معرفت

سال بیست و یکم ـ شماره 181 ـ دى 1391، 13ـ26

سعید مقدم^*

چکیده

تهدیدها و آسیب هاى فراوانى در دهه هاى اخیر نهاد خانواده را به چالش کشیده است. از این رو، ارائه یک خانواده آرمانى از منظر دینى جهت رویارویى با تهدیدهاى نوین، ضرورى به نظر مى رسد. در این نوشتار به بررسى خانواده آرمانى مطلوب در اندیشه امام سجاد علیه السلام با روش تحلیل متن مى پردازیم. ترسیم خانواده آرمانى براساس ویژگى ها و ارائه راهکارهاى تحقق این نهاد، از اهداف این پژوهش به شمار مى رود.

خانواده آرمانى، اگرچه براى پاسخ گویى به نیاز جنسى شکل مى گیرد، ولى به دلیل داشتن مبانى توحیدى و ارائه ویژگى ها و راهکارهاى برگرفته از مبانى وحیانى، به پرورش انسان هاى موحد مى پردازد و زمینه تشکیل جامعه آرمانى را فراهم مى کند.

کلیدواژه ها: خانواده آرمانى، اندیشه امام سجاد علیه السلام، ویژگى ها، راهکارها.

* کارشناس ارشد جامعه شناسى دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام.                                             saeid409@yahoo.com

دریافت: 27/11/90 پذیرش: 25/6/91

مقدّمه

خانواده یکى از مهم ترین نهادهاى جامعه به شمار مى آید و در پى پاسخ گویى به یکى از نیازهاى مادى که همان نیاز جنسى است، مى باشد. خانواده قدرتمندترین کانون اثرگذارى و مؤثرترین مرکز براى سامان دهى اجتماع و عامل تشکل و نظام دهى به جامعه است. در دهه اخیر، تهدیدها و آسیب هایى خانواده را به چالش کشیده و پیامدهاى ناگوارى براى آن به بار آورده اند. نادیده گرفتن یا انکار تفاوت هاى طبیعى زن و مرد، گسترش روابط آزاد جنسى، رفع محدودیت هاى ارتباط بین زنان و مردان در محیط هاى عمومى و افزایش فرزندان نامشروع، و خشونت هاى خانوادگى، از بارزترین تهدیدها و آسیب هایى هستند که جوامع امروزى را تهدید مى کنند. این آسیب ها محصول رویکردهایى هستند که از پشتوانه نظریه هاى به ظاهر علمى برخوردارند و در حال گسترش در همه جوامع اند.

بنابراین، ارائه الگویى مطلوب از خانواده دینى، جهت تبیین منطقى و کارآمد از نظریه اسلام در زمینه خانواده، ضرورى به نظر مى رسد. از همین رو، ما در این نوشتار به ارائه الگویى مطلوب از خانواده دینى در قالب ویژگى ها و راهکارها، از دیدگاه امام سجاد علیه السلام مى پردازیم.

در این زمینه کتابى که مستقل و مستقیم به موضوع پرداخته باشد، یافت نشد؛ ولى کتاب هاى زیر غیرمستقیم به موضوع پرداخته اند: در آمدى بر نظام خانواده در اسلام، (سالارى فر، 1385) اسلام و جامعه شناسى خانواده، (بستان، 1385) اخلاق در قرآن، (مصباح، 1380) و خانواده در اسلام. (بستان، 1390)

سؤال اصلى مقاله عبارت است از: خانواده آرمانى در اندیشه امام سجاد علیه السلام، چه ویژگى ها و راهکارهایى دارد؟

همچنین سؤال هاى فرعى عبارت اند از: 1. امام سجاد علیه السلامچه ویژگى هایى براى نهاد خانواده آرمانى در

سه محور ازدواج، ساختار و کارکردها بیان مى کند؟ 2. براساس اندیشه امام سجاد علیه السلام، چه راهکارهایى مى توان براى تحقق و استحکام خانواده مطلوب ارائه کرد؟

با پاسخ به سؤال هاى فوق، ویژگى ها و راهکارهاى تحقق خانواده مطلوب از دیدگاه امام سجاد علیه السلام روشن خواهد شد.

ویژگى هاى خانواده آرمانى

از دیدگاه امام سجاد علیه السلام، سعادت و کمال انسان در بندگى و قرب او تبلور مى یابد و توحیدمحورى، مهم ترین ویژگى جامعه مطلوب و نهادهاى تشکیل دهنده آن است. در این نوشتار، به برخى دیگر از ویژگى هاى خانواده آرمانى در اندیشه امام سجاد علیه السلام در سه محور ازدواج، ساختار خانواده و کارکردهاى آن مى پردازیم.

1. ویژگى هاى سنت ازدواج

ازدواج در جامعه آرمانى نسبت به سایر جوامع ویژگى هاى متمایزى دارد که ما در این نوشتار به برخى از آنها از دیدگاه امام سجاد علیه السلام اشاره مى کنیم:

1ـ1. تقدس سنت ازدواج: از جمله عواملى که در سوق یابى به ازدواج، دورى گزیدن از جایگزین احتمالى، ایجاد آمادگى هاى فردى و اجتماعى براى مقابله با عوارض و آسیب هاى احتمالى پیوند زناشویى و در نتیجه، حفظ و تثبیت خانواده، نقشى تعیین کننده دارد، تلقى ارزشى از پیوند زناشویى، و به تعبیرى، قداست داشتن آن است. به اعتقاد صاحب نظران، یکى از عوامل مهم سقوط جایگاه خانواده در غرب، فرایند عمومى دنیوى شدن یا تقدس زدایى بوده است که افزون بر دیگر حوزه هاى حیات اجتماعى، بر نهاد خانواده نیز به شدت تحت تأثیر گذاشته است. در نتیجه این فرایند، ازدواج که پیش تر اقدامى مقدس و دینى تلقى مى شد، رفته رفته قداست خود را از دست داد و به یک قرارداد مدنى صرف مبدل شد.

نهاد خانواده از منظر اسلام، داراى جایگاه و قداست ویژه اى است که قابل مقایسه با هیچ نهاد دیگرى نیست. حکمت قداستى که اسلام به خانواده بخشیده است، ارزش گذارى معنوى بر پیوند خانوادگى، زمینه سازى براى تقویت این رابطه، و پیشگیرى از فروپاشى آن است.

