان كه مملكتى است بسيار وحشى و مسكون از دزدان.»635 «تمام زنان در ايران... حلقه‏اى به بزرگى يك انگشتر با سه سنگ گران‏بها يا مرواريد كه به آن آويخته است در سوراخ چپ بينى به نشانه تعلق و وابستگى دارند... .»636

برخى همانند دلاواله (كه به اعتراف خود، از اشعار فارسى چيزى نمى‏داند)،637 با وجود آنكه زبان فارسى و دقايق آن را درست نمى‏شناسند، نه تنها ادبيات اروپايى را برتر از ادبيات و شعر ايرانى مى‏دانند،638 بلكه با جملات سخيف، ادبيات ايرانى را تحقير مى‏كنند: «اين زبان از لحاظ اصطلاحات فقير است و به قرارى كه حدس مى‏زنم، طرز تركيبات و جمله‏بندى‏هاى آن نيز مشابه زبان‏هاى ديگر شرقى است و تقريبا همه آنها از زيبايى و ابتكار و خلاقيت بهره نبرده‏اند! و فكر نو در آنها كمتر يافت مى‏شود! بنابراين، حدس مى‏زنم شعر فارسى نيز چيز زياد دلچسبى نباشد!»639

كمپفر وقتى به بحث رشد علمى ايرانيان مى‏رسد، ايرانى‏ها را از نظر فكر و تربيت و علوم، بر ترك‏ها برترى مى‏دهد.640 اما زيركانه تلاش دارد به نوعى با ابهام سخن بگويد تا به او انتقاد نشود كه ايرانيان را بر اروپاييان برترى داده است. او به صورت جزئى افراد دانشمندى را نام مى‏برد كه در زمان شاه عباس دوم تلاش كردند از طريق علم و دانش به عظمت ايران بيفزايند. از جمله اينها اعتمادالدوله (محمد بيك) است كه اقدام به كشفيات جديدى در معدنى‏جات زد تا از مواد خارجى بى‏نياز شوند.641

در مورد كتاب‏هاى درسى ايرانيان نيز مى‏خواهند چنين القا كنند كه ايران به نوعى وام‏دار غرب است: «كتاب‏هاى آنها اغلب اثر يك نويسنده قديم ايران به نام خواجه نصير از شهر طوس در ايالت خراسان است و حقيقت اين است كه او در زبان‏هاى يونانى و عربى كاملاً متبحر بوده و بعضى از آثار علماى اين دو زبان را به فارسى ترجمه كرده است و آنها حتى ترجمه بعضى از تصنيفات ارسطو را كه در مغرب‏زمين مفقود مى‏دانند در اختيار دارند.»642

گاهى نيز ايرانيان را مردمى بى‏حال و بى‏رمق كه از بى‏حالى پذيراى هر ستم و ظلمى هستند، معرفى مى‏كنند و در عوض، مردم اروپا را سرزنده و پر جنب و خروش مى‏دانند: «ايرانيان نسبت به فرمان‏هاى سلطان خود فرمان‏بردارى صميمانه‏اى دارند كه از ته دل برمى‏خيزد، و... اگر برخى از فرمان‏هاى آنان ظالمانه و خشن باشد، ناگزير بايد آنها را اطاعت كرد،... و از دو قرن تاكنون سخنى درباره شورش يا انقلاب در ايران به گوش كسى نخورده است. من اين فرمان‏بردارى آرام را نتيجه خلق و خوى ايرانيان مى‏دانم؛ زيرا مانند مردم كشورهاى سردسير ما پر جوش خروش نيستند.»643

5. تحقير شيوه حكومتى ايران و برتر دانستن پادشاهى اروپايى

يكى ديگر از وجوه قوم‏پرستى اروپاييان در اين سفرنامه‏ها، تحقير حكومت در ايران و برتر دانستن شيوه‏هاى حكومت غربى است. اين نگرش، بر اثر دو عامل زير شكل گرفته بود:

1. قضاوت كلى از مشاهده يك واقعه خاص: يكى از اشكالات اصلى در تاريخ‏نويسى سفرنامه‏ها آن است كه با ديدن يك واقعه خاص در حكومتِ يكى از پادشاهان صفوى، بدون توجه به همه جوانب قضايا، در مورد كل نظام حكومت ايران قضاوت كرده‏اند.644

روشن است كه شاهان صفويه يك دست نبودند؛ برخى از پادشاهان صفويه، همانند شاه طهماسب، بسيار مؤمن و محتاط بودند و تا حدّ ممكن از جنگ با ساير مسلمانان خوددارى مى‏كردند و طالب صلح با عثمانى و مشتاق جنگ با غيرمسلمانان بودند. (شاه تهماسب چهار بار به كشورهاى مسيحى لشكركشى كرد.)645 برخى ديگر، مانند شاه عباس اول، بسيار مقتدر عمل مى‏كردند و در عين حال، مردم‏دار بودند. برخى نيز، مانند جانشينان شاه عباس، بسيار خودرأى و مغرور و نالايق بودند.

