فضاى مجازى، ابعاد، ويژگى ‏ها و كاركردهاى آن در عرصه هويت با محوريت شبكه هاى اجتماعى مجازى

ضمیمه	اندازه
6_OP.PDF	442.61 کیلو بایت

سال بيست و سوم ـ شماره 201- شهريور 1393 (ويژه فلسفه اخلاق)

ايمان محكم‏كار :  مربى معاونت آموزش ناجا iman.mohkamkar@gmail.com

محمدمهدى حلاج : كارشناس فناورى اطلاعات دانشگاه علمى كاربردى.

دريافت: 10/8/92               پذيرش: 22/4/93

چكيده

شبكه‏هاى اجتماعى، نسل نوينى از وب‏سايت ‏ها مى‏باشند كه مورد توجه كاربران جهانى عرصه فضاى مجازى قرار گرفته است. از سوى ديگر، هويت به مفهوم مجموعه‏اى از تعلقات مادى و معنوى افراد، در كليه ابعاد و جوانب، بى‏ شك متأثر از فضاى مجازى و بخصوص شبكه‏هاى اجتماعى مجازى خواهد بود. هدف اين پژوهش، بررسى «ابعاد، ويژگى‏ها و كاركردهاى شبكه‏هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت» مى‏باشد. بنابراين، در پاسخ به اين سؤال اصلى كه «كاركردهاى شبكه‏ هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت ايرانى ـ اسلامى چيست؟»، اين فرضيه مطرح شده است كه «به‏كارگيرى شبكه ‏هاى اجتماعى مجازى موجب خدشه‏دار شدن هويت ايرانى ـ اسلامى در جامعه گرديده است.» آسيب مفروض بر هويت ايرانى ـ اسلامى در اين مقاله، تغيير سبك زندگى خانواده‏هاست كه منجر به افزايش طلاق و نقض حريم خصوصى خانواده‏ها مى ‏گردد.

 

كليدواژه ‏ها: شبكه ‏هاى اجتماعى، فضاى مجازى، هويت، كاركرد.

مقدّمه

با فرا رسيدن عصر فناورى هاى نوين اطلاعاتى و گسترش فراگير آن در سطح جوامع، تغيير و تحولات بسيارى در عرصه زندگى بشر ايجاد گرديد و انسان ها را با جهان جديدى مواجه ساخت. اين تحولات به گونه اى غيرقابل تصور بر زندگى انسان ها تأثير گذاشته و عمق اين تأثيرات نيز به طور روزافزون در حال گسترش مى باشد. امروزه فناورى هاى اطلاعاتى و ارتباطى، به كليه فضاهاى اجتماعى، سازمانى و حتى محيط هاى خانوادگى جوامع بشرى نفوذ كرده و شيوه زندگى روزمره افراد را تا حد قابل ملاحظه اى تحت تأثير قرار داده است. بهره گيرى از اين فناورى ها، به مثابه وقوع يك چرخش پارادايمى در زندگى فردى و اجتماعى انسان مى باشد كه در آن حتى مفاهيم كهن نيز با هندسه معرفتى جديدى قابل شناخت هستند. به تعبير مانوئل كاستلز، فناورى هاى نوين اطلاعات، نقاط دور عالم را در شبكه هاى جهانى به يكديگر پيوند مى دهند. ارتباطات رايانه اى، مجموعه اى از جوامع مجازى را به وجود مى آورد و در نتيجه آن، همه ساختارها و فرايندهاى مادى و معنوى بشرى دگرگون مى شود (كاستلز، 1380، ص 48).

