معرفت

سال بیست و سوم ـ شماره 199 (ویژه جامعه‏ شناسى)

جابر میرزاپورى :  دانشجوى دکترى جامعه‏ شناسى دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقیقات تهران.  mirzapouri_j@yahoo.com
غلامعلى اسماعیلى کریزى :  عضو هیئت علمى دانشگاه آزاد اسلامى دامغان.

دریافت: 2/3/92               پذیرش: 23/11/92
چکیده
هدف از این پژوهش، بررسى کارکرد مساجد در شکل‏دهى، تقویت، تحول و پویایى فرهنگ اسلامى است. از روش اسنادى و تک‏نگارى و تکنیک پرسش‏نامه باز، مصاحبه، مشاهده مشارکتى و فیش‏بردارى براى جمع‏آورى داده‏ها استفاده شده است. رویکرد و الگوى نظرى تحقیق بر اساس نظریات کارکردى دورکیم، مرتون و پارسونز بنا شده است که مساجد را واجد کارکرد آشکار و پنهان در چهار بُعد اجتماعى، فرهنگى، سیاسى و اقتصادى در نظر گرفته است. تجزیه و تحلیل داده‏ها توسط محقق براساس شیوه استدلالى و منطقى در تطبیق یافته‏هاى تحقیق با الگوى نظرى صورت پذیرفته است. یافته‏ها و نتایج تحقیق نشان مى‏دهد که مساجد نوعى ضرورت کارکردى براى دستیابى به اهداف جامعه اسلامى دارند و با کارکردهاى آشکار و پنهان در ابعاد اجتماعى، فرهنگى، سیاسى و اقتصادى سبب تقویت، تحول و پویایى فرهنگ اسلامى مى‏گردند. همچنین مساجد در یک رابطه دیالکتیکى با کارکردهاى خود، سبب تقویت فزاینده خود و کارکردهاى خود و در نهایت، پویایى فرهنگ اسلامى خواهند شد.

کلیدواژه ‏ها: مساجد، کارکرد، پویایى فرهنگى، فرهنگ اسلامى.
 

مقدّمه
نشانه هاى باستان شناختى، مبادرت ورزیدن انسان به کنش هاى دینى در گذرگاه تاریخ را چنان براى آیندگان بازگو مى نماید که گویى دین با روح انسان درهم تنیده گشته است. حافظه تاریخى نشان مى دهد که انسان در راه سعادت خویش معبودى را براى پاسخ گویى به ابهامات درونى خویش مى پرستید. فراتر از احساس و اهداف فردى دین داران، مذهب به عنوان یک عنصر فرهنگى در تقویت همبستگى اجتماعى نقش بسزایى را ایفا کرده است. دین براساس مجموعه اى از باورها، آموزه ها، نمادها، هنجارها و سازمان ها، وابستگى و تعاملات نیرومندى با هریک از وجوه فرهنگى، سیاسى و اقتصادى ایجاد مى نماید (جلالى مقدم، 1387، ص 11). محتواى آموزشى، ابزار و نهادهاى ناقل مفاهیم مذهبى، متولى احقاق اهداف دینى در جامعه هستند. پرستشگاه به عنوان یک نماد و مکان مقدس، زمینه و بسترهاى مناسبى را براى تحقق اهداف مذهبى فراهم مى آورد. بر پایه تأکیدات قرآن کریم، که پرستش را فلسفه خلقت معرفى مى نماید (ذاریات: 56)، مسجد به عنوان مهم ترین نماد دین در اسلام محسوب مى گردد.
در اجتماعات رسمى مذهبى، غالبا شعائر در مکان هاى خاصى انجام مى شود (اسکات و هال، 1382، ص 12). وجود معابد و پرستشگاه ها از ضروریات اولیه و زمینه اى ادیان محسوب مى گردد. اماکن مقدس به عنوان تنها جایگاه معتبر دینى، فرصتى را براى ارضاى حس پرستش در اختیار انسان قرار مى دهد. ادیان مکان هایى را براى رفع چنین نیازهاى ضرورى جهت پرستش تعیین و تقدیس نموده اند، آتشکده هاى زرتشت، کلیساى مسیحیان و مساجد در اسلام، نمونه هایى از مکان هاى مقدس محسوب مى شوند. ازاین رو، ضرورت کارکردى اماکن مقدس در جوامع دینى، منجر به شکل گیرى و تکامل پرستشگاه ها شده است. احداث مساجد و سیر تکاملى آن در طول تاریخ به دست معصومان، متولیان دین، حاکمان با کمک حمایت هاى توده اى مردم، بیانگر اهمیت وجود این مکان مقدس در جامعه است. اهمیت بعد عبادى در دین دارى (بعد که ناظر بر کلیه اعمالى است که انسان در آن لحظه خداوند را مخاطب خود قرار مى دهد، مانند نماز و نیایش) و نقش مؤثر مساجد در جوامع اسلامى، تحقیقات مرتبط به آن را ضرورت مى بخشد.
میزان کارکردى نمادها و اماکن مذهبى در هر گروه اجتماعى، بستگى به شرایط و اقتضائات محیط اجتماعى آن گروه یا سازمان اجتماعى دارد. به اقتضاى اینکه هر نهاد یا گروه اجتماعى براى چه اهدافى از مذهب بهره مى برد، مسجد کارکردهاى متفاوتى را ارائه مى نماید. عملکردهاى مساجد در جوامع اسلامى یک مورد مطالعاتى مناسبى را براى کشف، تقویت و اصلاح کارکردها در جهت تطبیق اهداف جوامع پیشنهاد مى نماید. مساجد یکى از مکان هاى تجمع مسلمانان براى انجام فعالیت هاى فرهنگى است. غالبا نماز جماعت محورى براى اجراى شعائر و فعالیت هاى فرهنگى محسوب مى گردد، ولى مهم ترین فعالیت هاى اجرایى مساجد عبارتند از برگزارى نماز جماعت، سخنرانى ها و آگاه سازى هاى سیاسى، اخلاقى، اعتقادى و آموزشى (احکام)، همایش هاى فرهنگى ـ مذهبى، عزادارى ها، جشن هاى ملى و مذهبى، جمع آورى کمک هاى نقدى براى اقشار گوناگون و... .
هدف نوشتار حاضر، شناخت و تحلیل کارکردى عملکرد مساجد در راستاى احقاق اهداف فرهنگى جامعه است. براى رسیدن به این هدف، این مسئله مطرح مى گردد که کارکرد فعالیت هاى مساجد در شکل دهى، تحول و پویایى فرهنگ اسلامى چیست؟ براى پاسخ گویى به این سؤال باید به چند سؤال فرعى نیز پاسخ داد: ابعاد کارکردى عملکردهاى مساجد کدام است؟ هریک از این ابعاد از چه طریقى به نیازهاى فرهنگى جامعه پاسخ مى دهند؟ رابطه این کارکردها با یکدیگر و در نهایت بعد فرهنگى چیست؟
بارزترین نوآورى نوشتار حاضر به موضوع و نگرش جدید به جایگاه مسجد در جوامع اسلامى برمى گردد. تاکنون هیچ مقاله اى با چنین رویکردى مسجد را مورد واکاوى قرار نداده است. نوآورى دیگر این نوشتار به اتخاذ الگوى نظرى پارسونز در بررسى موضوع برمى گردد، رویکردى که مى تواند تبیین کارکردى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى را تا حد قابل اتکایى به صورت جامع و دیالکتیکى ارتقا بخشد.
بررسى پیشینه و منابع پژوهشى نشان مى دهد که با توجه به اهمیت مسجد به عنوان یک نهاد دینى در جامعه و توانمندى رویکرد علم جامعه شناسى در بررسى موضوع، پژوهشگران کمترى با رویکرد جامعه شناختى کارکرد مساجد در جامعه را مورد واکاوى قرار داده اند. کتاب پرستشگاه در عهد سنت و تجدد (باقى، 1381) با جمع آورى مقالاتى مرتبط با موضوع مسجد توانسته گامى مثبت در توسعه پژوهش هاى مرتبط با عملکرد مساجد داشته باشد. مقاله «مسجد و مدرنیته: مرورى تحلیلى و جامعه شناختى به گفتمان هاى مسجد در ایران» (فاضلى، 1387) نوشته نعمت اللّه فاضلى با هدف شناخت جامعه شناسانه مسجد با تکیه بر شناخت گفتمان هاى مسجد در ایران دوره معاصر تدوین شده است.
مقاله «مسجد و فرایندهاى فرهنگى قدرت در نظام جمهورى اسلامى ایران» (نظرى على و حسن پور،1391)، مسجدراکانون شکل گیرى تظاهرات واعتراضات مردمى معرفى کرده است.این مقاله سعى داردتامسجدراکانون مشروعیت بخشى قدرت درنظام جمهورى اسلامى ایران معرفى کند.