از آن‏رو كه سفرنامه‏نويسان فوق‏الذكر در زمان شاه عباس و جانشينان او، در ايران حضور داشتند و كم و بيش به دربار رفت و آمد مى‏كردند، با ديدن يك صحنه از خشونت ـ مثلاً ـ شاه صفى، درباره حكومت ايرانيان قضاوت مى‏كردند. مثلاً، شاردن مى‏بيند كه شاه سليمان در حالت مستى دستور داد سرهنگى را بى‏رحمانه و «تقريبا براى هيچ و پوچ» چوب زدند كه دو روز بعد بر اثر جراحاتش مرد و يا دست يك مشعل‏دار را كه بسيار دور پيشاپيش او گام برمى‏داشت جلوى چشمانش بريدند.646

شاردن تحت تأثير نتيجه كلى كه از امثال حوادث فوق گرفته، در مورد نوه دخترى شاه عباس كبير مى‏نويسد: «وى بيست سال داشت و به هيچ وجه چشمانش را بيرون نياورده بودند و اين امر در ايران معجزه به شمار مى‏رود؛ زيرا هر كه در خانواده شاهى به دنيا آيد، چشمانش را بيرون مى‏آورند، خواه از طرف زنان خاندان سلطنتى باشد و خواه از جانب مردان؛ يا آنكه به هنگام تولد، چنين نوزادان را شير نمى‏دهند، تا بميرند.»647

شاردن تحت تأثير همين تفكر نتيجه مى‏گيرد: «در ايران وقتى شاه كسى را محكوم كرد، ديگر نمى‏توان در اين باب با او سخنى گفت و درخواست بخشش هم نمى‏توان كرد. حتى اگر در مستى و خارج از حال عادى فرمان داده، بايد فرمان او اجرا شود، وگرنه سخن خود را كه در حكم قانون است، نقض كرده و قانون نمى‏تواند ناقض خود باشد!»648

سخن شاردن موهم اين انديشه است كه در ايران استبداد و ظلم شاه بر اساس يك قانون لازم‏الرعايه صورت مى‏گيرد. البته شاهان در طول تاريخ ظلم‏هاى فراوانى نسبت به مردم و خودشان روا داشته‏اند، اما مسلم است كه قانونى به اين شكل در ايران وجود نداشته است، بلكه اين موارد از بى‏قاعدگى و لجام‏گسيختگى برخى از شاهان بوده است كه نظير آن در تمام دنيا يافت مى‏شود؛ اما از نظر اين سفرنامه‏نويسان هيچ‏گاه اين بى‏قاعدگى در كشورهاى اروپايى به عنوان قانون تلقّى نمى‏شود.

در ادامه روشن خواهيم كرد كه چگونه پادشاهان ايران نيز توسط قوانين دينى، علما و مردم محدود مى‏شدند.

2. مقايسه بين حكومت ايران و اروپا: مقايسه حكومت ايران با اروپا موجب شده تا اين دسته از اروپاييان دچار قضاوت‏هاى نادرست از نوع حكومت در ايران گردند؛ زيرا اينان در اروپا با دو نوع حكومت مواجه بوده‏اند: 1. حكومت‏هاى داراى قانون اساسى و مقيد به مجلس سنا يا مجلس اعيان كه قانون اساسى قدرت شاه را محدود مى‏كرد؛ 2. حكومت‏هاى استبدادى و مطلق‏العنان. آنها خيال مى‏كردند كه حكومت بايد يكى از اين دو باشد و از آن‏رو كه آثارى از مجلس سنا يا مجلس اعيان در ايران ديده نمى‏شد، پس بايد حكومت مطلق‏العنان و مستبد باشد.

براى مثال، كمپفر در مقايسه اين دو نوع حكومت مى‏نويسد: «در بقيه جهان قدرت دولت يا با توافقى رسمى و شناخته‏شده يعنى توسط قانون اساسى محدود مى‏شود يا موانعى غيرمتعارف و در عين حال، غيرقابل غلبه در راه آن وجود دارد. اما پادشاه صفوى برخلاف آنچه گفته شد به هر كارى مجاز است و هيچ رادع و مانعى در سلطنت خود نمى‏شناسد. شاه صفوى ايران از حقوقى كاملاً نامحدودومستقل در اعمال‏قانون‏برخورداراست.»649

تاورنيه نيز شيوه حكومت در ايران را بسيار مستبدانه معرفى مى‏كند: «مى‏توان گفت كه هيچ حكمرانى در جهان مستبدتر از شاه ايران نيست.»650

آيا حاكمان صفوى مستبدترين و ظالم‏ترين حاكمان دنيا بودند؟ واقعيت چيست؟ براى روشن كردن واقعيت بايد دو نكته را مدنظر قرار داد (در سفرنامه‏ها نيز به اين دو نكته اشاره شده است):

اولاً، تمامى شاهان صفوى كم و بيش با قوانين شرع محدود مى‏شدند، به گونه‏اى كه حتى گاهى يك بار شاه نتوانست درباره كسانى كه نسبت به او سوءقصد كرده بودند، تصميم بگيرد، و چنان‏كه پولاك نوشته: هنگامى كه سه نفر به جان شاه سوءقصد كردند، علما با كشتن آنها به مخالفت برخاستند و مى‏گفتند: چون سوءقصدكنندگان سه نفر هستند بر حسب فقه شيعه نمى‏توان آنها را قصاص كرد، بلكه مى‏توانند با پرداختن مبلغ معين جريمه، آزادى خود را به دست آورند.651

نمونه ديگر آنكه وقتى در حضور شاه بنا بر درخواست كمپفر آلمانى، شاه سليمان صفوى بيگانگان را بر رعاياى خود ترجيح مى‏داد، شيخ‏الاسلام زبان به انتقاد گشود.652

شاردن نيز در توصيف نوع حكومت در ايران ابتدا متذكر مى‏شود كه «در ايران، هيچ‏گونه شوراى دولتى وجود ندارد»653 اما در عين حال، يادآور مى‏شود: «يك چيز هست كه گاهى مى‏توان در برابر اراده امير و حاكم به ميدان و مصاف آورد و آن مذهب است... زيرا قوانين شرع برترى دارد... .»654

كمپفر نيز معترف است كه حقوق در ايران به دو قسمت تقسيم مى‏شود: 1. حقوق عرف كه متكى است به رويه‏هاى قضائى رايج در يك محل كه ديوان‏بيگى يا داروغه‏ها، پرواى آن را دارند؛ 2. حقوق شرع كه به عهده صدر قضات روحانى است كه «حاكم شرع» ناميده مى‏شدند؛655 زيرا عالم شرع يا مجتهد قدرتى داشت كه به سختى با قدرت شاه رقابت مى‏كرد.