در راستاى گسترش چشمگير فضاى مجازى در كليه وجوه زندگى بشر، توليد شبكه هاى انسانى ـ به شكل ديجيتالى ـ نيز عامل مهم ديگرى در افزايش تعاملات مجازى بين افراد گرديد. شبكه هاى اجتماعى مجازى، نسل جديدى از وب سايت ها هستند كه اين روزها كانون توجه كاربران شبكه جهانى (اينترنت) قرار گرفته است. اين گونه سايت ها بر مبناى تشكيل اجتماعات آنلاين فعاليت مى نمايند و هر كدام، دسته اى از كاربران اينترنتى را با ويژگى خاصى گردهم مى آورند. به سبب حجم ارتباطات گسترده اى كه در محيط اين شبكه ها امكان پذير مى باشد و همچنين امكان برقرارى ارتباط با مشخصات غيرواقعى، استفاده از اين سايت ها، سهم قابل توجهى از كل زمان صرف شده در اينترنت در سطح جهان را به خود اختصاص داده است؛ درحالى كه اين سهم در سال 2007 ميلادى، عددى در حدود 6 درصد بوده، در سال 2008 ميلادى، به حدود 9 درصد رسيد و هر ساله، اين درصد در حال افزايش مى باشد. در ميان كشورهاى بررسى شده نيز سوئيس با 207 درصد و آلمان با 140 درصد بيش ترين رشد در زمان صرف شده براى استفاده از شبكه هاى اجتماعى را دارا مى باشند. تركيب سنى استفاده كنندگان از شبكه هاى اجتماعى مجازى نيز در ساليان اخير دچار تغييراتى چشمگير بوده است؛ درحالى كه در ابتدا، اين شبكه ها در محيط دانشگاهى و به منظور استفاده دانشجويان راه اندازى شد، ليكن به تدريج، ورود طيف كودك و نوجوان و همچنين طيف سالخورده به اين شبكه هاى اجتماعى افزايش يافته است. در نظرسنجى جديدى كه از سوى مؤسسه پژوهشى پيو انجام پذيرفت، مشخص گرديد 73 درصد از كاربران اينترنت در جهان در سال 2013 ميلادى از شبكه هاى اجتماعى به ويژه فيس بوك استفاده كرده اند. فيس بوك با يك ميليارد و دويست ميليون كاربر فعال در هر ماه، به غول شبكه هاى اجتماعى تبديل شده است؛ به گونه اى كه 63 درصد كاربران فيس بوك دست كم روزى يك بار و 40 درصد روزى چند بار به صفحه خود سر مى زنند. در سال 2013م 45 درصد از افراد 65 سال به بالا جذب فيس بوك شده اند كه 10 درصد نسبت به سال 2012 رشد داشته است. شبكه اجتماعى توييتر نيز 18 درصد از افراد را جذب خود كرده كه در مقايسه با سال 2012م 2 درصد افزايش داشته است. بيشترين كاربران توييتر 18 تا 29 ساله مى باشند (سايت خبرگزارى ايرنا).

از سوى ديگر، يكى از مهم ترين ابعاد زندگى انسان كه از پديده شبكه هاى اجتماعى مجازى تأثيرات عميقى پذيرفته است، بعد هويت مى باشد. هويت يكى از مهم ترين مسائل جوامع امروزى بوده و بى گمان جزء مهم ترين و اساسى ترين پيش نيازهاى انسان ها به منظور تجربه هرگونه زندگى جمعى مى باشد. فناورى هاى نوين ارتباطى ـ اطلاعاتى با فراهم كردن امكان جامعه شبكه اى، افراد و جوامع را در قالب هاى نوين، هويت هاى تازه بخشيده است (كاستلز، 1380، ص 20). بهره مندى از هريك از مؤلفه هاى مؤثر بر اجتماعى شدن افراد، موجب بروز تغييرات گسترده و اساسى در نحوه زندگى، زبان، آداب و رسوم، فرهنگ، ارزش ها و نگرش هاى افراد گرديده كه اين عوامل نيز بستر تغييرات در هويت سنتى (ايرانى ـ اسلامى) را موجب خواهد شد.

بديهى است با توجه به مقبوليت عام شبكه هاى اجتماعى مجازى در دنياى امروز، بررسى كاركردها، مزايا و معايب حضور و بهره گيرى از اين شبكه ها در عرصه هويت و بخصوص هويت ايرانى ـ اسلامى، فارغ از نگرش تعصبى و يا سياسى به موضوع، مى تواند ضمن جلوگيرى از آثار مخرب استفاده ناصحيح از آن، موجب استفاده از فرصت هاى مناسب اين شبكه ها نيز گردد.