تعاریف
تعریف کارکرد
کارکرد مجموعه فعالیت هایى است که در جهت برآوردن یک یا چند نیاز نظام انجام مى گیرد (ریتزر، 1387، ص 131). فونکسیون عبارت از کارکردى است که هر پدیده در نظام اجتماعى دارد (توسلى، 1384، ص 217). بنا بر دیدگاه فونکسیونالیستى، همه پدیده هاى اجتماعى براى پاسخ گویى به نیاز یک جامعه شکل گرفته اند. بر اساس این دیدگاه، بقاى نهادهاى اجتماعى به شرط کارایى آنها در یک جامعه است و در صورت عدم کارایى و رفع نیاز از بین خواهند رفت. منظور از تبیین فونکسیونى، تجزیه و تحلیل پدیدارهاى اجتماعى در رابطه با نتایج آنها در کل نظام اجتماعى است (ادیبى و انصارى، 1383، ص 77). تبیین کارکردى، یعنى تعیین اینکه آیا میان واقعیت مورد بررسى و نیازهاى عمومى ارگانیسم اجتماعى انطباقى وجود دارد و این تطبیق چه چیزى را شامل مى شود. تحلیل کارکردى آشکار مى سازد که یک پدیده اجتماعى مورد بررسى چه تأثیراتى بر عملکرد کلى نظام یا اجزاى سازنده آن مى گذارد (کوزر، 1382، ص 202ـ203).

تعریف فرهنگِ اسلامى
فرهنگ در لغت به معناى علم، ادب، معرفت، تعلیم و تربیت (عمید، 1364، ص 951) و مجموعه اى از آداب و رسوم، علوم، معارف و هنرهاى یک قوم آمده است (معین، 1371، ص 2583). تایلور فرهنگ را مجموعه پیچیده اى از معارف، معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، قوانین، سنن و سرانجام، تمام عادات، رفتار و ضوابطى که فرد به عنوان عضوى از جامعه اى که فرامى گیرد و در برابر آن جامعه وظایف و تعهداتى را به عهده دارد (عربیان، 1380، ص 61)، تعریف مى نماید. رویکرد کارکردى، فرهنگ را ابزارى براى زیستن و رسیدن به اهداف تلقى مى نماید، به گونه اى که زندگى اجتماعى انسان بدون فرهنگ امکان پذیر نیست. اگر فرهنگ اسلامى به کلیه عناصر مادى و غیرمادى مبتنى بر آموزه هاى اسلامى که منطبق با شرایط تاریخى ـ اجتماعى جوامع شکل گرفته اند تعریف شود، مسجد به عنوان یک عنصر مادى فرهنگ اسلامى محسوب مى گردد. از دیدگاه کارکردى، جوامع اسلامى براى رسیدن به اهداف خود نیازمند خرده نظام فرهنگى و عناصر مادى آن مانند مسجد هستند.

تعریف پویایى فرهنگى
بى اهمیتى و بى توجهى به فرهنگ زمینه ساز توقف و عدم پیشرفت فرهنگى و در نهایت، ایستایى آن است. فرهنگ هاى ایستا انسان را به حداقل هاى زیستى ـ روانى و سکون ترغیب مى نمایند. این نوع فرهنگ ها، پویایى و فناورى و ابداع را نمى پذیرند و مولد نشاط و موفقیت در زندگى فرهنگى و اجتماعى نیستند. چنین ویژگى هایى زمینه رسوخ ضدفرهنگ ها و انحراف را فراهم مى نمایند (صالحى امیرى، 1387، ص 13). حد نهایى ایستایى جامعه، تحجر فرهنگى است که همه ارکان حیات آن بر محور تجربیات آزموده، انباشته و به میراث برده نیاکان تنظیم مى گردد و هرگونه نوآورى را طرد مى نماید (ساروخانى، 1370، ص 456). ایستایى یک فرهنگ و عدم پاسخ گویى نیازهاى برخاسته از تغییرات یک جامعه، زمینه زوال و طردِ از اجتماع را براى آن فرهنگ فراهم مى نماید.
فرهنگ پویا برخلاف فرهنگ ایستا، انسان و جامعه را به سوى پیشرفت در عرصه هاى مختلف هدایت مى نماید. در مقابل فرهنگ ایستا که به سبب تولید سنن و رسوم غیر منعطف، انسان و جامعه را به سوى انحطاط رهسپار مى نماید، فرهنگ پویا توانایى توازن و انطباق رفع نیازهاى جوامع را با اقتضائات محیطى داراست (صالحى امیرى، 1387، ص 14). این نوع فرهنگ با حفظ ارزش هاى خود، به اقتضاى زمانى و محدودیت هاى مکانى در یک محیط اجتماعى تطبیق مى یابد (باقى نصرآبادى و دیگران، 1389، ص 64ـ66). غالب فرهنگ ها سعى در دگرگونى و تحول براى تطبیق پذیرى با محیط اجتماعى خود را دارند (کوئن، 1372، ص 6). پویایى فرهنگى به میزان پاسخ گویى محتواى فرهنگ به اقتضائات و عوامل خارجى (مانند رسانه هاى جمعى نوین)، جغرافیا (مانند طوفان، زلزله، افزایش دما و...)، تغییرات جمعیتى و رهبرى شاخص بندى مى شود (باقى نصرآبادى و دیگران، 1389، ص 64ـ66). فرهنگ اسلامى توانایى تطبیق پذیرى با اقتضائات و نیازمندى هاى اجتماعى را داراست.