كمپفر در مورد ويژگى‏هاى مجتهد مى‏نويسد: «تمام صاحبان مقامات عالى دينى... از نظر حيثيت و احترام در درجه‏اى بعد از كسى قرار دارند كه عالم به كتاب است و "مجتهد" لقب دارد. اين لقب حاكى از حد اعلاى روحانيت و پيشوايى بى‏چون و چند بر مؤمنين است. نه عنايت خاص شاه و نه همراهى و همدلى روحانيون يا بزرگان هيچ‏يك در رسيدن به اين مقام مؤثر نيست... فرمانروا تنها وظيفه دارد به حفظ و اجراى نظرات وى همت گمارد. برحسب آنچه گفته شد، مجتهد نسبت به جنگ و صلح نيز تصميم مى‏گيرد؛ بدون صلاحديد وى هيچ كار مهمى كه در زمينه حكومت بر مؤمنين باشد صورت نمى‏پذيرد.»656

وى براى توجيه حقّ دخالت مجتهد در امور سياسى، چنين استدلال مى‏كند: «هر گاه لازم باشد كه مسلمانان طبق مشيت الهى هدايت شوند، پس ناگزير خدا بايد اراده‏اش را به يكى از مردم فانى، اعلام دارد. ولى كيست كه براى اين كار شايستگى دارد؟ آيا اين شخص يكى از رؤساى دنيوى است كه به خاك و تن بستگى دارد؟ چنين قالبى نمى‏تواند جاى مناسبى براى عنايت مخصوص ذات بارى باشد، مشيت خدايى فقط بر كسى تجلّى مى‏كند كه عمرى را در معنويت گذرانده و با چشم‏پوشيدن از لذات دنيوى، دل را مهبط انوار الهى كرده باشد.

اما شاه كه خداوند، زمام رعايا و اداره كشورش را به دست او سپرده است بايد از زبان مجتهد وقت نيت و مشيت او را دريابد.»657

ظاهرا اين توجيه براى مجبور بودن شاه به اطاعت از مجتهدان، كمپفر را راضى نكرده است؛ چون در ادامه مى‏نويسد: «اما درباره احترامى كه شاه صفوى به مجتهد مى‏گذارد اين را مى‏توان گفت كه قسمت زيادى از آن متصنع است و در اين كار، شاه پرواى مردم را مى‏كند؛ زيرا پيروى مردم از مجتهد تا بدان پايه است كه شاه صلاح خود نمى‏داند به يكى از اصول غيرقابل تخطى دين تجاوز كند و يا در كار مملكت‏دارى به كارى دست بزند كه مجتهد ناگزير باشد آن را خلاف ديانت اعلام كند.»658

بنابراين، آن‏گونه كه در برخى از سفرنامه‏ها آمده است، پادشاهان صفوى نه تنها مطلق‏العنان نبودند، بلكه از علما و مجتهدان حساب مى‏بردند و حتى جرئت نداشتند كه در ملأ عام شراب بنوشند تا چه برسد به كارهاى ديگر.659

ثانيا، استبداد و ظلمى كه اروپاييان از آن ياد كرده‏اند و خود شاهدش بودند خشم و استبدادى بود كه نصيب اشراف و صاحب‏منصبان مى‏شد؛ ظلم شاهان صفوى بيشتر از آنكه متوجه رعايا گردد متوجه اشراف و صاحب‏منصبان و اطرافيان شاه بوده است. و در اين ميان، بيشترين آسيب را برادران شاه و حتى فرزندان برادران آنها مى‏بينند.660 مثلاً، وقتى كه شاه احساس مى‏كند يكى از صاحب‏منصبانش قصد تملق او را دارد دستور مى‏دهد دو دندان او را بكنند.661

تاورنيه از نظم دقيق و شديد و رعايت حقوق مردم در ميان لشكريان شاه عباس تعجب مى‏كند؛ اينكه چگونه يك لشكر چند صد هزار نفرى از منطقه‏اى عبور كنند، ولى به يك نفر يا اموال يك نفر آسيب وارد نشود و حتى وقتى مردم يكى از دهات، از فوجى كه فرماندهى آن به عهده حاكم استراباد بود شكايت كردند كه ميوه‏هاى باغ ما را چيده است بدون آنكه پولش را بدهد، شاه عباس دستور مى‏دهد تيرى از وسط بينى آن فرمانده عبور دهند و او را در ميان لشكر بچرخانند تا سايرين عبرت گيرند.662 مشاهده چنين صحنه‏اى، با وجود كِبَر سن فرمانده، بسيار رقت‏انگيز بود.

وى همچنين مى‏نويسد: «انضباط شديد چنان برقرار بود كه قوا از هر جا مى‏گذشت كاملاً به نفع سكنه محل تمام مى‏شد و هرچه سربازان مى‏خريدند پولش را فورا پرداخت مى‏كردند، به نحوى كه اردو زدن قشون در يك محل براى مردم آنجا واقعا مفيد بود و من به اين مناسبت ياد عبور سربازان خودمان افتادم كه در سر راه خود از مال دوست و دشمن چيزى باقى نمى‏گذارند و سكنه محلى همه از ترس ظلم و ستم آنها فرار اختيار مى‏كنند. در اينجا بر عكس، وقتى قشون از محلى رد مى‏شود، فروشنده‏هاى دوره‏گرد از تمام اطراف و جوانب به مسير آنها هجوم مى‏آورند تا به سربازان اشياى مختلف و آذوقه بفروشند.»663