ما در عصر شبكه ها زندگى مى كنيم؛ عصرى كه در آن مجموعه اى از افراد در قالب شبكه هاى اجتماعى، اعم از حقيقى يا مجازى، به صورت گروهى و يا در قالب تيم هاى چندنفره با يكديگر ارتباط دارند و مواردى همچون اطلاعات، نيازمندى ها، فعاليت ها و افكار، آراء و عقايد خود را با يكديگر به اشتراك مى گذارند. به طوركلى، هر شبكه اجتماعى، فرهنگ ارتباطات خاص خود را دارد؛ به اين مفهوم كه منش و گفتار مخصوص و منحصر به فرد براى خود برگزيده است. البته مى توان شبكه هايى را هم يافت كه فرهنگ تقليدى براى خود انتخاب نموده اند، ليكن فارغ از تمامى اين خصوصيات، يكى از تأثيرات شبكه هاى اجتماعى بر ابعاد مختلف زندگى افراد، شكل گيرى هويت مى باشد. عامل بنيادين در شكل گيرى هويت افراد در جامعه، تعاملات انسانى مى باشد. هنگامى كه فرد به تعامل با فرد ديگرى مى پردازد، هويت خود را به عنوان يك عنصر جامعه پيدا مى نمايد. در حقيقت، هويت در بستر تعاملات اجتماعى تعريف مى شود (نورمحمدى، 1388، ص 39).

مسئله اصلى كه اين تحقيق به آن مى پردازد، بررسى كاركردهاى شبكه هاى اجتماعى مجازى در هويت ايرانى ـ اسلامى كاربران آن مى باشد. بهره گيرى از شبكه هاى اجتماعى مجازى توسط كاربران سبب مى گردد كه آنها به دليل محيط غيرواقعى و فرامرزى شبكه هاى اجتماعى مجازى، مرزهاى موجود بين دنياى واقعى و مجازى را كمتر احساس نمايند؛ ازاين رو، به دور از محدوديت هاى ساختارى دنياى واقعى، به سمت ارتباطات گسترده مجازى سوق مى يابند و اين امر در نهايت موجب تغيير در هويت آنها مى گردد. بنابراين، با عنايت به ناگزير بودن جوامع به استفاده از ابزارهاى نوين اطلاعاتى و ارتباطى ازجمله شبكه هاى اجتماعى مجازى و با توجه به گسترش روزافزون بهره مندى از اين شبكه ها، نوع جديدى از ارتباطات انسانى ايجاد شده كه اين امر، موجب بروز تغييرات اساسى در هويت سنتى افراد جامعه همچون هويت ايرانى و اسلامى گرديده است.

اهميت و ضرورت موضوع

امروزه شاهديم شبكه هاى اجتماعى مجازى به شكل خيره كننده اى در حال افزايش مى باشند و به منظور جذب مخاطبان بيشتر در سطح جامعه، سعى در ارائه خدمات متنوع ترى دارند. همين موضوع موجب شده كه افراد زيادى، مدت زمان بيشترى را در اين شبكه ها حضور يابند. از سوى ديگر، با توجه به اينكه گرايش عمومى به مقوله هويت، موضوعى تازه نمى باشد، ازاين رو، در فرايند جديد تحولات جهانى و اجتماعى كه مقولات متنوع ديگرى فرصت حضور و بروز يافته اند، هويت به يكى از مهم ترين و اصلى ترين متغيرهاى جهان امروز بدل شده است و به نوعى در حال دگرديسى به الگوهاى تازه اى است (خانيكى، 1383، ص 286). در حقيقت، هويت همانند ديگر مقولات، تنها زمانى برجستگى مى يابد و مطرح مى شود كه در بحران باشد، و به نظر مى رسد امروزه با گسترش شبكه هاى اجتماعى مجازى، هويت ملى و اسلامى در كشورهاى مسلمان با چالش اساسى مواجه شده كه اين امر، ضرورت بررسى بنيادين كاركردهاى شبكه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت ايرانى ـ اسلامى را تبيين مى نمايد؛ چالشى كه به اعتقاد بسيارى از كارشناسان حوزه فضاى مجازى سايبر، موجب بروز خدشه به سبك زندگى ايرانى ـ اسلامى خانواده ها گرديده است.