قداست ازدواج و خانواده، سد محکمى در برابر سوءاستفاده جنسى از زن به عنوان یک کالا یا ابزار فروش کالا، و در واقع مانع بردگى مدرن زن است. خطرى که امروز نسل بشر را تهدید مى کند، تقدس زدایى از کانون خانواده است. (محمدى رى شهرى، 1389، ص 11ـ12)

اسلام کوشیده است نگاه قدسى به ازدواج را در میان مردم گسترش دهد. این مدعا، از تعبیرهاى روایات اسلامى با دلالت هاى صریح یا تلویحى استفاده مى شود. نمونه هاى زیر، رویکرد ارزشى و قدسى اسلام به خانواده را منعکس مى سازند: امام سجاد علیه السلام فرمودند: «هرکس براى رضا و خشنودى خداوند ازدواج کند و با خویشان خود صله رحم نماید، خداوند او را در قیامت مفتخر و سربلند مى کند.» (طبرسى، 1385ق، ص 166)

ازدواج، از نظر حقوقى کارى جایز است؛ اما از دیدگاه اسلام، افزون بر اینکه مستحب است، مى تواند وجوب هم داشته و داراى ارزش اخلاقى باشد و در نهایت، موجب کمال نفسانى انسان نیز بشود. امام سجاد علیه السلام با تأکید بر نقش نیت در کار اخلاقى، تشکیل خانواده با نیت الهى را سربلندى و رسیدن به سعادت در آخرت معرفى مى کند. این امر بر ارزش اخلاقى ازدواج دلالت مى کند. ازدواج صرفا پدیده اى دنیوى نیست، بلکه مى تواند موجب تکامل و نزدیکى انسان به خداوند باشد.

این دیدگاه در مقابل نگرشى است که رشد معنوى را در دورى از ازدواج مى جوید. اگر در آموزه هاى اسلام به افراد سفارش مى شود که پیش از اقدام به ازدواج، براى انتخاب همسر و انجام مراسم در مراحل بعدى، رفتارهاى خود را با نماز، دعا و توکل بر خدا همراه کنند، به این دلیل است که به ازدواج رنگ وبوى معنویت دهند و به آن تقدس بخشند تا بتوانند زمینه تکامل انسانى را فراهم آورند. (سالارى فر، 1385، ص 34)

2ـ1. انتخاب آگاهانه: یکى دیگر از مهم ترین ویژگى هاى ازدواج در نهاد خانواده که نقشى بسیار تعیین کننده در سرنوشت خانواده دارد، انتخاب آگاهانه همسر است. کارشناسان امور خانواده بر این باورند که بسیارى از مشکلات و اختلالات خانوادگى، در ضعف مجارى اطلاع رسانى، شتاب زدگى و عدم انجام مطالعات دقیق در مرحله گزینش، اعتماد بى مورد به اظهارنظرهاى واسطه ها و اطرافیان، جدى نگرفتن برخى نقاط ضعف مهم یا توجیه آنها، کم توجهى به اوصاف بایسته، و در مواردى فریب کارى و اغفال آگاهانه ریشه دارد.

در هر جامعه اى، شیوه هاى کم وبیش مرسومى متناسب با شرایط فرهنگى، ضرورت هاى عصرى و حساسیت هاى محیطى براى عبور از این مرحله وجود دارد که افراد آن جامعه به فراخور حال، در فرایند انتخاب همسر از آنها سود مى جویند؛ براى مثال، بسیارى از جوانان امروزى در غرب، به شیوه هم خانگى روى آورده اند و آن را دوره اى آزمایشى و مقدماتى براى ورود به ازدواج تلقى مى کنند. (اچ ترنر، 1378، ص 269)

به هرحال، معرفى شیوه هاى مناسب و کارآمد، و بى اعتبار ساختن شیوه هایى که از درصد اطمینان کمى برخوردارند، احتمال دست یابى به انتخاب درست و مصونیت از گرفتار شدن به برخى پیامدهاى ناگوار را تا حد قابل توجهى افزایش خواهد داد.

نظام حقوقى اسلام، تحقیق از مجارى مختلف، گفت وگوى مستقیم دوطرف و دیگر راه هاى احتمالى را که موجب شناخت هرچه بیشتر افراد خواهان زناشویى نسبت به یکدیگر مى شود، به صورت مشروط و با رعایت حدود و ضوابط خاص، مجاز شمرده است. اسلام حتى اقدام هایى مانند ملاقات حضورى به منظور آگاهى یافتن از خصوصیات فیزیکى طرف مقابل را تجویز یا بدان ترغیب نموده است. (بستان، 1385، ص 173ـ174)

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «هرکه خواهد زن بگیرد، از موى او نیز بپرسد، همان گونه که از زیبایى اش مى پرسد؛ که موى یکى از دو قسمت زیبایى است.» (طبرسى، 1370، ص 200)

در آموزه هاى دینى، با تأکید فراوان بر به کارگیرى عقلانیت و پرهیز از غلبه احساسات در زمان انتخاب همسر، زمینه پشیمانى بعد از ازدواج را از بین برده است.

3ـ1. همسان همسرى: یکى دیگر از ویژگى هاى مهمى که مورد توجه کارشناسان مسائل خانواده در حوزه جامعه شناسى در مرحله ازدواج و تشکیل خانواده قرار گرفته، «همسان همسرى» است. از مجموع دیدگاه هاى ارائه شده، چنین استنباط مى شود که همسانى زوج در ویژگى هاى شخصیتى، موقعیت تحصیلى، موقعیت خانوادگى و شرایط سنى و فرهنگى، بقا و استحکام زندگى مشترکشان را تا حد زیاد تضمین خواهد کرد، و ناهمسان همسرى میان دو همسر، سرچشمه کشمکش هاى خانوادگى است. (ساروخانى، 1380، ص 41)

از مهم ترین انواع همسانى زوج که در موفقیت زندگى مشترک نقشى اساسى ایفا مى کند، همسانى فرهنگى آنان است که گونه هاى مختلف اشتراک در زبان، دین، ملیت، نظام ارزشى، بینش ها و باورها را شامل مى شود. بدون شک، همسان همسرى، شرط لازم در هم زیستى بى دغدغه انسان ها و محورى ترین نقطه وفاق و همبستگى آنهاست و این به دلیل تأثیر آن بر جلب محبت متقابل، کاهش سوءتفاهم ها و حل آسان تر مشکلات احتمالى، و در نتیجه رسیدن خانواده به آرامش است. از سوى دیگر، فقدان زمینه مشترک، امکان برقرارى ارتباط مثبت را دشوار مى سازد و افراد را به صورت جزیره هاى مجزا و مستقل از یکدیگر درمى آورد. (بستان، 1385، ص 195)

در اسلام، بر اصل همسان همسرى به عنوان معیار همسرگزینى و ضامن انسجام خانواده، در ذیل عنوان «کفویت» تأکید شده است؛ اما دیدگاه ارزشى اسلام، تعریف خاصى از کفویت زن و شوهر ارائه داده است. به موجب این تعریف، با برخى جنبه هاى همسان همسرى (همسانى دینى، ایمانى و اخلاقى) برخورد ایجابى، و با برخى از جنبه هاى دیگر آن (همسانى نژادى، قومى و طبقاتى) برخورد سلبى صورت گرفته است.

اگر همسانى ایمانى و اخلاقى همسران، به درستى رعایت شود، احتمال بروز آسیب هاى ناشى از ناهمسانى نژادى، قومى و طبقاتى زن وشوهر به شدت کاهش مى یابد.