اين موارد نشان مى‏دهد كه مردم نيز در حكومت صفويه نقش مهمى داشتند، به گونه‏اى كه گاهى مردم شورش مى‏كردند و شاهان صفوى نيز از مردم حساب مى‏بردند. مثلاً، شاردن نقل مى‏كند كه در اصفهان شاهد اعتراض جمعى بود كه عليه تعدى و اجحاف ميراب بزرگ پايتخت اقامه مى‏گرديد. شاردن پس از تذكر اين مطلب كه دهقانان شاكى ايرانى چوب و شاخه خشك به دست مى‏گيرند، ادامه مى‏دهد: «آخرين بار كه من ديدم اين شكايت و عرض حال را دارند در سال 1676 عليه "ميراب" يا امير آب‏ها بود. مردم يك ناحيه نزديك دو فرسخى اصفهان نه هزار ليره به او داده بودند كه ده روز متوالى آب داشته باشند، اما فقط يك روز آب به آنان رسانيد. كشاورزان با شاخه‏هاى درخت در دست به دادخواهى آمدند. و شاه نيز اقدام به جريمه ميراب كرد.»664

هرچند اين شورش بر عليه شخص شاه نيست، اما روشن است كه شاه ملاحظه مردم را كرده و به خاطر جلب رضايت مردم، مأمور خود را تنبيه نموده است؛ زيرا بيم آن داشت كه اگر چنين نكند، اين شورش‏ها متوجه خود او خواهد شد.

بنابراين، شاهان صفوى داراى اختيار مطلق نبودند. آنها نمى‏توانستند هر كارى كه دلشان بخواهد، انجام دهند، بلكه بايد ملاحظه خيلى چيزها از جمله مجتهدان و مردم را مى‏كردند.

علاوه بر اين، قوانين دينى دست آنها را تا حدى بسته بود. حتى مى‏گسارى شاهان، كه در اين سفرنامه‏ها درباره آنها قلم‏فرسايى شده، در خلوت درباريان و سفراى خارجى صورت مى‏گرفته است. البته برخى از شاهان صفوى كه اقدام به اين كار در ملأعام مى‏كردند منفور جامعه شده و علما علنا در برابر آنها موضع مى‏گرفتند. مثلاً، شاردن مى‏نويسد: «اهل منبر مى‏گويند: چگونه ممكن است كه اين پادشاهان شرابخوار و هوسباز، خليفه خدا باشند.»665 وى همچنين از شخصى به نام ملاكاظم نام مى‏برد و مى‏گويد: «پس از آنكه از راه زهد و ورع، قبول عام يافت، شروع كرد از اخلاق و عادات شاه عباس ثانى مذمّت كردن و كار را به جايى رسانيد كه مى‏گفت اين پادشاه، دائم‏الخمر است و در نتيجه، كافر شده،... بايد او را كشت و به جايش يكى از پسران شيخ‏الاسلام را كه نوه شاه عباس كبير است برگزيد. من همچنين اهل منبر و اهل ادب و شخصيت‏هاى بسيار مبرّز و ممتاز را ديده‏ام كه همين اعتقاد را داشتند.»666

6. تعصبات مذهبى و نديدن واقعيات

همان‏گونه كه پيش‏تر گفته شد، علايق و ارزش‏ها به صورت ناخواسته در قضاوت‏ها و حتى گاهى اوقات در مشاهدات انسان‏ها تأثير مستقيم مى‏گذارند، بخصوص اگر اين علايق، علايق دينى و ارزش‏هاى مذهبى باشد. از اين‏رو، ديده شده كه برخى از اروپاييان در مورد مذهب تشيع اظهارنظرهايى مى‏كنند كه انسان را به تعجب وامى‏دارد. در ذيل، چند نمونه از اين موارد ذكر مى‏شود و قضاوت در مورد آنها به خواننده واگذار مى‏گردد:

تاورنيه معتقد است كه شاه عباس قبر امام رضا عليه‏السلامرا اختراع كرده تا بتواند زيارتگاهى در مقابل بقاع عراق و عربستان عَلَم كند.667

كمپفر نيز كه از توجيه معجزات بى‏شمار امام رضا عليه‏السلامدرمانده، تلاش مى‏كند به طريقى اين معجزات را زير سؤال ببرد: «خيلى شده است كه براى تقويت اعتقاد زائران امام رضا عليه‏السلام خدام كسى را وادار كرده‏اند كه خود را به نابينايى بزند. هنگامى كه اين مرد در اثر توسل به امام رضا ظاهرا بينايى خود را باز يافته را به نشان اجلال و اكرام شفادهنده مقدس با طبل و نقاره در كوچه‏هاى مشهد مشايعت كنند... هنگامى كه اين نمايش به پايان رسيد بازيگر اصلى، از متوليان لباس نوى مى‏گيرد و در حالى كه هداياى بسيارى به چنگ آورده پى كار خود مى‏رود.»668

برخى از اين سفرنامه‏نويسان هدف خود از سفر به ايران را خدمت به مسيحيت و مبارزه با عثمانى‏ها به منظور حمايت از مسيحيان عنوان مى‏كنند. براى مثال، كمپفر مى‏نويسد: «عشق به جنگ با اين قوم، گويى از بدو تولد با وجود من عجين شده است و وقتى به اوج خود رسيد كه از سرزمين آنها عبور كردم و ديدم رفتار آنها با عيسويان چگونه است.»669 او در جاى ديگر آرزو مى‏كند كه اى كاش دوباره جنگ‏هاى صليبى از سر گرفته مى‏شد.670 تاورنيه در قدرت مسيحيان اغراق كرده و معتقد است كه اگر كمك آنها نبود شاه ايران هرگز نمى‏توانست جزيزه هرمز را فتح كند.671