هدف اصلى و بنيادين اين تحقيق، تعيين ابعاد، ويژگى ها و كاركردهاى شبكه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت مى باشد.

در تحقيق مذكور، سؤال اصلى عبارت است از: كاركردهاى شبكه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت ايرانى و اسلامى چيست؟

در پاسخ به سؤال اصلى، فرضيه تحقيق را مى توان به اين شكل صورت بندى نمود: به كارگيرى شبكه هاى اجتماعى مجازى، موجب خدشه دار شدن هويت ايرانى و اسلامى در جامعه مى گردد.

روش تحقيق در اين پژوهش، روش تحليلى ـ استنباطى است و از لحاظ هدف، كاربردى مى باشد. همچنين نحوه گردآورى اطلاعات، روش اسنادى به صورت فيش بردارى مى باشد.

مفاهيم نظرى

شبكه هاى اجتماعى

شبكه هاى اجتماعى، به مجموعه اى از افراد گفته مى شود كه به صورت گروهى با يكديگر ارتباط داشته و مواردى مانند اطلاعات، نيازمندى ها، فعاليت ها و افكار خود را به اشتراك مى گذارند. شبكه هاى اجتماعى رابطه بسيار نزديك و مستقيمى با فناورى اطلاعات و ارتباطات دارند. بنابر يك تعريف ديگر، شبكه هاى اجتماعى، رسانه هايى براى برقرارى تعامل اجتماعى مبتنى بر وب و راهى ارزان و قابل دسترسى براى انتشار اطلاعات از سوى عموم كاربران مى باشند. بين يهودا، مؤلفه هاى تأثيرگذار در سطح شبكه هاى مجازى اجتماعى را به شكل موازى ترسيم كرده و پيامد توسعه وب و برنامه هاى رابط كاربردى در كنار نياز به اشتراك گذارى، اعتماد، اتصال آنلاين را در حقيقت، موجب رشد شبكه هاى اجتماعى در اينترنت قلمداد مى كند (خانيكى و بابايى، 1390، ص 74).

(بين يهودا، 2007)

در حقيقت، تحليل شبكه هاى اجتماعى (مرتبط با نظريه شبكه ها) به عنوان يك فن كليدى در جامعه شناسى، انسان شناسى، جغرافيا، روان شناسى اجتماعى و علوم ارتباطات همانند يك موضوع محبوب در زمينه تفكر و مطالعه پديدار شده است. برخلاف تحليل هايى كه بر اين فرض استوار مى باشند كه هنجارهاى اجتماعى تعيين كننده رفتارها هستند، آناليز شبكه هاى اجتماعى به بررسى وسعت تأثيرگذارى ساختار و تركيب رشته ها بر هنجارها مى پردازد. شكل فوق به تعيين ميزان سودمندى شبكه براى افرادآن شبكه كمك مى كند(دوران،1381،ص75).

شبكه هاى اجتماعى مختص تلفن همراه

از سال 2004م تاكنون، به دنبال استقبال جامعه جهانى و بخصوص قشر جوان از شبكه هاى اجتماعى فيس بوك و توييتر، گردانندگان و برنامه ريزان اين حوزه به فكر ابداع شبكه هاى اجتماعى نوينى افتادند كه مختص تلفن هاى همراه بوده و كاربران با نصب و راه اندازى اين شبكه ها بتوانند اجتماعات انسانى مجازى نوينى را راه اندازى نمايند. با توجه به فرصت در اختيار داشتن تلفن همراه كه به مراتب بيشتر از رايانه مى باشد، امكان حضور در شبكه هاى مجازى مذكور به مراتب بيشتر است.

در ادامه به معرفى برخى از شبكه هاى مجازى مبتنى بر تلفن همراه مى پردازيم:

1. Pose: اين شبكه يك اجتماع برخط مبتنى بر گوشى هاى همراه است كه از طريق آن، كاربران مى توانند تصاوير زيورآلات و لباس هاى خود را به اشتراك بگذارند. چنان كه آن را اينستاگرام مد و فشن عنوان مى كنند. اين شبكه كه مانند پين ترست (pinterest) است، همانند يك مجله مد تعاملى عمل مى كند. البته اين شبكه قاعدتا براى خانم ها جذابيت بيشترى دارد.