زراره از امام محمدباقر علیه السلام نقل مى کند که: پدرش، امام سجاد علیه السلام در یکى از سفرهایش به مکه، زنى را از خانواده اى بى بضاعت خواستگارى کرد و بعد از آن، او را براى خود تزویج نمود. یکى از همراهان حضرت به محض آگاهى از این امر، بسیار ناراحت شد که چرا حضرت چنین زن بى بضاعتى را انتخاب کرده است. وى به تفحص و تحقیق پرداخت تا بداند که این زن کیست و از چه خانواده اى است و چون به این نتیجه رسید که زن از خانواده اى گمنام و بى بضاعت است، فورا به محضر مبارک امام سجّاد علیه السلام آمد و پس از اظهار ارادت، عرض کرد: یابن رسول اللّه! من فداى شما گردم؛ این چه کارى بود که کردید؟ چرا با چنین زن بى بضاعتى، از چنین خانواده اى ازدواج کردید که هیچ شهرت و ثروتى ندارد. این امر حتى براى مردم نیز مسئله انگیز شده است.

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «من گمان مى کردم که تو شخصى خوش فکر و نیک سیرت هستى. خداوند متعال به وسیله دین مبین اسلام تمام این افکار ـ خرافى و بى محتوا ـ را محکوم و باطل گردانده، و این نوع سرزنش ها و خیالات را ناپسند و زشت شمرده است.» آنچه در انتخاب همسر براى ازدواج و زندگى مهم است، ایمان و تقواست و آنچه امروز مردم به آن مى اندیشند، افکار جاهلیت است و ارزشى نخواهد داشت. (اهوازى، 1412ق، ص 45)

2. ویژگى هاى ساختارى نهاد خانواده

مجموعه پایگاه ها و نقش ها که خاصیت تقسیم اجتماعى کار را نشان مى دهند، بسترى مى شوند تا براساس آن، روابط اجتماعى نسبتاپایدار حاصل شودکه آن را ساختار مى گویند.

پذیرفتن مجموعه اى از نقش ها در نهاد خانواده که در برهه اى خاص،سیرى نسبتاپایدار از روابط متقابل اجتماعى را به وجود مى آورند، ساختار خانواده را شکل مى دهد.

در این قسمت، به بررسى برخى از ویژگى هاى ساختارى این نهاد در اندیشه امام سجاد علیه السلام مى پردازیم:

1ـ2. سرپرستى مرد: از نظر حقوقى، خانواده به عنوان یک واحداجتماعى، همانند هراجتماع دیگر،نیازبه یک سرپرست دارد و از آنجا که اسلام خانواده را اساس جامعه مى داند، توجه فراوانى به پى ریزى درست بنیان خانواده دارد تا از این رهگذر، استحکام و سلامت جامعه را تضمین کند.

اسلام در عین توجه بسیار به گسترش و تعمیق عواطف در میان اعضاى خانواده و طرح آن به عنوان یک اصل حاکم بر رفتار خانوادگى، اصل سرپرستى مرد بر نهاد خانواده را مطرح مى کند تا در مواردى که مشکلات خانوادگى، از طریق برخوردهاى عاطفى برطرف نمى شود، از طریق این اصل برطرف شود.

در اندیشه امام سجاد علیه السلام، مدیریت خانواده به شوهر اعطا شده است: «و اگرچه حق تو بر عهده او (زن) سخت تر و فرمان پذیرى از تو در آنچه دوست مى دارى و ناپسند مى شمارى ـ تا جایى که گناه نباشد ـ بر او لازم تر است.» (حرانى، 1404ق، ص 262)

البته، سرپرستى مرد در خانواده، به معناى مطلق بودن فرمانروایى او در محیط خانواده نیست که به دلخواه فرمان دهد و زن همانند برده اى مطیع و تسلیم او باشد.

بنابراین، همان گونه که براى تحکیم بنیاد خانواده، وجود یک سرپرست، ضرورى است و بدون آن، خانواده به سستى و تزلزل مى گراید، خودسرى ها، خودکامگى ها، خودمحورى ها و اعمال زور و قدرت بى جا نیز بنیاد خانواده را متزلزل خواهد کرد. اسلام کوشیده است از طریق تلفیق قدرت با ویژگى هاى اخلاقى اى همچون فروتنى، مهرورزى و گذشت، رابطه زن و شوهر را تا جایى که امکان دارد، تلطیف کند و از تبدیل شدن آن به یک رابطه زورمدارانه جلوگیرى نماید.

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «اگرچه حق تو (شوهر) بر عهده او سخت تر و فرمان پذیرى از تو در آنچه دوست مى دارى و ناپسند مى شمارى ـ تا جایى که گناه نباشد ـ بر او لازم تر است، ولى زن نیز حق مهرورزى و همدمى دارد و حق دارد که آرامشش در برآوردن لذتى که در انجامش ناگزیر است، فراهم شود. (حرانى، 1404ق)

در این روایت امام سجاد علیه السلام، در راستاى محدودسازى قدرت مردان، توسل به شیوه هاى تربیتى و اخلاقى را اولویت خود قرار داده است و بعد از توصیه به اطاعت زن از شوهر خود، مهرورزى و همدلى با زن را حق وى بیان مى فرماید و از این طریق به تلفیق قدرت با آموزه هاى اخلاقى مى پردازد و از آسیب هاى احتمالى قدرت براى مرد جلوگیرى مى کند و بدین گونه الگویى مطلوب از مدیریت در این نهاد مقدس ترسیم مى نمایند.

2ـ2. آگاهى و پذیرش نقش ها: از دیگر زمینه ها و عوامل بسیار مؤثر بر وضعیت خانواده، ارائه آگاهى ها و آموزش هاى لازم به دختران و پسران جهت احراز موقعیت همسرى، و در مرحله بعد، موقعیت پدر و مادرى نسبت به فرزندان، و ایفاى نقش هاى متناسب با این موقعیت هاست. تردیدى نیست که موفقیت روابط خانوادگى، تا حدود زیاد به برخوردارى هریک از همسران از پاره اى آگاهى ها و مهارت هاى مرتبط با نقش هاى زن و شوهرى یا پدر و مادرى بستگى دارد. آشنایى با جهات مثبت و منفى زناشویى، یکى از لوازم مهم ورود به این رابطه است. زن و مردى که به ازدواج تصمیم دارند، باید بدانند که زناشویى از سویى نویدبخش است و از سوى دیگر، مسئولیت ها و وظایف جدیدى را ایجاد مى کند. (بستان، 1385، ص 188)

1ـ2ـ2. نقش عاطفى همسران: نقش عاطفى همسر به مجموعه وظایف و انتظاراتى الزامى یا ترجیحى اشاره دارد که براى فرد در بُعد ارضاى نیازهاى عاطفى همسرش، تعیین شده است.

یکى از نیرومندترین عوامل دوام و رشد خانواده، عاطفه و محبت اعضاى خانواده به یکدیگر است. بنابراین، به حکم عقل، اگر زندگى خانوادگى، ضرورت داشته باشد. بهترین عامل براى استحکام و بقاى آن، برانگیختن عواطف متقابل افراد خانواده نسبت به یکدیگر است.