پيترو دلاواله صريحاايران‏را سرزمين كفار مى‏نامد.672

در جايى هم كه از رشد علمى ايرانيان تمجيد مى‏كنند، آنها را پايين‏تر از مسيحيان نشان مى‏دهند. شاردن مى‏نويسد: «ايرانيان بعد از مسيحيان اروپا دانشمندترين ملل روى زمين هستند.»673

يا وقتى كمپفر مى‏خواهد از ايران تعريف نمايد تلاش مى‏كند بگويد كه از اين حيث ايران شبيه سرزمين‏هاى مسيحى است.674 (بعد از مسيحيان اروپايى، حتى در مقايسه با مردم چين، دانشمندترين مردم جهانند.»675

همان‏گونه كه در جملات فوق ديده مى‏شود، تأكيد روى «سرزمين‏هاى مسيحى» يا «مسيحيان اروپا» به نوعى جانب‏دارى مذهبى را در كلمات اينها نشان مى‏دهد.

طرف‏دارى از اقليت‏هاى دينى در ايران: از ديگر وجوه تعصبات دينى كه موجب شده بى‏طرفى اين كتاب‏ها زير سؤال برود، جانب‏دارى فاحش سفرنامه‏نويسان از اقليت‏هاى دينى مسيحى، ارمنى، مجوسى و... است. با مطالعه اين كتاب‏ها، كسى كه اطلاع چندانى از تاريخ ايران نداشته باشد خيال مى‏كند اين اقليت‏ها نقش اساسى در تحولات سياسى ايران داشته‏اند؛ حال آنكه مى‏دانيم اكثر مردم ايران مسلمان بوده‏اند.

براى مثال، در سفرنامه تاورنيه در فصل مربوط به اصفهان، كه حدود 40 صفحه است، 20 صفحه اختصاص به بخش مسلمان‏نشين اصفهان و 20 صفحه اختصاص به بخش ارمنى‏نشين آن (جلفا) دارد. وقتى هم از رسومات مذهبى ايرانيان سخن مى‏گويد، كلاً 8 صفحه را به عاشورا و عيد قرآن و ساير اعياد مذهبى شيعيان اختصاص مى‏دهد، در حالى كه در ادامه، از رسومات مذهبى زرتشتيان 12 صفحه، و از رسومات مذهبى ارمنيان 15 صفحه قلم‏فرسايى مى‏كند.

پيترو دلاواله نيز همان‏گونه كه در سفرنامه‏اش از ابتدا موضع خود را روشن كرده است، از مسيحيان طرف‏دارى مى‏كند؛ چون فرستاده پاپ به دربار ايران است و اين امر را رسالت خود مى‏داند. از آن‏رو كه كتاب او رنگ و بوى سياسى دارد، به نشست و برخاست با شاه و شرح چگونگى طى منازل سفر مى‏پردازد، و به مسائل اجتماعى و آداب و رسوم مردم كارى ندارد. اما با اين حال، براى ساير فرق و اقليت‏هاى دينى جايگاه خاصى قايل است. براى همين، از صفحه 65 تا 81 كتاب را به آداب و رسوم هندى‏هاى مقيم اصفهان و زرتشتى‏ها اختصاص داده است.

به طور كلى، مى‏توان گفت كه توجه به دين زرتشتى، حداقل از باب واكاوى حقيقت ايرانى يا بازگشت به ايران قبل از اسلام، براى سفرنامه‏نويسان جالب بوده است و در سفرنامه‏هايى مثل تاورنيه و شاردن مفصل به اين مسئله پرداخته شده است.676

7. تك‏ساحت‏نگرى، مانعى براى واقع‏نگرى

يكى از اشكالات عمده اين سفرنامه‏ها اين است كه تنها به جنبه‏هاى مادى تمدن و فرهنگ ايرانى توجه دارند و از جنبه‏هاى معنوى و روحانى غافلند، به گونه‏اى كه حتى از توجه به فيلسوفانى همچون ميرداماد يا ملّاصدرا به خيال آنكه آنان متكلمان شيعى هستند، دورى كرده‏اند.677 اين امر باعث مى‏شود كه بخش زيادى از حقيقت بر آنها پوشيده بماند و چه بسا با ناقص ديدن، نتايج غلط گرفته شود.

به عبارت ديگر، پايه‏هاى اوليه مدرنيته و فرهنگ تك‏ساحتى نوين توسط اين مستشرقان پايه‏گذارى شد. اينان كسانى بودند كه تلاش كردند دنبال تمدن مادى و توسعه صنعتى و ثروت مادى، سراسر عالم را طى كنند و خود را از هر نوع نسيم معنويت و فطرى محروم نمايند. و اين را مى‏توان در تمامى گزارش‏هاى اين سفرنامه‏نويسان رديابى كرد.

در اينجا به علت محدوديت ظرفيت مقاله، تنها به يك نمونه از اين دست كفايت مى‏شود:

مادى‏نگرى، عامل ناتوانى درك مقام علم و عالم در ايران: بسيارى از سفرنامه‏نويسان به خاطر تك‏ساحتى‏نگرى از درك مقام علم (جداى از سود مادى آن) در نزد ايرانيان درمانده‏اند و حتى نمى‏توانند بفهمند كه چرا يك ايرانى تا آخر عمر درس مى‏خواند؛ از اين‏رو، همواره با تعجب اين مطلب را طرح مى‏كنند: «ايرانيان علم را براى استفاده مادى از آن، كمتر فرامى‏گيرند، بلكه آنها بيشتر علم را به خاطر نفس علم تحصيل مى‏كنند، لذا برخى از افراد در ايران تمام عمر خود را صرف تحصيل علم مى‏كنند، بدون اينكه مشكلات خانواده و تعدد اطفال و يا مقامات دولتى بتوانند آنها را از اين كار منصرف نمايند؛ حتى فقر مانع پرداختن آنها به علم نمى‏شود.»678

مسئله ديگرى كه بر همين اساس مايه تعجب سفرنامه‏نويسان شده، احترام فوق‏العاده‏اى است كه مردم و طلاب به دانشمندان و علما دارند. از اين‏رو، اين مسئله براى برخى از جهانگردان مثل شاردن تعجب‏برانگيز مى‏باشد؛679 زيرا وقتى علم‏آموزى براى كسب مال شد، ديگر وجهى براى احترام به عالم وجود نخواهد داشت.