2. Fring: اين يك برنامه VoIPاست كه به كاربران امكان مى دهد فهرستى از دوستان خود را بسازند و با آنها به طور همزمان چت نمايند. اين برنامه به راحتى قابل دانلود است و امكان چت در شبكه هاى 34، 4G و بى سيم را دارد.

3. Talkray: اين برنامه روش جديدى براى برقرارى تماس با يك يا چند نفر از دوستان به طور همزمان و با كيفيت HDرا فراهم مى كند. همچنين از طريق اين برنامه مى توان پيام متنى، پيام صوتى، عكس و ويدئو هم ارسال نمود. ويژگى جالب توجه اين برنامه امكان ايجاد كنفرانس با چند نفر مى باشد.

4. WeChat: با بهره گيرى از وى چت، مى توان پيام صوتى و فورى فرستاد و ويدئو چت برقرار نمود. همچنين مى توان كانكت هاى خود را وارد اين برنامه كرد و هر زمان پيام جديدى دريافت كرد. اين برنامه امكان به اشتراك گذاشتن تصوير يا مطلب با ديگر دوستان را فراهم مى كند.

5. Tango: تانگو به تدريج به عنوان يك پيشرو در زمينه VoIPشناخته شده و امكان برقرارى تماس در شبكه هاى 3G و 4 Gرا فراهم مى كند. رابط كاربرى آسانى داردوحتى زمان بسته بودن برنامه نيزفعال مى باشد.

6. Viber: وايبر به كاربران اجازه مى دهد پيام متنى بفرستند، تماس بگيرند، عكس ها و فيلم هاى خود را به اشتراك بگذارند و لذت برقرارى تماس با سرتاسر دنيا را تجربه كنند.

7. Line: لاين برنامه اى است كه امكان ارسال پيام متنى و برقرارى تماس را به طور رايگان در اختيار كاربران خود قرار مى دهد. اين برنامه به عنوان بهترين برنامه رايگان در چند كشور دنيا شناخته شده است. تمام كاربران اين برنامه مى توانند از صدايى شفاف هنگام برقرارى تماس و ارسال و دريافت پيام هايى با آيكن هاى رنگى، عكس ها و اطلاعات مرتبط به محل تماس گيرنده بهره مند شوند.

8. Skype: اسكايپ يكى از بهترين راه هاى برقرارى تماس رايگان است. با نصب اين برنامه مى توان امكان ارسال پيام رايگان داشته و برخلاف ساير برنامه ها، پيش از آنكه فردى بخواهد پيامى بفرستد، آن پيام را تأييد نمود.

9. WhatsApp: اين هم يكى از برنامه هاى قديمى براى ارسال پيام است كه امكانات بسيار خوبى دارد. در واتس آپ مى توان صداى ضبط شده را نيز به راحتى انتقال داد. وجود صورتك هاى فراوان از ديگر امكانات اين برنامه است.

وب 2

وب2 يك نمونه توسعه يافته وب سنتى مى باشد كه در سال 2004م پس از فروكش نمودن تبعات ناشى از عبارت دات كام و به منظور تشريح و توصيف حركت هاى موفقيت آميزى كه به تازگى در دنياى وب و فناورى اطلاعات شروع شده است، مطرح گرديد (جلالى، 1388، ص 156). اصطلاح وب2 توسط شركت رسانه اى اوريلى در سال 2003 ايجاد شد و در نخستين كنفرانس وب2 در سال 2004 مورد قبول عام قرار گرفت.