روش تحقیق
متناسب با موضوع، سؤالات تحقیق و نیز رویکرد نظرى کارکردگرایى که به دنبال تبیین و تحلیل فرایندهاى علّى نیست، از روش توصیفى براى تجزیه و تحلیل داده هاى جمع آورى شده استفاده شده است. روش توصیفى، فرایندهاى کشف داده ها و تحلیل آنها در جهت تشریح و توصیف پدیده هاست که چرایى و چگونگى شکل گیرى و تغییر پدیده هاى اجتماعى را بررسى نخواهد کرد. محقق با اتخاذ این رویکرد روش شناختى قصدى براى علت یابى و چرایى کارکردِ مساجد نخواهد داشت. جمع آورى داده ها از طریق روش تک نگارى در مسجد جامع شهرستان چالوس، امکان شناخت کارکرد امروز مساجدِ جامعه ایران (بدون ادعاى تعمیم پذیرى نتایج تحقیق) را فراهم کرده است. ازاین رو، در این تحقیق از تلفیق روش کتابخانه اى و تک نگارى براى جمع آورى داده ها استفاده شده است.
روش تک نگارى امکان مطالعه و شناخت دقیق یک امر اجتماعى، گروه یا سازمان معین را براى رسیدن به یک سرى قواعد کلى که احتمالاً در موارد مشابه دیگر نیز برقرار است، فراهم خواهد کرد. مونوگرافى، مطالعه همه جانبه ابعاد عینى و ذهنى یک امر اجتماعى است که در خلال آن، همه اضلاع یک کل و همه ابعاد یک پدیده سنجیده مى شود (ساروخانى، 1385، ص 318ـ319). مونوگرافى پژوهشى پذیرا و منفعل است که محقق بدون دست کارى در متغیرهاى تحقیق و با مشاهده مستمر و منظم پدیده، داده هاى تحقیق را جمع آورى مى کند. این روش با به کارگیرى روش هاى مشاهده مشارکتى، تامیت (Totality) و مطالعه طولى (Longitudinal Studies) یکى از عمیق ترین مطالعات اجتماعى محسوب مى شود (همان، ص 321ـ322).
محقق با ابزار پرسش نامه، مصاحبه و مشاهده مشارکتى در یک مدت زمان سه ماهه سال 91 به جمع آورى مجموعه عملکردهاى مسجد جامع شهرستان چالوس پرداخته است. هدف محقق از به کارگیرى این روش، ثبت مجموعه عملکردها براى تطبیق آنها با الگوى نظرى تحقیق بوده است. با کمک پرسش نامه و مصاحبه از ساکنان اطراف مسجد، متولیان و مراجعان براى ثبت فعالیت هاى سالانه و کارکردهاى مسجد استفاده شده است. محقق با اجراى تکنیک مشاهده مشارکتى با مراجعه مکرر به این مسجد، سعى در ثبت عملکرد و کارکرد مسجد داشته است. تجزیه و تحلیل داده ها بر اساس استدلال هاى عقلانى و منطقى از طریق تطبیق داده ها با الگوى نظرى تحقیق و گزارش آنها به صورت جداول توصیفى صورت پذیرفته است.
مبانى نظرى
رهیافت کارکردگرایى ساختارى در پى توصیف کارکردى پدیده هاى اجتماعى است. آنها بر تأثیر اجزاى یک نظام اجتماعى (ریتزر، 1387، ص 151ـ152) مانند ساختارها و نهادهاى اجتماعى بر کل تأکید مى ورزند و معتقدند که تمامى اجزاى جامعه ضرورت کارکردى دارند و علت پدید آمدن آنها نیازمندى هر جامعه به این اجزاست (همان، ص 122ـ123). بر اساس این رویکرد، عدم کارکرد اجزا براى کل نظام، سبب حذف آنها از کل نظام مى شود. یک نظام اجتماعى به ساختارهایى که حاوى کارکردهاى متمایزى هستند نیاز دارد؛ بر این اساس، علت موجودیت و دوام آنها در جامعه، نیازمندى به کارکرد آنهاست (ادیبى و انصارى، 1383، ص 78). امیل دورکیم در تمایز میان مفهوم علت اجتماعى و مفهوم کارکرد اجتماعى بیان مى کند: در مفهوم علت اجتماعى باید توجه کرد که یک ساختار معین چگونه به وجود آمده و چرا یک چنین صورتى را به خود گرفته است. ولى در بررسى کارکردهاى اجتماعى باید توجه کرد که یک ساختار معین چه نیازى را براى یک نظام گسترده تر برآورده مى سازد (ریتزر، 1387، ص 122).
پارسونز چهار نظام کنش را به عنوان نوعى ابزار مفهومى و تحلیلى (که در جهان واقعى وجود ندارد) براى تحلیل جهان واقعى معرفى مى کند که عبارتند از: نظام اقتصادى، سیاسى، اجتماعى و فرهنگى. میان این چهار نظام شبکه پیچیده اى از مبادله وجود دارد و در کنش متقابل با یکدیگرند که هریک داراى چهار تکلیف ضرورى هستند:
ـ تطبیق: هر نظام باید همراه با تغییر شکل جهان خارجى، خود را با موقعیت محیطى و نیازها تطبیق و سازگار نماید.
ـ دستیابى به هدف: هر نظام باید با تعیین هدف هاى اصلى و بسیج منابع براى دستیابى به آنها اقدام نماید.
ـ یکپارچگى: هر نظام باید با تنظیم روابط متقابل اجزاى سازنده خود و تحت نظارت درآوردن اجزاى سازنده اش، کارکرد یکپارچگى، وحدت و انسجام را شکل دهد.
ـ نگهداشت الگو و سکون: هر نظامى باید با تجهیز کنشگران به هنجارها و ارزش هایى که آنها را به کنش وامى دارد، انگیزش هاى افراد و الگوهاى فرهنگى آفریننده و نگهدارنده این انگیزش ها را ایجاد، نگه دارى و تجدید کند (همان، ص 131ـ134).
جدول 1: نظام کنش پارسونز
نظام کنشابزارسطح تحلیلکارکرد
اقتصادپولارگانیسم رفتارىتطبیق
سیاستقدرتنظام شخصیتدستیابى به هدف
اجتماعىنفوذعرفیکپارچگى
فرهنگتعهدوالتزاماعتقادىنگهداشت الگو
مرتون بر تحلیل کارکردى ـ ساختارى گروه ها، سازمان ها، جوامع و فرهنگ ها تأکید دارد (ریتزر، 1387، ص 145ـ146). کارکردهاى آشکار و کارکردهاى پنهان از دسته بندى هاى کارکردى مرتون است. کارکرد آشکار، کارکردهایى اند که آشکارا و با قصد قبلى انجام مى شوند، ولى کارکرد پنهان به نتایج نامرئى و آثار غیرمنتظره اى که بدون قصد قبلى انجام مى شود، گفته مى شود (همان، ص 222). براى مثال، کارکرد آشکار برگزارى نماز جماعت در مساجد انجام تکلیف دینى است و کارکرد پنهان آن ایجاد همبستگى هاى عاطفى و وحدت میان مردم.
بر اساس نظام سیبرنتیکى پارسونز، کلیه چهار نظام کنش در ارتباط و کنش متقابل با یکدیگرند؛ ازاین رو، هر فعالیتى ممکن است در هریک از چهار نظام کنش داراى کارکرد باشد. مطابق با این چارچوب نظرى، مساجد به عنوان یک نهاد اجتماعى در چهار بُعد اقتصادى، سیاسى، اجتماعى و فرهنگى، کارکردهایى را در جهت پاسخ گویى به نیازهاى متناسب با اهداف یک جامعه ارائه مى نمایند. اگرچه موضوع تحقیق حاضر به بُعد (نظام) فرهنگى محدود مى شود، ولى مطابق با نظام سیبرنتیکى پارسونز، این چهار نظام (بعد) در ارتباط با یکدیگرند. تغییر و تحول در یک بعد، تحولاتى را در ابعاد دیگر ایجاد مى نماید. بُعد فرهنگى در نظام کنش پارسونز در بالاترین سطح قرار دارد و دیگر خرده نظام هاى آن با خرده نظام فرهنگى در تأثیر مستقیم (مانند خرده نظام اجتماعى) و غیرمستقیم (مانند خرده نظام هاى سیاسى و اقتصادى) قرار دارند.
مجموعه اى از فعالیت هایى که در مساجد برگزار مى شود مى تواند در یک یا چند بُعد کارکردى مؤثر واقع گردد. ازاین رو، نمى توان فعالیت هایى همچون سخنرانى سیاسى، عزادارى، جشن هاى ملى و مذهبى، سخنرانى اخلاقى، اعتقادى و آموزشى (بیان احکام)، بیان خط مشى هاى سازمانى توسط فرماندهان و مسئولان و... را به یک بُعد کارکردى محدود نمود. هر فعالیتى مى تواند تلفیقى از کارکردِ خرده نظام ها را ارائه کند؛ مانند برگزارى مراسم عزادارى در مسجد که علاوه بر کارکرد همبستگى در بُعد اجتماعى، زمینه تقویت بازتولید و حفظ ارزش هاى مذهبى در بُعد فرهنگى را نیز فراهم خواهد کرد. برخى از فعالیت ها مى توانند با تأثیرگذارى در یک بُعد، بر دیگر ابعاد تأثیر گذارند؛ مانند برگزارى سخنرانى هاى سیاسى که با تقویت منافع مشترک گروهى و معرفى گروه هاى رقیب، علاوه بر همتایى مسلمانان با نظام حاکم، مى تواند بر خرده نظام اجتماعى (همبستگى اجتماعى) نیز تأثیر گذارد. مبانى نظرى تحقیق با توجه به بررسى نظریه هاى کارکردى دورکیم، پارسونز و مرتون در جدول (2) آمده است.
جدول 2: مدل نظرى تحقیق
در ذیل، هریک از ابعاد کارکردى در جدول (2) توضیح داده مى شود:
ـ بُعد کارکرد اقتصادى: کلیه کارکردهایى که مسجد با فعالیت هاى خود در زمینه هاى خدماتى، رفاهى و کمک رسانى به گروه ها، سازمان ها و اقشار اجتماعى بر جامعه اثر مى گذارد؛ مانند جمع آورى کمک هاى نقدى براى زلزله زدگان.
ـ بُعد کارکرد سیاسى: کلیه تأثیراتى که مسجد با فعالیت هاى خود در حفظ یا دگرگونى مناسبات ساختارى نظام حاکم انجام مى دهد؛ مانند حفظ نظام حکومتى، همگونى موضع گیرى هاى سیاسى.
ـ بُعد کارکرد اجتماعى: کلیه تأثیراتى که مسجد با فعالیت هاى خود در زمینه همبستگى، وحدت، همگونى، اجتماعى شدن، تعاون و تعلیم و تربیت در افراد یک جامعه ایجاد مى کند.
ـ بُعد کارکرد فرهنگى: کلیه تأثیراتى که مسجد با فعالیت هاى خود، زمینه هاى حفظ عناصر فرهنگى اسلامى و ملى را موجب مى شود.
ـ کارکرد آشکار: کلیه تأثیراتى که متولیان، مجریان و برنامه ریزان صرفا براى تحقق این اهداف به اجراى فعالیت ها در مسجد مى پردازند؛ مانند برگزارى نماز جماعت، عزادارى، سخنرانى که با هدف آشکار انجام تکالیف دینى انجام مى گردد.
ـ کارکرد پنهان: کلیه تأثیراتى که بدون قصد و هدف ابتدایى در حین اجراى فعالیت ها و برنامه هاى هدفدار در مسجد بر برخى کارکرد خرده فرهنگ ها اثر مى گذارد؛ مانند برگزارى نماز جماعت که زمینه هاى شکل گیرى همبستگى، وحدت و همگونى را میان مسلمانان ایجاد مى نماید.
منظور از جهت هاى رفت و برگشت موجود در الگوى نظرى تحقیق، وجود رابطه متقابل و دیالکتیکى میان ابعاد کارکردى عملکردهاى مساجد است؛ اینکه تمامى خرده نظام ها در یک رابطه متقابل مداوم با یکدیگر قرار دارند و کارکرد در یک بعٌد بر کارکرد ابعاد دیگر تأثیر خواهد گذاشت.