تقویت عواطف، تأمین بهتر مصالح خانواده را به دنبال دارد؛ زیرا وقتى انسان کسى را دوست مى دارد، تلاش مى کند تا مصالح او تأمین شود و در هرجا که عواطف متقابل وجود دارد، همه افراد سعى در پیشرفت یکدیگر دارند. آنچه انسان را از این همدلى و همیارى بازمى دارد، خودخواهى و خودمحورى افراد است که به اساس خانواده لطمه مى زند و بنیاد آن را سست و متزلزل مى سازد. (مصباح، 1380، ج 3، ص 73ـ74)

زن و مرد با توجه به تفاوت هایى که در آفرینش دارند، از طریق برآورده کردن نیازهاى غریزى و روانى یکدیگر و در کنار هم قرار گرفتن، احساس آرامش مى کنند. (طباطبائى، 1374، ج 16، ص 249)

الف) نقش عاطفى زن: امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق، بر نقش عاطفى زن در قبال شوهر اشاره مى کند: «و اما حق همسرت ـ که با پیوند زناشویى زیردست تو شده ـ این است که بدانى خداى عزوجل او را مایه آرامش و راحتى تو ساخته است.» (حرانى، 1404ق)

در روایت دیگرى امام سجاد علیه السلام مى فرمایند: «هر کس براى او (مؤمن) همسرى تزویج کند که موجب انس و آرامى دل او شود، خداوند در قبر کسى را که به صورت محبوب ترین بستگان اوست، با وى مأنوس مى سازد.» (صدوق، 1406ق، ص 146)

در متن عربى روایت، ضمیر مذکر در واژه «یسکن» به مرد برمى گردد؛ یعنى مرد بدون آفرینش زن آرامش ندارد و نیازمند انیس است. ضمیر «الیها» نیز نیز به زوجه، یعنى زن برمى گردد و مفاد آن چنین مى شود که گرایش انسى مرد، به زن است و بدون آن مأنوس نیست و با وى انس گرفته و آرام مى شود.

در این سخن امام سجاد علیه السلام نیز به وجود آرامشگر زن در خانواده اشاره شده و بر توجه به این ویژگى در هنگام انتخاب همسر تأکید شده است. آرامش زن در خانه موجب آرامش و آسایش خانواده مى شود و قوه محرکه اعضاى خانواده در داشتن روحیه اى شاداب و سرزنده و ابراز محبت میان آنهاست.

ب) نقش عاطفى شوهر: در اندیشه امام سجاد علیه السلام گزاره هایى را مى بینیم که از آنها لزوم توجه شوهران به ارضاى نیازهاى عاطفى همسرانشان استفاده مى شود. در این بخش، به برخى از این روایات که بر رفتار شایسته شوهر با همسرش و برخورد محترمانه و محبت آمیز با وى دلالت دارند، اشاره کرده، آنها را بر حسب چند محور ذیل تفکیک مى کنیم:

1. نیکو سخن گفتن: زن و شوهر در محیط خانواده باید علاوه بر محتواى کلام، در انتخاب قالب آن نیز دقت کافى را داشته باشند تا اثرش بر دیگرى پایدار و پردوام باشد.

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «گفتار نیک، فرد را نزد خانواده محبوب نماید.» (صدوق، 1362ق، ج 1، ص 317)

2. احترام: انسان به صورت فطرى داراى کرامت و حرمت است و به همین دلیل باید از احترام برخوردار بوده، از تحقیر به دور باشد. امام سجاد علیه السلاماحترام به زن در محیط خانواده را یکى از حقوق زن بیان مى فرماید که رعایت آن مى تواند نقش مهمى در تحکیم روابط بین همسران داشته باشد.

آن حضرت مى فرمایند: «و اما حق زن و همسر آن است که احترامش کنى.» (طبرسى، 1370، ص 421)

2ـ2ـ2. نقش جنسى همسران: نقش جنسى همسر، به مجموعه وظایف و انتظارات الزامى یا ترجیحى اشاره دارد که براى هر فرد در بعد نیازهاى جنسى مقرر شده است.

غریزه جنسى، کشش و جاذبه اى است که دو جنس مخالف را به هم نزدیک مى کند و باعث تشکیل خانواده مى شود. در نظام آفرینش، با رفع نیاز جنسى، نیاز عاطفى انسان تأمین مى شود و در نتیجه انسان مى تواند به آرامش و سکونى که به زوجین وعده داده شده است، دست یابد. این واقعیت وقتى تحقق مى یابد که زن و شوهر، هریک با آگاهى کامل به نقش جنسى خود و با میل و رغبت و آمادگى هاى کامل، به آن بپردازند. (رشیدپور، 1388، ص 168) بدیهى است محیط خانواده مناسب ترین محیط برآورده کردن این نیازهاست؛ زیرا چنان که ایور موریش نیز تأکید کرده است: «هرچند واضح است که مى توان این نیازها را در خارج از نهاد خانواده و ازدواج برآورده کرد، ولى این نکته نیز واضح است که ارضاى کاملاً نامحدود خواسته هاى جنسى، به فروپاشى نظام جامعه و مناسبات آن منجر مى شود.» (موریش، 1373، ص 172)

الف) نقش جنسى زن: نقش جنسى زن در قبال شوهر که در منابع فقهى تحت عنوان حق تمکین بررسى مى شود به این معناست که زن باید امکان بهره گیرى جنسى را براى شوهرش، بدون هیچ گونه محدودیتى فراهم کند.

امام سجاد علیه السلام درباره نقش جنسى زن مى فرمایند: «اگرچه حق تو (شوهر) بر عهده او (زن) سخت تر و فرمان پذیرى از تو در آنچه دوست مى دارى و ناپسند مى شمارى ـ تا جایى که گناه نباشد ـ بر او لازم تر است.» (حرانى، 1404ق، ص 262)

تأمین نیازهاى مرد و تمکین از خواسته هاى مرد، یکى از حقوق مرد بر زن بیان شده است. بدون شک، نیاز جنسى یکى از اساسى ترین نیازهاى مرد شمرده مى شود.

ب) نقش جنسى شوهر: امام سجاد علیه السلام یکى دیگر از نقش هاى مرد در خانواده را نقش جنسى مى داند که ایفاى مناسب این نقش، تأثیربسزایى در تحکیم نهاد خانواده دارد.

امام سجاد علیه السلام درباره نقش جنسى شوهر مى فرمایند: «زن حق دارد که آرامشش در برآوردن لذتى که در انجام آن ناگزیر است، فراهم شود.» (همان)

آن حضرت اشباع غریزه جنسى و لذت بردن از یکدیگر را عامل و محور مهم سکون و آرامش در نهاد خانواده معرفى مى کند. این سخن حضرت، به توجه خاص مرد به میل جنسى زن اشاره دارد و آرامشگرى زن را منوط به اشباع درست غریزه جنسى اش مى داند. عدم ارضاى این نیاز موجب تنش و عصبیت، و در نتیجه بروز درگیرى هاى فراوان مى شود. توصیه ها و آموزه هاى فراوان دین اسلام درباره نحوه اشباع غریزه جنسى نشان از اهمیت این غریزه و نقش کلیدى آن در تحکیم پایه هاى کانون خانواده دارد. نقش ارضاى جنسى و عاطفى زن و شوهر در کاهش کجروى هاى اجتماعى، به ویژه تخلفات جنسى، امرى است که به استدلال چندانى نیاز ندارد.

