معرفت

بى شک نظام هستى، نظامى داراى مراتب است. در پایین ترین مراتب آن، موجودات مادى و در مراتب بالایى آن مجردات قرار دارند. آسمان هاى هفت گانه که در متون دینى بدان تصریح شده است، مى تواند شاهدى بر این نظام تو در توى وجودى باشد. این ذومراتب بودن منحصر به نظام تکوین نیست، بلکه نظام تشریع یعنى متون دینى، به ویژه قرآن کریم هم داراى مراتب ظاهرى و باطنى است؛ در متون روایى تا هفتاد بطن براى این معجزه الهى شمرده شده است که دلالت بر تکثیر این بطون و مراتب باطنى دارد. در تطابق با این دو نسخه، یعنى شریعت و تکوین، نظام وجودى انسان هم داراى مراتب و درجات است. اصولاً پذیرش تکامل انسان، که مورد اذعان اهل فکر و نظر است، به معناى پذیرش مراحل کمالى انسان و حرکت بر اساس این مراحل است. این نسخه هاى سه گانه بر یکدیگر منطبق هستند. چنان که امام خمینى قدس سره در این انطباق مى فرماید: «تنزیل الکتاب من عنداللّه بحسب المراتب السبع التى للعوالم او للانسان الکامل.»1

بر این اساس، وصول به مراتب بالاى عالم هستى و درک بطون قرآنى از انسانى برمى آید که به مراتب بالاى انسانیت عروج کرده باشد. اذعان به تفاوت مراتب درک و فهم، امرى روشن و در متون دینى هم بدان تصریح شده است. جریان حضرت خضر علیه السلام در سوره «کهف»، سخن گهربار پیامبر اکرم (ص) «لوعلم ابوذر ما فى قلب سلمان لقتله»2 و حدیث امام صادق علیه السلام «من یحتمل مثل ما یحتمل ذریح»،3 شواهدى بر این امر هستند. بنابراین، درک و معرفت مبتنى بر این معرفتْ یعنى ایمان، داراى مراتب متعددى است. از ایمان تقلیدى تا ایمان عقلى حجابى و تا ایمان شهودىِ عیانى را دربر مى گیرد.

با توجه به این امر و فارغ از تعیین مصداق، این نتیجه مسلم است که همه انسان ها در درک حقایق هستى و معارف وحیانى یکسان نیستند؛ زیرا ایمان تقلیدى، که خود ارزشمند است، هرگز به پاى ایمان شهودى عیانى نمى رسد. توجه به این حقیقت، اهل ایمان را از قضاوت عجولانه در بیانات اولیاء الهى و عارفان باللّه باز داشته و به تدبر در بیانات ایشان واداشته است. ایشان نیک مى دانند که از یک سو، در بعد عمل، عبادت منحصر در عبادت عبّاد و تجّار نیست، عبادت احرار، که عبادتى همراه با عشق به معبود است نیز وجود دارد. البته این عبادت، ویژه اولیاء الهى است. از سوى دیگر، در بعد نظر هم، حقایق هستى و معارف دینى منحصر در سطح ظاهر نیست، سطوح بالاترى از حقایق و معارف وجود دارد که انسان هاى متوقف در سطح ظاهر جز در سطح ظاهر به آن دسترسى ندارند.

دبیر علمى

1ـ امام خمینى، تعلیقات على شرح الفصوص، ص 50.
2ـ محمدبن حسن صفار، بصائرالدرجات، ص 45.
3ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 89، ص 84.