الگوى نظرى تحقیق
بر اساس مباحث مطرح شده در بخش هاى پیشین و بررسى تحلیلى نظریه هاى دورکیم، پارسونز و مرتون، چارچوب نظرى محقق بر اساس مبناهاى رویکردى زیر شکل خواهد گرفت:
1. فرهنگ اسلامى به مجموعه اى از عناصر مادى و غیرمادى کسب شده در جامعه به اقتضائات زیستى و اجتماعى اطلاق مى گردد.
2. مساجد به عنوان یک نماد فرهنگى و مادى فرهنگِ اسلامى، زمینه ساز شکل دهى و تحول فرهنگ اسلامى است.
3. کارکردهاى اقتصادى، سیاسى، اجتماعى و فرهنگى مساجد مقوم فرهنگ اسلامى هستند.
4. مساجد، به صورت آشکار و پنهان، فرهنگ اسلامى را با اقتضائات و نیازمندى هاى محیط اجتماعى تطبیق مى دهند.
5. مساجد نقش مؤثر و سازنده اى در پویایى و تحول فرهنگ اسلامى ایفا مى نمایند.
بر این اساس، مساجد هم به طور مستقیم و هم از طریق کارکردهاى اقتصادى، سیاسى، اجتماعى و فرهنگى، بر پویایى فرهنگ اسلامى تأثیر خواهند گذاشت.

فرضیات تحقیق
با توجه به الگوى نظرى، فرضیه هاى تحقیق عبارتند از:
1. مساجد نوعى ضرورت کارکردى براى دستیابى به اهداف جامعه دارند.
2. مساجد با کارکرد آشکار و پنهان در ابعاد اجتماعى، فرهنگى، سیاسى و اقتصادى سبب تقویت، تحول و پویایى فرهنگ اسلامى مى گردند.
3. مساجد در یک رابطه دیالکتیکى با کارکردهاى خود، سبب تقویت فزاینده فعالیت ها و کارکردها و در نهایت، پویایى فرهنگ اسلامى خواهند شد.