مسئله ديگر، فراگير و همگانى بودن علم‏آموزى در ايران است؛ زيرا از نظر آنان، وجهى ندارد كه فردى همه شاخه‏هاى علمى را تحصيل كند؛ چراكه براى او قابل استفاده مادى نيست.

شاردن با تعجب مى‏نويسد: «ايرانى‏ها تنها افرادى را واقعا دانشمند مى‏دانند كه در كل علوم تبحر داشته باشند و كسى را كه فقط در يك رشته تخصص داشته باشد، دانشمند به حساب نمى‏آورند. در نظر ايرانيان، علوم زنجيروار به هم مربوطند و شخص ناگزير است از ابتدا تا انتها به مطالعه آنها بپردازد.»680

در اينجا شاردن چنين اظهارنظر مى‏كند: «شايد به همين علت است كه آنها نمى‏توانند در يكى از رشته‏هايى كه در اروپا پيشرفت فراوان داشته تبحر كامل حاصل كنند.»681

اولئاريوس تا حدى به درك مسئله پى برده است. او فهميده كه ايرانى‏ها براى علم احترام ذاتى قايل هستند. از اين‏رو، مى‏نويسد: «زيرا ايرانى‏ها به كسب دانش و هنر ارزش زياد مى‏نهند.682 لذا كمتر ايرانى‏اى ديده مى‏شود كه خواندن و نوشتن نداند، بدون در نظر گرفتن اينكه در كدام قشر اجتماعى قرار دارد؛ زيرا ايرانيان فرزندان خود را حتى زودتر از معمول به مدرسه مى‏فرستند.683

اما سايرين و حتى شاردن به خاطر نگاه مادى نمى‏توانند درك كنند كه چرا علم بدون توجه به فوايد مادى آن براى يك ايرانى مهم است. از اين‏رو، بدون آنكه بخواهند مسئله را براى خود حل كنند صورت مسئله را تغيير داده و معتقدند كه دو علم نجوم و طب به خاطر منافع مادى آن، بيشترين طالب را در ايران دارد: «بايد بگويم ستاره‏شناسى آن‏قدر در ايران رايج است كه حتى سربازان عامى و بى‏اطلاع نيز در صحنه‏هاى نبرد تقويم از حفظ دارند... تعداد اهل علم و مطلعين رشته‏هاى ديگر علوم نيز نسبتا زياد است و اين عده نوعا از مردمان زحمت‏كشيده‏اى تشكيل شده‏اند كه شغل آنها نظامى‏گرى نيست.»684

مسئله ديگرى كه ناشى از تك‏ساحتى‏نگرى آنهاست، توجه انحصارى به علوم مادى است. با اينكه آنها به كرّات از دانشمندان بزرگ ايرانى همچون ابن‏سينا و خواجه نصيرالدين نام مى‏برند و متون علمى ـ تجربى آنها را زير و رو مى‏كنند، اما كوچك‏ترين اشاره‏اى به متون فلسفه مابعدالطبيعه و كلامى آنها نمى‏كنند و حتى به فلاسفه بزرگ معاصر خود، از جمله ميرداماد، ملّاصدرا و شيخ بهايى توجهى نمى‏كنند؛ با آنكه برخى از اين سفرنامه‏نويسان همچون برادران شرلى در زمان حيات علماى فوق در ايران بوده‏اند و برخى ديگر مثل شاردن وقتى به ايران مى‏آيند حدود 35 سال از فوت ميرداماد و 25 سال از فوت ملّاصدرا مى‏گذشته است. البته مى‏توان حدس زد كه شايد اسامى آنها در نزد مردم عامه شهرتى نداشته است يا اينكه سفرنامه‏نويسان بدون آنكه آثار آنها را بخوانند ايشان را جزو گروه متكلمان شيعى به حساب مى‏آوردند. نيز به دليل آنكه مى‏ترسيدند عقايدشان سست شود (چنان‏كه خود در جاهاى مختلف تأكيد مى‏كنند بايد افرادى به ايران اعزام شوند كه عقايد محكم مسيحى داشته باشند، وگرنه در جو آزادى مذهبى كه در ايران وجود دارد بسيارى از مسيحيان اروپايى و غير اروپايى مسلمان شده‏اند685) به طرف آثار آنها نرفته‏اند.686

نتيجه‏گيرى

در بررسى شش سفرنامه از دوره صفوى نتايج زير به دست آمد:

1. هرچند سفرنامه‏هاى دوره صفوى از منابع دست اول و مهمى هستند، اما توجه به جنبه‏هايى كه مى‏تواند مقدار ارزش علمى آنها را براى ما روشن كند ضرورى و لازم است.

2. سفرنامه‏ها على‏رغم ارائه اطلاعات مفيد اجتماعى كه بعضا در منابع داخلى به آن توجه نشده، در انعكاس واقعيت‏هاى جامعه ايران دقيق نيستند و علت دقيق نبودنشان به يكى از دلايل زير است:

الف) مخاطبان سفرنامه‏ها اروپاييان هستند. از اين‏رو، دغدغه‏هاى ايرانيان در اين سفرنامه‏ها چندان رعايت نشده است.