در محافل ICTعموما از وب2 براى بيان نسل دوم سرويس هايى از وب استفاده مى گردد كه امكان همكارى و مشاركت را براى مردم مهيا ساخته اند (سپنجى، 1390، ص 34). فناورى هاى وب 2 امكان تعامل گسترده ميان كاربران اينترنت و تبادل سريع و گسترده اطلاعات ميان آنها را فراهم مى آورند. وب2 دنياى كندوكاوهاى كاربران در محيط هاى مجازى مى باشد كه درون آنها، تعاملات كاربران و امكان ايجاد حلقه هاى دوستى، گروه هاى رأى دهى، ارتباطات افقى و سفارشى شدن صفحات وب فراهم مى شود (ضيايى پرور، 1388، ص 25). شبكه هاى اجتماعى مجازى، محصول فناورى هاى وب 2 هستند. در مجموع، مى توان اين گونه بيان نمود كه وب2 به آن دسته از فناورى هايى اطلاق مى شود كه امكان مشاركت كاربر در توليد محتوا و به اشترك گذارى اطلاعات شامل متن، عكس، فيلم، پيوند، فايل و هرگونه داده ديگر را فراهم مى آورد.

فيس بوك

فيس بوك يك شبكه اجتماعى مجازى است كه توسط جوانى به نام مارك زاكربرگ در چهارم فوريه سال 2004 تأسيس و راه اندازى گرديد. وى وب گاه فيس بوك را از اتاق خود در دانشگاه هاروارد آمريكا طراحى كرد، ولى ديرى نپاييد كه شبكه طراحى شده توسط وى، مورد توجه همگان در سراسر جهان قرار گرفت و چنان محبوب گرديد كه تا آخر هفته دوم راه اندازى آن، بيش از نيمى از دانشجويان دانشگاه هاروارد در آن نام نويسى كردند. درحقيقت، كاربران در فيس بوك مى توانند با دوستانى كه داراى حساب كاربرى هستند، عكس، فيلم يا پيغام به اشتراك بگذارند. فيس بوك هم اكنون به طور رايگان در اختيار مردم قرار گرفته است. كاربران فيس بوك داراى يك صفحه شخصى هستند. آنان مى توانند گروه تأسيس كنند و يا در ساير گروه هاى موجود عضو شوند. كاربران فيس بوك در پنج دسته طبقه بندى مى شوند: دوستان، دوستانِ دوستان،اعضاى هم شبكه اى،غريبه ها و كاربرانى كه احيانا توسط كاربر بسته شده اند.

كاربران فيس بوك به طور ميانگين مسن تر از ساير شبكه هاى اجتماعى مجازى هستند. كاربران اين شبكه اجتماعى مجازى، 40 درصد متأهل، 80 درصد شاغل و 6 درصد بازنشسته هستند و در اين زمينه ها از ساير شبكه هاى اجتماعى آمار بالاترى دارند. كاربران فيس بوك از نظر بيشترين درآمد ساليانه با 61 هزار دلار در رده دوم قرار مى گيرند. فيس بوكى ها به طور ميانگين هر كدام با 121 نفر در صفحاتشان، به عنوان دوست، در تماس هستند. براى فيس بوكى ها علاقه عمده مشتركى ديده نمى شود و حوزه علايق كاربران اين سايت بسيار متنوع مى باشد. دليل اين پراكندگى علايق، تعداد بسيار زياد كاربران اين شبكه اجتماعى با ويژگى هاى متفاوت است كه بيشترين تعداد در بين سايت هاى مشابه اينترنت به شمار مى آيد.

توييتر

شبكه اجتماعى مجازى توييتر به عنوان سرويس ارائه دهنده ميكروبلاگ است كه به كاربران خود اجازه مى دهد تا 140 حرف، پيام متنى را كه توييت ناميده مى شود، ارسال نمايند. اين شبكه اجتماعى در مارس 2006 توسط جك دورسى ايجاد شد و در ژوئيه 2006 آغاز به كار كرد. در حال حاضر بر مبناى آمار دريافتى، بيش از 600 ميليون نفر كاربر شبكه اجتماعى توييتر بوده و بالغ بر 400 ميليون توييت در روز ارسال مى كنند و بيش از 16 ميليون جست وجو در آن انجام مى پذيرد.

توييتر با شعار چه كار مى كنيد؟ پا به عرصه ميدان وب گذاشت، ليكن در نوامبر سال 2009م اين شعار به چه اتفاقى در حال رخ دادن است؟ تغيير نمود. يكى از ويژگى هاى توييتر، محدود بودن به تايپ تنها 140 كاراكتر است. اين دو شناسه به قدرى جديد بود كه به سرعت در بين كاربران اينترنت به محبوبيت رسيد.