بررسى کارکرد مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
مسجد جامع چالوس با قدمتى تاریخى و بناى وسیع، داراى دو درب شمالى و جنوبى (درب اصلى) است که به ترتیب به بازار و مرکز شهر باز مى شود. یک باب منزل مسکونى و نیز حوزه علمیه امام صادق علیه السلامچالوس در داخل این مسجد قرار دارند. همچنین یک فروشگاه فرهنگى براى عرضه محصولات فرهنگى با مدیریت و درآمد شخصى در حیاط مسجد در حال فعالیت است. ورود و خروج مکرر شهروندان براى عبور از مرکز شهر به داخل بازار از طریق حیاط مسجد، فضاى نامتعارفى را ایجاد نموده است. استقرار مسجد در مرکز اصلى شهر و نزدیکى به مهم ترین مراکز ادارى و تجارى از موارد قابل توجه است. مدیریت مسجد توسط هیأت امنا صورت مى پذیرد. منابع درآمدى این مسجد عبارتند از: وقف، کمک هاى مردمى، اجاره بهاى مسجد در برگزارى برخى مراسم ها، اجاره بهاى فروشگاه ومنازل تحت تملک مسجد.
بررسى و یافته هاى تحقیق نشان مى دهد که عمده فعالیت هاى مسجد جامع چالوس عبارتند از: برگزارى نماز جماعت، مراسم هاى ملى ـ مذهبى اعم از جشن ها، اعیاد ملى و مذهبى، عزادارى ها و سوگوارى ها، دعا و نیایش، نماز، اعتکاف، قرائت قرآن و تواشیح، جمع آورى کمک هاى مردمى، همایش بسیج، یادواره شهدا، توزیع نشریات سیاسى ـ اجتماعى، سخنرانى سیاسى، اعتقادى و اخلاقى، و بیان آموزش هاى دینى مانند احکام. برگزارى سخنرانى سیاسى، بخصوص سخنرانى تبلیغى ـ سیاسى در زمان انتخابات با یک فرصت تقریبا برابر براى همه کاندیداها امکان پذیر است. اکثریت مخاطبان مسجد را قشر کسبه و بازارى با حدود سنى میان سال تشکیل مى دهند. البته تنوع قشرى، سنى و تعداد مخاطبان در مراسم ها و برنامه هاى ویژه مانند ماه مبارک رمضان، متنوع و متغیر است که گاهى به تکمیل شدن ظرفیت مسجد منجر مى گردد.
همان گونه که در الگوى نظرى بیان شد، در نظام سیبرنتیکى پارسونز کلیه چهار نظام کنش در ارتباط و کنش متقابل با یکدیگرند و ممکن است هر فعالیت اجرایى در مسجد، در هریک از چهار نظام کنش داراى کارکرد باشد. در این زمینه، محقق به تقسیم بندى فعالیت ها و تعیین کارکردهاى متناسب با آنها نخواهد پرداخت، بلکه کارکرد مساجد را در یک مفهوم کلى بیان خواهد نمود. یافته هاى تحقیق در قالب الگوى نظرى تحقیق ودرچهارقسمت کارکرد اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و سیاسى ارائه خواهد شد:
بررسى کارکرد اجتماعى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
فعالیت هایى مانند نماز جماعت، ادعیه، مراسم هاى ملى و مذهبى اعم از جشن ها و اعیاد ملى و مذهبى، عزادارى ها و سوگوارى ها، تعلیم و تربیت و کمک هاى مادى به نیازمندان، کارکردهاى آشکار و پنهان زیر را به دنبال خواهد داشت:
وحدت، همسان گرایى و همگونى اجتماعى: مراسم ها، اکثریت مردم را در یک مکان جمع مى کنند تا از آنها یک واحد همگون بسازند. مراسم مذهبى مى توانند باعث اتحاد افراد کاملاً متفاوت و داراى موقعیت هاى اجتماعى متضاد شوند (جلالى مقدم، 1386، ص 81ـ86). از منظر رابرتسون اسمیت، دو کارکرد عمده دین، تنظیم کننده و برانگیزاننده است. دین سبب تنظیم رفتار فردى براى خیر همگان (گروه) و برانگیختن احساس مشترک و وجدان اجتماعى مى گردد. مناسک بیان تکرار وحدت و کارکردهایى است که اشتراک اجتماعى را تحکیم مى بخشند (همیلتون، 1387، ص 170).
ترنر چنین استدلال مى کرد که میان افراد شرکت کننده در مراسم مذهبى مشترک در یک زمان و یک مکان نوعى رابطه همسان گرایى به نام مساوات طلبى به وجود مى آید. شرکت در مراسم، آنها را از موقعیت هاى غیرمذهبى (دنیوى) ازجمله تفاوت طبقاتى، جنس و نژاد، اگرچه به طور موقتى، دور مى کند (اسکات و هال، 1382، ص 39ـ40). مساجد تجمعات مردمى را بدون توجه به پایگاه هاى اقتصادى ـ اجتماعى شکل مى دهد. صفوف نماز جماعت بر اساس تعلقات دنیوى منظم نمى گردد؛ ازاین رو، فضایى صمیمى براى مردم براى یکتاانگارى یکدیگر فراهم مى شود. از همین روست که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرماید: نماز جماعت، انسان را از نفاق و دورویى دور مى کند (مجلسى، 1376، ص 267).
تقویت آداب و رسوم ملى و مذهبى: برگزارى مراسم ملى و مذهبى، عزادارى و سوگوارى زمینه هاى تقویت و گسترش آداب و رسوم ملى و مذهبى را فراهم مى سازد و سبب قوام و بازتولید فرهنگ اسلامى مى گردد.
همبستگى اجتماعى: امام رضا علیه السلام آشکار شدن اخلاص و یگانگى را از برکات نماز جماعت مى داند (حرّعاملى، 1376، ج 5، ص 372). طبق نظریه دورکیم، مراسم مذهبى هم در حفظ نظم اجتماعى و هم در تشویق وحدت اجتماعى نقشى حیاتى ایفا مى کنند (اسکات و هال، 1382، ص 33). مسجد که مکانى براى همه اقشار و طبقه هاى اجتماعى است، سبب همبستگى و نوعى یکسان سازى مى شود (باقى، 1381، ص 209). دین هدف هاى گروهى را بر فراز هدف هاى فردى قرار مى دهد (همیلتون، 1387، ص 208). ارتباط نزدیک و چهره به چهره مردم با حاکمان و والیان حکومت ها نسبت به رسانه هاى مجازى، جلب اعتماد بیشترى را خواهد نمود. براى نمونه، در جریان انتخابات یا پذیرش یک صلح در جنگ، این روش پسندیده تر خواهد بود (باقى، 1381، ص 218). مسجد نوعى احساس مشترک و آموزش جمع گرایى و خیر جمعى را القا مى کند. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرمایند: براى دورى از دسته بندى هاى گروهى به مساجد پناه بیاورید (متقى هندى، 1409ق، ص 581).
اجتماعى شدن: دین در فرایند رشد انسان بسیار اهمیت دارد؛ زیرا به افراد در بحران هاى زندگى و مقاطع گذار از یک وضعیت به وضعیت دیگر کمک مى کند و در نتیجه، بخشى از فرایند اجتماعى شدن به شمار مى آید (همیلتون، 1387، ص 208). مسجد مکان ملاقات افراد با پایگاه هاى اقتصادى ـ اجتماعى و قشرى مختلفى است که کمتر امکان ملاقات هاى حضورى و تعاملات مستقیم در جامعه براى آنها فراهم است. مسلمانان ضمن شرکت در مراسم مذهبى، شیوه هاى رفتارى و اخلاقى را در تعامل با دیگر کنشگران درونى مى نمایند. مسلمانان با الگوگیرى رفتارى و اخلاقى، به عنوان مهم ترین مرحله جامعه پذیرى، عملکردهاى خود را با آنها تنظیم مى نمایند. امام صادق علیه السلام انسان هاى مسجدى را از برترین و برگزیدگان جامعه معرفى نموده است و انسانِ مسجدى را اهل بهشت مى داند. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در حدیثى مى فرمایند: «آنان که به نداى مؤمنان پاسخ مى گویند و به سوى مسجد مى شتابند از اهل بهشت معرفى شده اند» (مجلسى، بى تا، ج 85).
هنجارمندى: دین به هنجارها تقدس مى بخشد (همیلتون، 1387، ص 208). جماعت، تجلى گاه اراده خداوند و مظهر قدرت اوست؛ جایى که قرآن مى فرماید: مؤمنان به صورت گروهى پیروز خواهند شد (مائده: 56). دین از طریق خلق ارزش هاى اجتماعى، توافق جمعى درباره ماهیت و محتواى الزامات اجتماعى ایجاد مى کند و نقشى حیاتى در فراهم آوردن نیرویى ملزم کننده به کنشگران براى تطبیق با رسوم را به عهده دارد (جلالى مقدم، 1386، ص 38ـ39). دین نظم اجتماعى را مشروع مى کند (همیلتون، 1387، ص 208). مسجد با خلق و ترویج ارزش هاى دینى نقش سازنده اى را در هنجارمندى مسلمانان ایفا مى کند.
رشد آگاهى هاى مذهبى و سیاسى: در گذشته مساجد مکانى براى تعلیم و تربیت، جمع آورى کتاب هاى اهدایى و توزیع آنها میان طالبان علم بود. کتابخانه هاى مساجد از چنان اعتبارى برخوردار بود که مسئولان حکومتى خود عهده دار نگه دارى از آن بودند. مسجدالنبى پایگاه بحث و استدلال و پاسخ به سؤالات شرعى بود (باقى، 1381، ص 172). امرزوه مساجد به عنوان یکى از مکان هاى آموزش دینى و سیاسى در قالب سخنرانى ها و پخش کلیپ هاى مختلف آموزشى محسوب مى گردند. بسیارى از مباحث موردنیاز دینى و سیاسى در حین اجراى فریضه نماز جماعت مورد بررسى و آموزش قرار مى گیرد.
آرامش روحى: پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرمایند: صف هاى نماز جماعت را هماهنگ و تنظیم نمایید تا دل هایتان متعادل شود و شانه ها در تماس با هم باشد، تا مهربانى افزوده شود (متقى هندى، 1409ق، ص 581). زندگى در جهان مدرن و ماشینى امروز با حاکمیت فردگرایى، نیاز انسان به جمع و رابطه عاطفى با همنوع را افزایش داده است؛ نیاز انسان به مکانى که به دور از تعاملات انسانى فردگرایانه و رقابتى بر پایه روابط همدلانه و عاطفى بنا شده باشد. مسجد علاوه بر آنکه با فعالیت هایى مانند عبادات و نیایش هاى فردى، در رسیدن به آرامش کمک مى کند، مکانى براى شکل دهى روابطى عمیق، پایدار و معنوى است (باقى، 1381، ص 15). مسجد فرصتى را براى تعدیل روابط سطحى زودگذرِ مادى فراهم مى نماید تا با وحدت روحى، وجدان هاى جمعى را شکل دهد.
نفوذ و کنترل: تعلیم و تربیت براى هر نظام سیاسى، ابزار کنترل نگرش ها و نفوذ ارزش ها بر مردم است (همان، ص 92ـ94). امر به معروف و نهى از منکر که ضامن سلامت یک جامعه است، بدون نهادهاى تقویت کننده اى مثل مساجد، معناى عملى خود را کاهش خواهد داد (همان، ص 14). مساجد مى توانند زمینه هایى را براى کنترل رفتارى و اخلاقى، و ارائه ارزش هاى اسلامى ارائه نمایند.
اصلاح اجتماعى: در گذشته مساجد محل نزاع ها و مذاکره با هیأت هاى اعزامى قبایل و به عنوان مرکز حکومت بود. امام جماعت مساجد معتبر شهرها توسط حاکمان تعیین مى شدند و دارالحکومه را در کنار مسجد جامع بنا مى کردند. سخنرانى ها و بیعت هاى حاکمان نیز در مساجد صورت مى پذیرفت و مسجد به شکل یک رسانه عمل مى کرد (همان، ص 172). امروزه نیز مساجد در اختیار عاملان اجتماعى براى اصلاح رفتارى و اخلاقى مسلمانان قرار مى گیرد. همچنین مساجد امکان ملاقات هاى حضورى همدلانه را در میان مردمى که در مشغله هاى کارى و فکرى انبوهى قرار دارند فراهم مى نمایند. این مکان ها با خلق روابط همدلانه، زمینه حل بسیارى از مشکلات واقع مى گردد.
تعاون و همکارى: در دوران دفاع مقدس مساجدِ محلى، مکانى براى کمک هاى مادى به جنگ، توزیع عادلانه برخى خدمات ادارى و دولتى در زمان بحران و... بود که سبب تقویت حس تعاون میان مردم مى شد. علاوه بر آن، پیوند عاطفى میان رزمندگان و مردم که باعث دلگرمى رزمندگان اسلام مى شد به عنوان کارکرد پنهان این فعالیت ها محسوب مى شد (همان، ص 208). امروزه برخى از جمع آورى کمک هاى نقدى براى مردم نیازمند (مانند مساکین، آسیب دیدگان وقایع و سوانح طبیعى مانند زلزله زدگان، بیماران و...) در مساجد صورت مى پذیرد. این فعالیت ها سبب تقویت روحیه تعاون، همکارى و همبستگى میان مسلمانان و در نهایت، بازتولید فرهنگ ایثار و فداکارى خواهد شد.
هویت یابى: روند اشتراک در شعائر و اعتقادات، مفهومى را که گروه از هویت خود دارد تقویت مى کند و بر احساس جمعى تأکید مى نماید. پرستش مشترک در یک مکان و زمان خاص و به یک شکل واحد در برابر یک امر واحد (خداوند یکتا) موجب تقویت هویت گروه مى شود. به همین سبب، خداوند در قرآن کریم مى فرماید: «در هر مسجدى روى خود را به سوى خدا کنید» (اعراف: 29). رعایت همگانى ساعات نماز، نشانه برادرى و وحدت بخش میان مؤمنان است (جلالى مقدم، 1386، ص 29). مسجد مکانى براى ارتباط میان نسل هاست تا مانع انقطاع و بى هویتى و غربت نسل هاى جدید گردد (باقى، 1381، ص 209).
تقویت وجدان جمعى: دین، وجدان اجتماعى را براى پشتیبانى از منافع یکدیگر برمى انگیزاند (همیلتون، 1387، ص 170). مسجد فضایى را براى ایجاد وجدان جمعى و اشتراک منافع در جهت یارى رساندن به همدیگر فراهم مى سازد. قرار گرفتن در یک فضاى عاطفى و صمیمى باعث خودآگاهى هاى جمعى و دورى از ایجاد ازخودبیگانگى مسلمانان خواهد شد.
جدول 3: بررسى کارکرداجتماعى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
جدول (3) به خلاصه اى از بررسى کارکرد اجتماعى مساجد پرداخته است. بر اساس یافته هاى جدول، فعالیت هاى مرتبط با کارکرد اجتماعى مساجد عبارتند از: نماز جماعت، ادعیه، مراسم ملى و مذهبى اعم از جشن ها و اعیاد ملى و مذهبى، عزادارى ها و سوگوارى ها، و تعلیم و تربیت. این فعالیت ها با کارکرد آشکار رشد آگاهى مذهبى و سیاسى، تقویت آداب و رسوم ملى و مذهبى و کارکرد پنهان همسان گرایى، وحدت، همبستگى اجتماعى، اجتماعى شدن، اصلاح اجتماعى، هنجارمندى، آرامش روحى، تعاون و پیوند عاطفى همراه است.