3ـ2ـ2. نقش پدرى ومادرى: نقش پدرى و مادرى به مجموعه وظایف و انتظارات الزامى یا ترجیحى اشاره دارد که براى هریک از والدین نسبت به فرزندان خود مقرر شده است.

بعد از زن و شوهر، فرزندان رکن سوم خانواده را تشکیل مى دهند. با تولد فرزندان، روابط و نقش هاى جدیدى در درون خانواده شکل مى گیرد که هدایت و سازمان دهى آنها نقش بسیار مهمى در تحقق اهداف خانواده مطلوب دارد. برعکس، بى توجهى به آنها نه تنها خانواده را در دستیابى به اهدافش ناکارآمد مى کند، بلکه گاه آن را به مکانى براى جرم و جنایت مبدل مى سازد.

وظایف والدین در قبال فرزندان

1. اظهار محبت

در فرهنگ توحیدى، انسانى تربیت مى یابد که مظهر اسماء الهى در روى زمین است. براساس آموزه هاى دینى، انسانى مى تواند مظهر خداوند در امامت رحمت باشد که طعم شیرین محبت و مهربانى را چشیده باشد و خانواده تنها کانونى است که مى تواند این مسئولیت را بر عهده بگیرد.

برقرارى رابطه عاطفى با فرزندان و اظهار محبت به کودکان، از جایگاه ویژه اى در نظام تربیتى امام سجاد علیه السلام برخوردار است. ابوحمزه ثمالى مى گوید: بر سرور و مولایم على بن الحسین علیه السلام وارد شدم. حضرت نشسته بود و کودکى بر زانوانش جاى داشت. امام علیه السلام دلباخته کودک مى نمود. پیوسته او را مى بوسید و نوازش مى کرد. کودک برخاست، سمت در رفت و به زمین افتاد. حضرت سراسیمه برخاست، او را از زمین بلند کرد و با پارچه اى، خون از پیکرش زدود و فرمود: فرزندم! تو را به خدا مى سپارم از اینکه به دار آویخته شوى.»(حسنى، 1397ق،ج2، ص 179)

2. حمایت

حمایت مالى از فرزندان، یکى دیگر از وظایفى است که بر عهده والدین قرار داده شده است. بخشى از نفقه اى که پرداخت آن بر مرد لازم است، مربوط به هزینه فرزندان در کوچکى یا دوران نیازمندى است. از نظر اسلام، در صورت نیازمندىِ فرزندان و توانایى والدین بر تأمین مخارج آنان، والدین باید به کمک آنان بشتابند و اداره اقتصادى او را بر عهده گیرند. این قانون اقتصادى اسلام در خانواده نشان مى دهد که اسلام خانواده را در چارچوب خانواده هسته اى زن و شوهر نمى داند، بلکه خانواده گسترده اى از خویشاوندان درجه اول، یعنى فرزندان، فرزندان آنها و پدر و مادر را دربرمى گیرد. این نگاه به خانواده، روابط عاطفى و اجتماعى گسترده اى را به دنبال مى آورد. (سالارى فر، 1385، ص 60)

امام سجاد علیه السلام نیز تأمین هزینه هاى زندگى فرزندان را وظیفه پدر مى داند و مى فرمایند: «بار خدایا! براى من و به دست من روزى شان را فراوان گردان.» (شیروانى، 1386، دعاى 29)

2ـ1. نقش فرزندى: نقش فرزندى به مجموعه وظایف و انتظارات الزامى یا ترجیحى اشاره دارد که براى هر فرزند در این جایگاه نسبت به والدین خود مقرر شده است.

مهم ترین رابطه اى که ممکن است بین دو انسان تحقق یابد، رابطه فرزند با پدر و مادر است که نمایانگر وابستگى وجود فرزند به وجود والدین اوست. در اینجا نمى توان رابطه متقابل را ملاک ارزیابى افعال و رفتارها آنها با یکدیگر قرار داد؛ زیرا هیچ گاه فرزند قادر نیست بر پدر و مادر خود تأثیرى داشته باشد؛ مانند تأثیرى که پدر و مادر در پیدایش فرزند خود دارند. وجود فرزند، بستگى به وجود والدین خود دارد، ولى وجود پدر و مادر هیچ بستگى به وجود فرزندانشان ندارد. (مصباح، 1380، ج 3، ص 53)

امام سجاد علیه السلام نیز با تأکید بر این مطلب مى فرمایند: «(من از آنچه والدینم در حق من انجام داده اند، ناخرسند نیستم، اى پروردگار من!) چراکه حق ایشان بر من واجب تر، و نیکى شان درباره من مقدم تر، و احسانشان به من بیش از آن است که به عدالت از آنان تقاص کشم یا با آنان معامله به مثل کنم.» (شیروانى، 1386، دعاى 24)

صحیفه سجادیه رابطه مطلوب بین فرزندان و والدین را به بهترین شکل ممکن به تصویر کشیده است. هر رفتارى که از انسان سر مى زند، داراى پشتوانه اى شناختى و انگیزشى است. این مراحل در مورد رفتار با والدین، به خوبى در دعاى بیست و چهارم صحیفه سجادیه بیان شده است.

2ـ2. نقش خویشاوندى: در جامعه آرمانى، وظایف اعضاى خانواده محدود به درون خانواده نیست، بلکه در افراد خانواده در قبال خویشاوندان نیز مسئولیت دارند و در صحیفه و روایاتى از امام سجاد علیه السلام، به این وظایف اشاره شده است و مسلمانان به انجام آنها براى دستیابى به جامعه آرمانى، تشویق و ترغیب شده اند. امام سجاد علیه السلام با اختصاص دعاى بیست و ششم به دوستان و همسایگان، چگونگى تعامل افراد با همسایگان خود در جامعه آرمانى را بیان فرموده اند. ایشان همچنین به اهمیت روابط خویشاوندى، نقش حمایتى از نهاد خانواده و تأثیر آن در تحکیم پایه هاى خانواده اشاره نموده اند، که ما در این بخش، به دلیل جلوگیرى از طولانى شدن مطلب، از بیان تفصیلى آن خوددارى مى کنیم.

3. ویژگى هاى کارکردى نهاد خانواده

خانواده مطلوب در بخش کارکردى نیز از مشخصه هاى خاصى بهره مى برد که موجب تمایز خانواده آرمانى مى شود. کارکرد در بیان کارکردگرایى، «اثرى» است که پدیده هاى اجتماعى از خود برجاى مى گذارند. این آثار، نتیجه و دستاورد «ساختارها» هستند.

1ـ3. مشروعیت بخشى به فرزندان: تأمین پدر شرعى براى فرزندان، ویژگى کارکردى دیگرى است که خانواده زن و شوهرى ایفا مى کند. در واقع، اهمیت این کارکرد به دلیل نتایج و آثار اجتماعى آن است که هویت بخشى به افراد، انتقال منظم ارث، و تداوم نظام خویشاوندى، از جمله مهم ترین آنها به شمار مى آیند.