ب) به خاطر بيگانگى از فرهنگ ايرانى ـ شيعى، در فهم بسيارى از كنش‏هاى مردم ايران، بخصوص رفتارهاى دينى ايرانيان دچار مشكل هستند.

ج) تعصبات قومى و مذهبى مانع بزرگى در فهم درست رفتار مردم ايران شده است.

د) مأموريت سياسى برخى از آنها موجب شده كه به خاطر ملاحظات سياسى، در برخى از مسائل اغراق كنند يا برخى مطالب را ناچيز جلوه دهند.

ه.) نگرش مادى سفرنامه‏نويسان باعث شده تا تحليل‏ها و تفسيرهاى آنها از رفتارهايى كه داراى جنبه‏هاى معنوى يا علمى است، نادرست باشد.

3. با توجه به دلايلى كه برشمرده شد، آنها «حجاب» را يا معلول حسادت مردانه يا معلول فرهنگ عمومى جامعه معرفى مى‏كنند و از طرحِ مسئله‏اى كه به خدا و جهان ماوراء ارتباط داشته باشد به شدت واهمه دارند.

از اين‏رو، با توجه به اشكالات فوق، رجوع به اين منابع در كنار منابع فارسى كارى پسنديده است، اما اتكا به آنها بدون توجه به منابع داخلى، امرى خطرناك و چه بسا موجب تحريف وقايع تاريخى مى‏شود.

 

منابع

ـ كمپفر، انگبرت، سفرنامه كمپفر، چ دوم، تهران، خوارزمى، 1360.

ـ اولئاريوس، آدام، سفرنامه آدام اولئاريوس، ترجمه احمد بهپور، تهران، ابتكار نو، 1385.

ـ پولاك، ادوارد، سفرنامه پولاك، ترجمه كيكاووس جهاندارى، تهران، خوارزمى، 1368.

ـ جعفريان، رسول، دين و سياست در دوره صفوى، قم، انصاريان، 1370.

ـ دلاواله، پيترو، سفرنامه پيترو دلاواله، ترجمه شعاع‏الدين شفا، چ دوم، تهران، علمى و فرهنگى، 1370.

ـ دهباشى، على (به كوشش)، سفرنامه برادران شرلى، ترجمه آوانس، تهران، نگاه، 1362.

ـ كرويس، ديرك‏وان‏در، شاردن و ايران تحليلى از اوضاع ايران در قرن هفدهم ميلادى، ترجمه حمزه اخوان‏تقوى، چ دوم، تهران، نشر و پژوهش فرزان‏روز، 1384.

ـ تاورنيه، ژان باتيست، سفرنامه تاورنيه، ترجمه حميد ارباب شيرانى، تهران، نيلوفر، 1383.

ـ سيورى، راجر، ايران عصر صفوى، ترجمه كامبيز عزيزى، چ هفدهم، تهران، مركز، 1387.

ـ شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه حسين عريضى، اصفهان، بى‏نا، 1330.

ـ ـــــ ، سياحت‏نامه شاردن، ترجمه محمد عباسى، تهران، اميركبير، 1345.

ـ شيبانى، ژن رزفرانسواز، سفر اروپاييان به ايران، ترجمه سيد ضياءالدين دهشيرى، چ دوم، تهران، علمى و فرهنگى، 1381.

ـ مجتهدى، كريم، آشنايى ايرانيان با فلسفه‏هاى جديد غرب، تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه اسلامى، 1379.

ـ مهميد، محمدعلى، پژوهشى در تاريخ ديپلماسى ايران (قبل از هخامنشيان تا پايان قاجاريه)، تهران، ميترا، 1361.

ـ حسين‏زاده شانه‏چى، حسن، «سهم سفرنامه‏هاى اروپايى در معرفى تشيع ايرانيان در غرب»، تاريخ در آينه پژوهش، ش 26، تابستان 1389، ص 37ـ59.

- .7891 ,P T L ,sresilbuP ,nodnoL ,senrohT yelnatS ,evilA ygoloicoS ,neohpetS ,erooM

---

* عضو هيأت علمى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى قدس‏سره. دريافت: 10/4/90 ـ پذيرش: 2/10/90.

ramazan@qabas.net

581ـ ژن رزفرانسواز شيبانى، سفر اروپاييان به ايران، ترجمه سيد ضياءالدين دهشيرى، ص 39.

582ـ ديرك‏وان‏در كرويس، شاردن و ايران تحليلى از اوضاع ايران در قرن هفدهم ميلادى، ترجمه حمزه اخوان‏تقوى، ص 11.

583ـ همان، ص 33.

584ـ همان، ص هفت.

585ـ همان، ص 46ـ47.

586ـ همان، ص 213ـ214.

587ـ ژن رزفرانسوار شيبانى، همان، ص 40و42.

588ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 213ـ214.

589. Lemgo.

590. Ludwith Fabritius.

591ـ ر.ك: انگبرت كمپفر، سفرنامه كمپفر، ص 3ـ4.

592ـ همان، ص 10.

593ـ ر.ك: على دهباشى به كوشش، سفرنامه برادران شرلى، ترجمه آوانس، ص 39ـ40.

594ـ همان، ص 22.

595ـ محمدعلى مهميد، پژوهشى در تاريخ‏ديپلماسى‏ايران، ص 85.

596ـ على دهباشى، همان، ص 138.

597ـ همان.

598ـ على دهباشى، همان، ص 98.

599ـ آدام اولئاريوس، سفرنامه آدام اولئاريوس، ترجمه احمد بهپور، ص 341 و 352ـ353.

600ـ همان، ص 47.

601ـ پيترو دلاواله، سفرنامه پيترو دلاواله، ترجمه شعاع‏الدين شفا، ص 193ـ198.