بررسى کارکردِ فرهنگى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
فعالیت هایى مانند اقامه فریضه نماز جماعت، ادعیه، نیایش، قرائت قرآن، عزادارى، سخنرانى، به کارگیرى نمادهاى دینى (پرچم و پارچه هاى نمادین)، یادواره شهدا، مراسم ملى و مذهبى، بیان احکام و احادیث، کارکردهاى آشکار و پنهان زیر را به دنبال خواهد داشت:
تقویت و ترویج مفاهیم دینى: نمادها مى توانند مفاهیم را از راه هاى زیادى بیان کنند و تشخیص میان مقدس و نامقدس را آسان تر نمایند. آنها به دلیل اینکه مفاهیم را در شکلى ملموس و مختصر و مفید جمع و خلاصه مى کنند باعث ایجاد قدرت تمرکز روى مراسم مذهبى مى شوند؛ مانند حرکت به سوى یک مکان مقدس، یادآور شدن به زمان انجام مراسم مذهبى، تمایز دنیاى غیرمذهبى و مکان نامقدس با اماکن مقدس که همیشه با آداب تطهیر بدن همراه است. نمونه عینى آن، وضو گرفتن در اسلام پیش از وارد شدن به محل نمازگزاردن در مسجد است (اسکات و هال، 1382، ص 81ـ82).
تقویت و حفظ ارزش هاى دینى: مسجد مکانى براى تعلیم و تربیت هاى علمى، دینى، و نظامى محسوب مى شود (باقى، 1381، ص 26). شعائر وظیفه اجتماعى عمده اى را به عهده دارند. هدف آنها حفظ جماعت، شاداب نگه داشتن حس تعلق به گروه و مواظبت از اعتقاد و ایمان است. دین فقط با کنش ها که مظاهر باورها و شیوه هاى تجدید آنها هستند، زنده مى ماند (آرون، 1387، ص 386). این ارزش هاى اخلاقى علاوه بر تمایز با دیگر گروه ها و همبستگى با خود، تقویت ارزش هاى اخلاقى موجود را هم موجب خواهد شد. مجموعه فعالیت هاى انجام شده در مساجد موجب تقویت دین مدارى و مبناهاى اعتقادى مسلمانان خواهد شد.
همگون سازى اعتقادى: ارزش هاى دینى در بیشتر نظام هاى اجتماعى نقش کانونى دارند. طرح مباحث اعتقادى و پاسخ به شبهات اعتقادى سبب انسجام میان افراد مى گردد.
ارزش محورى دین: برگزارى مراسم مذهبى و ارائه مفاهیم دینى سبب مى گردد تا مردم مبانى دینى را به عنوان محوریت ارزش هاى فرهنگى قرار دهند. مسجد با ایجاد و امکان فرایند جامعه پذیرى دینى، مبناى خوبى و بدى اخلاقى و رفتارى را مفاهیم دینى قرار مى دهد تا افراد بر اساس آنها در جامعه کنش نمایند.
تقویت ابعاد دین دارى: مسجد سبب تقویت دین به عنوان یک شاخص فرهنگى و در نهایت، دین دارى کنشگران اجتماعى پیروان خود مى گردد. ابعاد اعتقادى، ایمانى، تکلیفى، عبادى و اخلاقى دین دارى مسلمانان همراه با گستره فعالیت هاى اجرایى مسجد افزایش مى یابد.
جدول 4: بررسى کارکرد فرهنگى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
جدول (4) به بررسى کارکرد فرهنگى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى پرداخته است. بر اساس یافته هاى جدول، فعالیت هاى مرتبط با کارکرد فرهنگى مساجد عبارتند از: نماز جماعت، ادعیه، نیایش، قرائت قرآن، عزادارى، سخنرانى، نمادهاى دینى (پرچم و پارچه هاى نمادین) مراسم ملى و مذهبى، بیان احکام و احادیث. این فعالیت ها با کارکرد آشکار تقویت و ترویج مفاهیم دینى، همگون سازى اعتقادى، تقویت دین دارى و کارکرد پنهان ارزش محورى دین و تقویت ابعاد دین دارى همراه هستند.