کودکان نامشروع، مشکلات فراوانى براى جوامعى که روابط آزادجنسى را تزویج کرده اند به وجود آورده و افزایش قابل توجه تعداد این فرزندان، موضوعى است که توجه بسیارى از جامعه شناسان را به خود معطوف کرده است.

افزایش شمار فرزندان نامشروع، تا حدودى ناشى از تغییر نگرش ها و باورها درباره رابطه جنسى پیش از ازدواج و زندگى مشترک بدون ازدواج است. به نظر مى رسد اتخاذ تدبیرهایى در زمینه کاهش روابط جنسى خارج از چارچوب ازدواج، تنها راه حل معقول و منطبق با ارزش هاى اسلامى براى مشکل فرزندان نامشروع است.

ابوحمزه مى گوید: خدمت امام على بن الحسین علیهماالسلام بودم که مردى خدمت آن جناب آمد و گفت: اى ابامحمد! من گرفتار زنان هستم؛ روزى زنا مى کنم و روزى روزه مى گیرم. آیا این روزه کفاره گناه آن روز مى شود؟

امام علیه السلام فرمودند: «محبوب ترین کارها نزد خداوند آن است که مردم از وى اطاعت کنند و معصیت ننمایند. زنا نکنید و روزه هم نگیرید.» امام باقر علیه السلامدر آنجا حاضر بود. دستش را گرفت و فرمود: «کار دوزخیان را مى کنى و امیدوار هستى وارد بهشت گردى!» (کلینى، 1365، ج 5، ص 541) فرزند متولدشده از زنا، پدر شرعى و قانونى ندارد و در نتیجه، از شبکه خویشاوندى و تربیت صحیح بى بهره خواهد بود.

2ـ3. جلوگیرى از انحرافات اجتماعى: کنترل اجتماعى، یکى از ویژگى هاى کارکردى مهم نهاد خانواده آرمانى است که از راه نظارت خانواده بر رفتار اعضا تحقق مى یابد. البته با توجه به رواج بینش هاى فردگرایانه و آزادى خواهانه در جوامع غربى، از نقش خانواده در کنترل مستقیم رفتار همسران به شدت کاسته شده است.

کنترل مستقیم هریک از دو زوج بر رفتارهاى طرف مقابل، به ویژه رفتارهاى جنسى خارج از چارچوب ازدواج، امرى است که در بسیارى از فرهنگ هاى گذشته و حال به چشم مى خورد؛ هرچند به دلیل عواملى مانند قدرت بیشتر مردان و نقش هاى جنسیتى متفاوت زن و شوهر، این کنترل، بیشتر از جانب مردان نسبت به زنان اعمال شده است.

خانواده، گذشته از کنترل مستقیم، به طور غیرمستقیم و از راه ایجاد فضایى همراه با آرامش و امنیت، جامعه پذیرى و ارضاى نیازهاى جنسى و عاطفى همسران نیز آنان را از گرایش به کجروى بازمى دارد.

بى تردید ضعف نهاد خانواده، اگر یگانه عامل شیوع بى سابقه انحرافات جنسى تلقى نشود، بى تردید مهم ترین و اصلى ترین عامل است و جهان غرب هزینه بسیار سنگینى در برابر برخى آزادى هاى موهوم جنسى پرداخته است. (بستان، 1385، ص 35)

در اندیشه امام سجاد علیه السلام نیز کنترل اجتماعى، به عنوان یکى از ویژگى هاى کارکردى مهم خانواده مورد توجه قرار گرفته و به نقشى که زن و مرد در نهاد خانواده در کنترل یکدیگر دارند، اشاره شده است.

امام صادق علیه السلام مى فرمایند: «هرگاه یکى از دامادهاى امام سجاد علیه السلام به منزل وى مى رفت و بر حضرتش وارد مى شد، امام علیه السلام عباى خود را از دوش برمى گرفت و براى او پهن مى نمود تا روى آن بنشیند. سپس به داماد خود مى فرمود: «خوش آمدى؛ که تو هم تأمین کننده هزینه هاى خانواده خود و هم نگه دارنده ناموس خود از شرّ هواهاى نفسانى و اجانب هستى.» (رنجبر، 1380، ص 225) امام سجاد علیه السلام در این روایت، شوهر را به نقش کنترلى مرد بر رفتار زن، به ویژه رفتار جنسى وى اشاره مى کند.

آن حضرت همچنین در رساله حقوق، به نقش کنترلى زن اشاره مى نماید و از وى در درون خانواده، به عنوان واقیه، به معناى نگهدار همسر یاد مى کند. زن مى تواند با پاسخ گویى به نیازهاى عاطفى و جنسى مرد، او را از گرایش به انحرافات جنسى بازدارد: «و اما حق همسرت ـ که با پیوند زناشویى زیردست تو شده ـ این است که بدانى خداى عزوجل او را مایه آرامش و راحتى، و همدم و نگهدار تو ساخته.» (حرانى، 1404ق، ص 362)

راهکارهاى تحقق خانواده آرمانى

امام سجاد علیه السلام براى تحقق و استحکام خانواده مطلوب، راهکارهایى هماهنگ و هم جهت با مبانى توحیدى بیان کرده اند که به برخى از آنها اشاره مى کنیم:

1. تقویت ایمان

به طور کلى، ایمان، باورها و ارزش هاى مذهبى، از دو راه مهم بر ثبات و استحکام خانواده و تحقق خانواده مطلوب تأثیر مى گذارد:

1ـ1. معنا بخشیدن به زندگى و ایجاد حس رضایت: راه نخست، معنابخشى به زندگى و ایجاد حس رضایت در افراد و امیدوار ساختن آنان به آینده است که نتیجه آن، افزایش سازگارى افراد با ناملایمات و دشوارى هاى زندگى است. از آثار ایمان به خدا، تسلیم و رضا به مقدرات الهى است. فرد باید باور داشته باشد که همه رویدادهاى جهان، منوط به اذن خداوند و توانى است که او به اسباب و علل افاضه مى کند. افزون بر این، خداوند نه تنها به مصالح انسان آگاه تر است، بلکه بیش از آنها برایشان خیرخواه و سعادت طلب است. بنابراین، همه حوادث در جهت خیر و صلاح انسان ها روى مى دهد. تسلیم و رضا به حوادث جهان که براساس خواست خداست، براى انسانى که هم به امور ماوراى طبیعت باور دارد و هم به خداوند تعلق عاطفى دارد، امرى مطلوب خواهد بود، اما اگر تسلیم رضاى الهى نشود، وضعیت مشکل تر مى شود.