602ـ همان، ص 243ـ244.

603ـ ژان باتيست تاورنيه، سفرنامه تاورنيه، ترجمه حميد ارباب شيرانى، ص 9.

604ـ ژن رزفرانسواز شيبانى، همان، ص 42.

605ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 24.

606ـ آدام اولئاريوس، سفرنامه آدام اولئاريوس، ترجمه احمد بهپور، ص 269ـ277.

607ـ همان، ص 125ـ126.

608ـ ژن رزفرانسواز شيبانى، همان، ص 42.

609ـ آدام اولئاريوس، همان، ص 289.

610ـ همان، ص 315ـ322.

611ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 1.

612. Langles.

613ـ همان، ص 11.

614ـ على دهباشى، همان، ص 51.

615ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 134ـ136.

616ـ اين دسته از جامعه‏شناسان معتقدند كه استفاده از روش‏هاى علوم طبيعى بهترين روش براى مطالعه و فهم زندگى اجتماعى نمى‏باشد. بنابراين، آنها ترجيح مى‏دهند كه براى فهم رفتار ديگران، به جاى مشاهده از بيرون، سعى كنند با زندگى در درون آنها خود را جاى كنشگران قرار دهند تا بتوانند معانى رفتار آنها را درك كنند.

Moore Stephoen, Sociology Alive, p. 31.

617. Participant.

618. Moore Stephoen, Op.Cit, p. 13.

619ـ به شاردن توضيح داده شد كه در اصفهان زنان نازا بر پله‏هاى مناره ته قلعى نوع خاصى از مناره مى‏روند و گردو مى‏شكنند و گرودها را
با كشمش در گوشه چادرشان مى‏ريزند. زن سپس به سوى خانه‏اش برمى‏گردد و به مردانى كه سر راه خود مى‏بيند و از آنان خوشش مى‏آيد، كمى از اين كشمش و گردو تعارف و خواهش مى‏كند آنها را بخورند. ايرانيان معتقدند كه اين كار نازايى را درمان مى‏كند و آن را در زبان خود «باز كردن گره تنبان» مى‏خوانند... . ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 77ـ78.

620ـ ژان باتيست تاورنيه، همان، ص 160.

621ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 69ـ70.

622ـ پيترو دلاواله، همان، ص 376.

623ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 78.

624ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 129.

625ـ همان، ص 58؛ آدام اولئاريوس، همان، ص 352.

626ـ پيتر دلاواله، همان، ص 104.

627ـ همان.

628ـ همان، ص 446.

629ـ همان، ص 296.

630ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 180ـ181.

631ـ ژان شاردن، سياحتنامه شاردن، ترجمه محمد عباسى، ج 8، ص 137ـ149.

632ـ على دهباشى، همان، ص 98و99.

633ـ همان.

634ـ همان، ص 101.

635ـ همان، ص 65.

636ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 216.

637ـ پيترو دلاواله، همان، ص 156.

638ـ همان، ص 61.

639ـ همان، ص 156.

640ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 95.

641ـ ژان باتيست تاورنيه، همان، ص 220ـ221.

642ـ همان، ص 262.

643ـ رسول جعفريان، دين و سياست در عهد صفوى، ص 55ـ56.

644ـ ر.ك: حسن حسين‏زاده شانه‏چى، «سهم سفرنامه‏هاى اروپايى در معرفى تشيع ايرانيان در غرب»، تاريخ در آينه پژوهش، ش 26، ص37ـ58.

645ـ راجر سيورى، ايران عصر صفوى، ترجمه كامبيز عزيزى، ص 61ـ63.

646ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 247ـ248.

647ـ ژان شاردن، سياحتنامه شاردن، ج 8، ص 139.

648ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 8.

649ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 14.

650ـ ژان باتيست تاورنيه، همان، ص 241.

651ـ ادوارد پولاك، سفرنامه پولاك، ترجمه كيكاوس جهاندارى، ص 226.

652ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 125ـ126.

653ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 8.

654ـ همان.

655ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 97.

656ـ همان، ص 125ـ126.

657ـ همان.

658ـ همان.

659ـ البته حساب آخوندهاى دربارى را بايد از علما و مجتهدان جدا كرد.

660ـ ژان باتيست تاورنيه، همان، ص 242ـ243.

661ـ همان، ص 212.

662ـ همان، ص 281ـ282.

663ـ پيترو دلاواله، همان، ص 353.

664ـ ديرك‏وان‏در كرويس، همان، ص 255ـ256.

665ـ رسول جعفريان، همان، ص 53.

666ـ ژان شاردن، سفرنانه شاردن، ترجمه حسين عريضى، ص 82.

667ـ ژان باتيست تاورنيه، همان، ص 190.

668ـ انگبرت كمپفر، همان، ص 133.

669ـ همان، ص 93.

670ـ همان، ص 243.

671ـ ژان باتيست تاورنيه، همان، ص 364.

672ـ پيترو دلاواله، همان، ص 321.

673ـ ژن رزفرانسواز شيبانى، همان، ص 88.

674ـ همان، ص 19.

675ـ كريم مجتهدى، آشنايى ايرانيان با فلسفه‏هاى جديد غرب، ص 67.

676ـ ر.ك: ژان باتيست تاورنيه، همان، ص 94ـ108؛ پيترو دلاواله، همان، ص 65ـ81.

677ـ ر.ك: كريم مجتهدى، همان، ص 73.

678ـ همان.

679ـ همان، ص 67.

680ـ ژن رزفرانسواز شيبانى، همان، ص 90.

681ـ همان.

682ـ آدام اولئاريوس، همان، ص 289.

683ـ همان، ص 366.

684ـ همان، ص 137.

685ـ همان، ص 137.

686ـ ر.ك: كريم مجتهدى، همان، ص 73.