بررسى کارکرد سیاسى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
فعالیت هایى مانند همایش بسیج، توزیع نشریات سیاسى ـ اجتماعى و سخنرانى سیاسى، کارکردهاى آشکار و پنهان سیاسى زیر را به دنبال خواهد داشت:
تحفظ بر وضع موجود: دین از طریق آیین ها، مراسم، امنیت عاطفى و هویت دهى، نقطه اتکاى ثابتى براى حل ناسازگارى هاى اعتقادى انسان ها فراهم مى آورد. این کارکرد دین به نظم اجتماعى استوارى مى بخشد و غالبا به حفظ وضع موجود کمک مى کند (همیلتون، 1387، ص 208). مساجد با اجراى برنامه هاى سیاسى مختلف، مکانى براى حفظ منافع و نظام حکومتى محسوب مى گردند.
مرکز حکومت و سیاستگذارى: مسلمانان در تاریخ هزار و چهارصد ساله خویش پس از حکومت پیامبر9 بارها به نام اسلام تشکیل حکومت داده اند (توسلى، 1380، ص 294) و مسجد را به عنوان پایگاه ابتدایى خود در نظر گرفته اند. مسجدالنبى نخستین پایگاه حکومت اسلامى بود (باقى، 1381، ص 43). در اسلام، شورا و رأى زنى سابقه اى طولانى دارد که غالبا این عمل همراه با برگزارى نماز جماعت بود(توسلى،1380،ص302).بسیج،تصمیم گیرى ها، مشاوره هاى جنگى و طراحى عملیات به همراه آموزش هاى نظامى و اعزام سربازان به جنگ و دریافت اطلاعات و اخبار جنگى به همراه تأمین حفاظت شهرى در مساجد صورت مى پذیرفت (باقى، 1381، ص 172).
خط دهى سیاسى و تقویت نظام حاکم: رابطه میان مذاهب و گروه هاى دینى در پشتیبانى از احزاب سیاسى خاص که جهت گیرى سیاسى معین و هم سویى با مذاهب دارند امرى تأییدشده است (توسلى، 1380، ص 25). دولت ها از طریق احداث مساجد در نهادهاى دولتى و نظامى و انجام فعالیت هاى مختلف به دنبال جلوگیرى از نفوذ سیاسى افکار مخرب هستند (باقى، 1381، ص 97ـ98).
فشار سیاسى: مسجد همواره مکانى براى خیزش هاى فکرى، سیاسى و اجتماعى مورد توجه همگان بوده است. سابقه تاریخى مسجد نشان مى دهد که بسیارى از مسلمانان این مکان را پایگاه و آغازگرى براى حرکت هاى اجتماعى قرار داده اند. تجربه تاریخى شکل گیرى انقلاب اسلامى این مدعا را ثابت مى کند که بسیارى از سخنرانى هاى سیاسى که مقدمه شورش علیه مشروعیت نظام حاکمه شاهنشاهى بودند، در مساجد برگزار مى شدند.
جنبش هاى سیاسى ـ اجتماعى: یک ویژگى مشترک تمامى نهضت هاى سیاسى و دینى که در دوره هاى مختلف روى داد ارتباط با مسجد بود. مساجد به عنوان پایگاهى استراتژیک گاهى مورد سوءاستفاده حاکمان و روحانیان دربار در سرکوب مردم قرار مى گرفتند، ولى اغلب به سود جنبش هاى عدالت خواهانه اسلامى بودند. مساجد پایگاه تجمع اجتماعات مردمى و توده هاست، رهبران قیام و انقلاب با توجه خاص به این پایگاه، مردم را در جهت حرکت به سمت تغییرات بنیادین نظام حاکمه تحریک مى کنند. در انقلاب اسلامى ایران نیز مسجد خاستگاه اصلى انقلاب محسوب مى شد (همان، ص 13و176).
جدول 5: بررسى کارکرد سیاسى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
جدول (5) به بررسى کارکرد سیاسى مساجد در پویایى فرهنگ پرداخته است. بر اساس یافته هاى جدول، فعالیت هاى مرتبط با کارکرد سیاسى مساجد عبارتند از: سخنرانى، همایش هاى بسیج و سخنرانى سیاسى. این فعالیت ها با کارکرد آشکار آشنایى با مسائل سیاسى روز، تحلیل سیاسى، خط دهى سیاسى، فشار سیاسى و جنبش هاى سیاسى ـ اجتماعى، و کارکرد پنهانِ محافظه کارى و تقویت نظام حاکم همراه است.

بررسى کارکرد اقتصادى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
فعالیت هایى مانند وقف و کمک هاى مردمى در گسترش مسجد، منابع درآمدى مسجد، کادر حقوق بگیر، اجاره مساجد، هزینه کردن در مخارج متعارف مسجد، برگزارى مراسم و ایراد سخنرانى و برنامه هاى تربیتى و جمع آورى کمک هاى مردمى براى نیازمندان، کارکردهاى آشکار و پنهان زیر را به دنبال دارد:
خدمات اجتماعى: مسجدالنبى مأواى بى پناهان و فقراى مسلمانان بود. در زمان رسول اکرم صلى الله علیه و آله بى پناهان و فقرا شب ها را در مسجد به صبح مى آوردند. همچنین مسجد مکانى است که مردم از احوال یکدیگر براى همکارى در رفع مشکل باخبر مى شوند. این امر در دوران پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، با تشویق و ترغیب خود پیامبر صورت مى پذیرفت (همان، ص 26ـ28). مساجد مکانى براى جمع آورى هدایا، نذورات، کمک هاى مردمى به آسیب دیدگان و بیماران محسوب مى گردد.
تقویت نماد فرهنگى: کمک هاى مردمى به مسجد زمینه تقویت و گسترش مسجد به عنوان نماد فرهنگى اسلام را فراهم مى نماید.
تقویت روحیه ایثار و ازخودگذشتگى و ایجاد حس همبستگى: جمع آورى کمک هاى مردمى براى نیازمندان، احساس همبستگى و کاهش فاصله طبقاتى را براى مردم یک جامعه تقویت مى نماید. همچنین این روند سبب آگاهى مردم از وضعیت معیشت هم نوعان در جامعه مى گردد و ضعفا احساس اعتماد و نزدیکى بیشترى را با اقشار بالاى جامعه خواهند داشت.
جدول 6: بررسى کارکرد اقتصادى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى
جدول (6) به بررسى کارکرد اقتصادى مساجد در پویایى فرهنگ اسلامى مى پردازد. بر اساس یافته هاى جدول، فعالیت هاى مرتبط با کارکرد اقتصادى مساجد عبارتند از: وقف و کمک هاى مردمى در گسترش مسجد، و برگزارى دوره هاى آموزشى. این فعالیت ها با کارکرد آشکار خدمات اجتماعى، کمک به مستمندان و نیازمندان، و کارکرد پنهان تقویت نماد فرهنگى، همبستگى، تقویت روحیه ایثار و ازخودگذشتگى همراه است.
تجزیه و تحلیل یافته ها
نظام سیبرنتیکى پارسونز رابطه اى دیالکتیکى بین چهار نظام کنش ترسیم مى نماید. بر این اساس، فعالیت هاى اجرایى در مساجد کارکردهایى تلفیقى و تعاملى با یکدیگر را ارائه مى نمایند و هیچ یک از فعالیت ها را نمى توان منحصرا در یکى از ابعاد کارکردى گنجاند. سطوح مختلف بر یکدیگر تأثیرگذارى مستقیم و غیرمستقیم دارند. اگرچه هر فعالیتى با قصد و هدف از پیش تعیین شده اى اجرا مى گردد، ولى در کنار این کارکردهاى آشکار، کارکردهاى پنهان در پاسخ گویى به نیارهاى یک جامعه تولید مى شوند؛ مانند جمع آورى کمک هاى نقدى که اگرچه با قصد کمک به مستمندان و نیازمندان صورت مى پذیرد، ولى بر کارکرد اجتماعى مانند همبستگى و وحدت نیز مؤثر است. انجام فریضه نماز جماعت با کارکرد آشکار فرهنگى رفع تکالیف مذهبى صورت مى پذیرد، ولى در کارکردِ اجتماعى (مانند همگونى) و کارکرد سیاسى (مانند وحدت) نیز قابل توجه است.
علاوه بر رابطه دیالکتیکى ابعاد کارکردى، مسجد در یک رابطه دیالکتیکى با کارکردهاى خود قرار دارد. با تقویت و رشد مجموعه فعالیت هاى مساجد، ابعاد کارکردى گسترش مى یابند و با رشد کارکردها و تعاملات گسترده میان ابعاد کارکردى، دوباره فعالیت هاى مساجد تقویت خواهند شد. ازاین رو، این رابطه رفت و برگشتِ دیالکتیکى موجب رشد فزاینده کارکردها خواهد مى گردد که در نهایت، بر اساس چارچوب نظرى تحقیق، بازتولید فرهنگ اسلامى را به طور مداوم به دنبال خواهد داشت. براى نمونه، با به کارگیرى فناورى هاى نوین رسانه اى و خدماتى در مساجد ابعاد کارکردى تسریع و تسهیل مى گردند. با افزایش این کارکرد، مسئولان و متولیان امر سعى در تقویت دوباره امکانات مادى خواهند داشت و در نهایت، این رابطه رفت و برگشت میان امکانات و کارکردها به طور فزاینده اى زمینه ساز رشد و بالندگى فرهنگ اسلامى مى شود. این روند تکامل به همراه تطبیق با نیازهاى جامعه و امکانات روز صورت مى پذیرد. فرهنگ اسلامى به دلیل نشئت گرفتن از آموزه هاى اسلامى، ماهیتى پویا دارد که مى تواند خود را با امکانات، اهداف و اقتضائات روز جهان هماهنگ نماید. تغییر و تکامل فعالیت هاى مساجد، گویاى تطبیق پذیرى فرهنگ اسلامى است.