سیره امام سجاد علیه السلام در زندگى به گونه اى است که نشان از رضامندى آن حضرت از خداوند در همه زمینه هاست. امام باقر علیه السلام فرمودند: «سخت مریض شدم. پدرم به من گفت: چه میل دارى؟ گفتم: مایلم آنچه خدا برایم خواسته بر خلاف آن درخواستى نداشته باشم. فرمود: احسنت! شبیه ابراهیم خلیل شده اى؛ چنان که جبرئیل به او گفت: حاجتى دارى؟ گفت: در مقابل خدا اظهارنظرى ندارم. او کافى است و او بهترین پشتیبان من است.» (مجلسى، 1364، ج 46، ص 67)

2ـ1. تقویت اخلاق و کنترل درونى: راه دوم تقویت و تحکیم مبناى اخلاقى فرد است که از نتایج آن، ایجاد یک عامل کنترل درونى است که از توسل شخص به اقدامات ظالمانه و خشونت در روابط خانوادگى جلوگیرى مى کند.

با توجه به اینکه بسیارى از نزاع هاى خانوادگى و خشونت ها در رذایل اخلاقى افراد ریشه دارد، مى توان این ادعا را مطرح کرد که آراسته بودن زن و شوهر به فضایل اخلاقى، یکى ازمهم ترین عوامل ثبات وتحکیم خانواده است.

واضح است که اگر زوجین از ویژگى هاى اخلاقى ارزشمندى مانند صداقت، وفادارى، اعتماد، خیرخواهى و انصاف برخوردار بوده، از امورى مانند خودخواهى، خودمحورى، تحقیر دیگران، توهین به آنها، حسادت، کینه توزى و دورویى مبرا باشند، بسیارى از تنش ها، بدرفتارى ها، خشونت ها و اختلافات ویرانگر، از ساحت زندگى خانوادگى رخت برخواهد بست؛ زیرا پاى بندى به اصول اخلاقى، نیرومندترین عامل کنترل درونى افراد است. از این رو، اسلام از میان معیارهاى متعدد گزینش همسر، به گونه اى کم نظیر بر تربیت اخلاقى فرد تأکید کرده است. (بستان، 1385، ص 219)

ابوحمزه ثمالى گوید: امام باقر علیه السلام فرمودند: پدرم على بن الحسین علیهماالسلام مى فرمود: چهار چیز است که در هر کس باشد، ایمانش کامل است و گناهانش پاک مى گردد و خدا را دیدار کند، در حالى که از وى خشنود و خرسند باشد: هر کس که با خانواده خویش به خوش خلقى رفتار کند. (مفید، 1413ق، ص 229)

این روایت، از وجود رابطه کلى بین رفتار اخلاقى (حسن خلق) و ایمان، و تأثیر و تأثر متقابل بین این دو خبر مى دهد؛ زیرا از دیدگاه اسلام، کارى از نظر اخلاقى ارزشمند است که به وسیله نیت با خدا مرتبط شود. چنین نیتى که رابطه با خدا را تحقق بخشد، از کسانى صادر مى شود که به خدا ایمان داشته باشند. متقابلاً، انجام کار اخلاقى نیز موجب ازدیاد ایمان خواهد شد؛ چنان که کار زشت نیز سلب ایمان را به دنبال مى آورد.

2. فرزندآورى

بسیارى از مطالعات و تجربه هاى عینى نشان مى دهند که تولید فرزند، به عنوان بارزترین محصول پیوند زناشویى، در تحکیم و تثبیت خانواده نقش ممتازى ایفا مى کند، و در مقابل، عقیم بودن و ناکامى در تولید فرزند، به ویژه در صورت اشتیاق وافر دو زوج و وجود حساسیت هاى محیطى مشوق، در بسیارى از موارد، فروغ مهر و صفا را در روابط زناشویى ضعیف و پیوندهاى متقابل را سست مى گرداند.

فرزندخواهى، به شدت متأثر از اوضاع اقتصادى و فرهنگى است، تا آنجا که در برخى جوامع، نازایى زن دلیل کافى براى طلاق وى قلمداد مى شود. در مقابل، در جوامع غربى با شمار زیادى از زوج هایى روبه رو مى شویم که فرزند را مانع پیشرفت فردى یا دستیابى به عشق و دیگر آرزوهاى شخصى مى انگارند. (بستان، 1390، ص 204)

اگرچه خوددارى از داشتن فرزند، گرایشى است که با تأثیرپذیرى از فرهنگ غربى به وجود آمده است، با توجه به آموزه هاى دینى، به طور قطع فرزندان مى توانند تأثیرات مثبت و سازنده اى در زندگى والدین داشته باشند و بعد از والدین، مهم ترین رکن خانواده شمرده مى شوند.

امام سجاد علیه السلام با بیان کارکردهاى مثبت فرزندآورى، کوشیده است فرزندان را به جاى آنکه عاملى براى سرخوردگى و نارضایتى والدین باشند، به عاملى براى افزایش رضایت خاطر آنان، و در نتیجه، تحکیم پیوند زناشویى تبدیل کند:

الف) یادآورى ارزش ها و منافع دنیوى فرزندان براى والدین؛ مانند اینکه فرزندان موجب انس پدر و مادر و خارج شدن آنها از تنهایى اند و فرزندان یار و یاور پدر و مادر و یادگارهاى آنان پس از مرگ ایشان خواهند بود. (کفعمى، 1405ق، ص 164)

ب) تأکید بسیار بر منافع اخروى فرزندان؛ مانند اینکه براى والدین، در نتیجه کارهاى نیک فرزند، پاداشى منظور مى گردد. (شیروانى، 1386، دعاى 25)

3. حصر روابط جنسى در چارچوب زناشویى

یکى از عواملى که نقشى تعیین کننده در سوق یابى افراد به تشکیل خانواده، و در مرحله بعد در حفظ، ثبات و استحکام خانواده دارد، منحصر کردن ارضاى غریزه جنسى به چارچوب ازدواج مشروع است. در شرایطى که افراد جامعه به خانواده به عنوان مکان انحصارى ارضاى نیازهاى جنسى ننگرند، میزان تعهد عمومى نسبت به حفظ این نهاد اجتماعى به شدت کاهش مى یابد.

براین اساس، اسلام یکى از راهکارهاى خود را براى تحکیم خانواده، حصر روابط جنسى در چارچوب زناشویى قرار داده و براى تحقق این راهکار، از اهرم هاى قانون گذارى، اجرایى و فرهنگى استفاده کرده است. در بعد قانون گذارى، با مرزبندى و تفکیک بین الگوهاى مشروع و نامشروع ارضاى جنسى، در جهت تحکیم خانواده گام برداشته است. از جنبه اجرایى نیز اسلام با اجراى سیاست هاى فرهنگى، حمایتى و تنبیهى، در جهت نهادینه کردن الگوى مشروع ارضاى جنسى و از میان برداشتن الگوهاى نامشروع در سطح جامعه کوشش کرده است. از حیث فرهنگى، اسلام با یادآورى و تأکید مستمر آثار سوء دنیوى و اخروى روابط نامشروع، کوشیده است قبح و ناپاکى این اعمال را در باور افراد رسوخ دهد تا از این طریق، از بى بندوبارى جنسى افراد در جامعه جلوگیرى کند. (بستان، 1390، ص 174)

امام سجاد علیه السلام به دلیل پیامدهاى ناگوارى که آزادى روابط جنسى در پى دارد، ضمن مخالفت با هرگونه بى بندوبارى جنسى، به ارضاى نیاز جنسى از راه هاى مشروع و حلال سفارش کرده است.