نتیجه گیرى
هدف از تحقیق انجام شده بررسى نقش و جایگاه فعالیت هاى اجرایى مساجد بر شکل دهى، تقویت و پویایى فرهنگ اسلامى است. محقق سعى داشت تا با بررسى جایگاه و کاربرد مساجد در جهت اهداف جامعه اسلامى، به متولیان و مسئولان در جهت درک اهمیت جایگاه مساجد و کارکردهاى آن کمک نماید. محقق از روش استدلالى و منطقى براى تطبیق یافته هاى تحقیق با الگوى نظرى مبادرت ورزید. با تجزیه و تحلیل یافته هاى تحقیق بر اساس الگوى نظرى، فرضیه هاى تحقیق مورد تأیید قرار گرفتند. سه فرضیه تحقیق عبارتند از: 1. مساجد نوعى ضرورت کارکردى براى دستیابى به اهداف جامعه دارند. 2. عملکردهاى مساجد با کارکرد آشکار و پنهان در ابعاد اجتماعى، فرهنگى، سیاسى و اقتصادى سبب تقویت، تحول و پویایى فرهنگ اسلامى مى گردند. 3. مساجد در یک رابطه دیالکتیکى با کارکردهاى خود سبب تقویت فزاینده فعالیت ها و کارکردها و در نهایت، پویایى فرهنگ اسلامى خواهند شد.
مساجد به همراه فعالیت ها و عملکردهاى خود، تأثیرات آشکار و پنهان را در چهار بُعد اجتماعى، فرهنگى، سیاسى و اقتصادى بر پویایى فرهنگ اسلامى مى گذارند. این یافته ها همچنین نوعى رابطه دیالکتیکى یا رفت و برگشتى میان فعالیت ها و کارکردها از یک سو و تعاملات دیالکتیکى بین ابعاد کارکردى از سوى دیگر را نشان مى دهند. ازاین رو، مساجد با اجراى فعالیت هاى متعدد همواره در حال تقویت و پویایى فزاینده فرهنگ اسلامى هستند.
فعالیت هاى اجرایى در مساجد مانند برگزارى ادعیه، نیایش، قرائت قرآن، مراسم ملى و مذهبى اعم از جشن ها و اعیاد ملى و مذهبى، عزادارى ها و سوگوارى ها، آموزش هاى دینى و سیاسى، کمک هاى مادى به نیازمندان، تحلیل سیاسى، جمع آورى کمک هاى نقدى، وقف و...، کارکردهایى مانند رشد آگاهى هاى مذهبى و سیاسى، تقویت آداب و رسوم ملى و مذهبى، همسان گرایى، وحدت، همبستگى اجتماعى، اجتماعى شدن، فشار سیاسى، جنبش هاى سیاسى ـ اجتماعى، نفوذ و کنترل، هنجارمندى، آرامش روحى، پیوند عاطفى، تعاون و همکارى، تقویت مفاهیم دینى، همگون سازى اعتقادى، ارزش محورى دین، تقویت ابعاد دین دارى، هویت یابى، تقویت وجدان جمعى، محافظه کارى، تقویت نظام حاکم، تقویت روحیه ایثار و ازخودگذشتگى، تقویت نماد فرهنگى، و کمک به مستمندان و نیازمندان را به همراه خواهد داشت. در نهایت، همه کارکردهاى ایجادشده بر تقویت، تحول و پویایى فرهنگ اسلامى تأثیر خواهند گذاشت.

••• منابع
آرون، ریمون، 1387، مراحل اساسى اندیشه در جامعه شناسى، ترجمه باقر پرهام، تهران، علمى و فرهنگى.
ادیبى، حسین و عبدالمعبود انصارى، 1383، نظریه هاى جامعه شناسى، تهران، دانژه.
اسکات، جولى و آیرین هال، 1382، دین و جامعه شناسى، ترجمه افسانه نجاریان، اهواز، رسش.
باقى، عمادالدین، 1381، پرستشگاه در عهد سنت و تجدد، تهران، سرایى.
باقى نصرآبادى، على و دیگران، 1389، جامعه شناسى فرهنگى، قم، یاقوت.
توسلى، غلامعباس، 1380، جامعه شناسى دین، تهران، سخن.
ـــــ ، 1384، نظریه جامعه شناسى، چ یازدهم، تهران، سمت.
جلالى مقدم، مسعود، 1386، جامعه شناسى دین و آراء جامعه شناسان بزرگ درباره دین، چ دوم، تهران، نشر مرکز.
حرعاملى، محمدبن حسن، 1376، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت.
حسینى دشتى، سیدمصطفى، 1379، معارف و معاریف، دائره المعارف جامع اسلامى، تهران، مؤسسه فرهنگى آرایه.
ریتزر، جورج، 1387، نظریه جامعه شناسى در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثى، چ سیزدهم، تهران، علمى و فرهنگى.
ساروخانى، باقر، 1370، درآمدى بر دائره المعارف علوم اجتماعى، تهران، کیهان.
ـــــ ، 1385، روش هاى تحقیق در علوم اجتماعى، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
صالحى امیرى، رضا، 1387، برنامه ریزى فرهنگى(2)، تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام.
عربیان، طیبه، 1380، تعریف دین و فرهنگ از نگاه متفکران شرق و غرب، مقالات سومین کنگره دین پژوهان، قم.
عمید، حسن، 1364، فرهنگ فارسى، چ ششم، تهران، امیرکبیر.
فاضلى، نعمت اللّه، 1387، «مسجد و مدرنیته: مرورى تحلیلى و جامعه شناختى به گفتمان هاى مسجد در ایران»، پژوهشنامه علوم انسانى و اجتماعى، ص 99، ص 132.
کوئن، بروس، 1389، مبانى جامعه شناسى، چ شانزدهم، تهران، سمت.
کوزر، لوئیس، 1382، زندگى و اندیشه بزرگان جامعه شناسى، ترجمه محسن ثلاثى، چ دهم، تهران، علمى و فرهنگى.
متقى هندى، حسام الدین، 1409ق، کنز العمّال، تحقیق و تصحیح شیخ بکرى حیانى و شیخ صفوة الصفا، بیروت، مؤسسة الرسالة.
مجلسى، محمدباقر، بى تا، بحارالانوار، بى جا، بى نا.
معین، محمد، 1371، فرهنگ فارسى، چ هشتم، تهران، امیرکبیر.
موسوى خمینى، سیدروح اللّه، 1389، رساله توضیح المسائل، چ دوم، تهران، آدینه سبز.
نظرى على، اشرف و على حسن پور، 1391، «مسجد و فرایندهاى فرهنگى قدرت در نظام جمهورى اسلامى ایران»، پژوهشنامه انقلاب اسلامى، ص 87ـ111.
همیلتون، ملکم، 1387، جامعه شناسى دین، ترجمه محسن ثلاثى، تهران، ثالث.