آن حضرت مى فرماید: «و اما حق عورتت، نگهدارى آن است از آنچه بر تو حلال نیست، و کمک و تقویت آن نگهداشت، با چشم پوشى (از نامحرم)؛ زیرا (چشم فروبستن) مددکارترین یاوران (در جلوگیرى از شهوت) است، و (با) بسیار یاد کردن از مرگ و تهدید نمودن خود از (عذاب) خداوند و ترساندن نفس از اوست، که عصمت و پاکدامنى و تأیید از خداست.» (حرانى،1404ق، ص 258)

خانواده در اندیشه امام سجاد علیه السلام یکى از مهم ترین نهادهاى جامعه مطلوب محسوب مى شود. به همین دلیل، امام علیه السلامبا همه الگوهاى جایگزین خانواده و آزادى روابط جنسى در خارج از چارچوب خانواده مخالفت مى کند و ارضاى غریزه جنسى از طریق الگوهاى جایگزین را ضدخانواده، غیرمجاز و نامشروع مى داند و از تقوا و یاد مرگ، به منزله دو راهبرد مهم فرهنگى یاد مى کند.

4. تقویت روحیه غیرت ورزى

غیرت ورزى جنسى، از اخلاق جنسى است که بروز و رشد آن، بیش از هر جاى دیگرى در محیط خانواده به چشم مى خورد. برخلاف دیدگاهى که غیرت را از مقوله حسادت و صرفا محصول عوامل فرهنگى، و ناشى از گرایش مردان به تملک زنان مى داند. (کلاین برگ، 1368، ص 165)

امام سجاد علیه السلام فرمودند: «از سعادت آدمى آن است که تجارت و کسبش در کنار محل سکونت او باشد و رفقایش همه افراد صالح باشند و فرزندى داشته باشد که به او کمک کند و از ناراحتى مرد آن است که زنى داشته باشد که از وى خوشش بیاید، در عین حال آن زن به او خیانت کند.» (حرانى، 1404ق، ص 264)

امام علیه السلام در این روایت، بى غیرتى و بى تفاوتى نسبت به همسرى که به شوهر خود خیانت مى کند را امرى ناپسند مى شمارد که نهاد خانواده را متزلزل مى سازد و موجب خسران مرد مى شود.

دیگر راهکارهایى که امام سجاد علیه السلام براى تحقق و استحکام خانواده آرمانى بیان مى کند، عبارت اند از: آراستگى ظاهرى؛ تأمین هزینه هاى معیشتى؛ محدودیت روابط اجتماعى زنان و مردان؛ بهره گیرى از دعا و... .

نتیجه گیرى

در این نوشتار به بررسى خانواده آرمانى در اندیشه امام سجاد علیه السلامدر دو بخش ویژگى ها و راهکارها پرداختیم:

ویژگى هاى خانواده آرمانى در سه محور ازدواج، ساختار و کارکردها بررسى شد:

1. ازدواج: تقدس سنت ازدواج، انتخاب آگاهانه و همسان همسرى، سه ویژگى نهاد خانواده در این محور مى باشند.

2. خانواده: امام سجاد علیه السلام سرپرستى خانواده را با مرد مى داند و پذیرش آگاهانه نقش ها را ویژگى دیگر نهاد خانواده در این محور برمى شمرد.

3. کارکردها: مشروعیت بخشى به فرزندان و کنترل اجتماعى اعضاى خانواده، ویژگى هاى کارکردى این نهاد محسوب مى شوند.

در بخش راهکارها، تقویت ایمان، فرزندآورى، حصر روابط جنسى در چارچوب زناشویى و تقویت روحیه غیرت ورزى، به عنوان راهکارهاى تحکیم و تحقق بیرونى خانواده آرمانى بیان شدند.

این ویژگى ها و راهکارهاى بیان شده در اندیشه امام سجاد علیه السلام، مبتنى بر مبانى توحید و نشئت گرفته از وحى اند و زمینه پرورش انسان هاى خداپرست در درون نهاد خانواده و تشکیل جامعه آرمانى فراهم مى کنند.

  منابع

ـ اچ ترنر، جاناتان، مفاهیم و کاربردهاى جامعه شناسى (1378)، ترجمه محمد فولادى و محمدعزیز بختیارى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

ـ اهوازى، حسین بن سعید (1402ق)، الزهد، چ دوم، قم، حسینیان.

ـ بستان، حسین (1385)، اسلام و جامعه شناسى خانواده، چ دوم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

ـ بستان، حسین (1390)، خانواده در اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

ـ حرانى، ابن شعبه (1404ق)، تحف العقول، چ دوم، قم، جامعه مدرسین.

ـ حسنى، هاشم معروف (1397ق)، سیرة الائمه الاثنى عشر، بیروت، دارالتعارف.

ـ رشیدپور، مجید (1388)، عوامل استحکام خانواده، چ سوم، تهران، انجمن اولیاء و مربیان.

ـ رنجبر، محسن (1380)، نقش امام سجاد در رهبرى شیعه، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

ـ ساروخانى، باقر (1380)، جامعه شناسى خانواده، تهران، سروش.

ـ سالارى فر، محمدرضا (1385)، درآمدى بر نظام خانواده در اسلام، چ دوم، قم، هاجر.

ـ شیروانى، على (1386)، ترجمه صحیفه کامله سجادیه، چ ششم، قم، دارالفکر.

ـ صدوق، محمدبن على (1362ق)، الخصال، قم، جامعه مدرسین.

ـ ـــــ ، (1406ق)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دارالرضى.

ـ طباطبائى، سیدمحمدحسین (1374)، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوى همدانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى.

ـ طبرسى، فضل بن حسن (1385ق)، مشکاه الأنوار فى غررالأخبار، نجف، حیدریه.

ـ ـــــ ، (1370)، مکارم الأخلاق، چ چهارم، قم، شریف رضى.

ـ عاملى کفعمى، ابراهیم بن على (1405ق)، المصباح، چ سوم، قم، رضى.

ـ کلاین برگ، اتو (1368)، روان شناسى اجتماعى، ترجمه على محمد کاردان، چ دوم، تهران، اندیشه.

ـ کلینى، محمدبن یعقوب (1365)، الکافى، چ چهارم، تهران، دارالکتب الإسلامیه.

ـ مجلسى، محمدباقر (1364)، بحارالانوار، چ دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

ـ محمدى رى شهرى، محمد (1389)، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث.

ـ مصباح، محمدتقى (1380)، اخلاق در قرآن، چ چهارم، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره.

ـ مفید، محمدبن محمدنعمان (1413ق)، امالى، قم، کنگره شیخ مفید.

ـ موریش، ایور (1373)، درآمدى بر جامعه شناسى تعلیم و تربیت، ترجمه غلامعلى سرمد، تهران، مرکز نشر دانشگاهى.