در توييتر علاوه بر افزودن نوشتار، مى توان فيلم، عكس و صدا را نيز ارسال كرد. شعبه مركزى آن در سانفرانسيسكو در ايالت كاليفرنيا مى باشد و دفاترى هم در شهرهاى بوستون، نيويورك و سن آنتونيو دارد. توييتر تا پايان اوت سال 2011 به 11 زبان زنده دنيا ترجمه شده بود، ليكن به منظور افزايش زبان هاى اين شبكه اجتماعى در حال حاضر، تيمى متشكل از 200 هزار نفر در حال ترجمه آن به ساير زبان هاى پرطرفدار مى باشند (توييتر، 2012).

هويت

در بررسى مفهوم هويت، بايد اين موضوع را مدنظر داشت كه هويت مفهومى پيچيده، چندبعدى و سيال دارد و داراى سويه اى تاريخى مى باشد؛ چراكه عامل سازنده هويت در طول زمان تغيير مى كند. در مورد چيستى هويت، از منظرهاى متفاوتى تعريف هاى گوناگونى ارائه شده است. هويت را مى توان آگاهى فرد نسبت به خود دانست كه در نتيجه تداول كنش هاى فرد به او واگذار نمى شود، بلكه فرد بايد آن را به طور مداوم و پيوسته در زندگى روزمره ايجاد نمايد و در فعاليت هاى خويش مورد پشتيبانى قرار دهد (گيدنز، 1378، ص 81).

از اين ديدگاه، هويت چيزى نيست كه دفعى و آنى ايجاد شود، بلكه امرى است كه در گذر زمان، هر شخص آن را كسب نموده و بخشى از شخصيت خود را توسط آن در معرض نمايش و منظر عموم قرار مى دهد. به بيان ديگر، فرد، بخشى از شخصيت خود را در معرض قضاوت ديگران قرار مى دهد.

از ديدگاه ديگر، هويت به مفهوم فرايند معناسازى براساس ويژگى فرهنگى يا مجموعه به هم پيوسته اى از ويژگى هاى فرهنگى مى باشد كه در منابع معنايى ديگر ارجحيت داده مى شود (كاستلز، 1380، ص 23). بر اين مبنا، هويت احساس درونى است كه انسان سعى دارد با نمادها و نشانه هايى آن را تحقق بخشد. هر انسانى تمايل دارد هويت خود را آگاهانه در گروهى خاص جست وجو نمايد. تمايل انسان ها براى جست وجوى هويت هاى جمعى، منجر مى شود كه گاه چندين هويت مختلف را بپذيرد؛ چنان كه تعلق هم زمان به خانواده، دين، قوميت، مليت و تمدن، مى تواند در هويت هر انسانى با هم سازش داشته باشند (گل محمدى، 1381، ص 91).

چنانچه بخواهيم به درك جامع ترى نسبت به مقوله هويت برسيم، لازم است در خصوص معناى لغوى اين مفهوم نيز به درك صحيحى دست يابيم. در لغت نامه دهخدا، هويت تشخيص معنا شده است كه ميان حكما و متكلمان مشهور است (دهخدا، 1381، ص 20866). در فرهنگ معين، ذات بارى تعالى، هستى، وجود و سرانجام آنچه موجب شناسايى شخص باشد، معنا شده است (معين، 1371، ص 5228). همچنين فرهنگ انگليسى آكسفورد، هويت (identity) را به شخصيت يا وجود عينى افراد يا اشخاص معنا نموده است. در فرهنگ جامعه شناسى، از هويت اين گونه تعريف شده است: پنداشت نسبتا پايدار فرد از كيستى و چيستى خود كه از طريق تعاملات اجتماعى فرد با ديگران در فرايند اجتماعى شدن تكوين مى يابد. اين پرسش كه من كيستم؟ ابتدايى ترين و در عين حال، بنيادين و ابدى ترين نياز معنوى انسان را مطرح مى نمايد؛ زيرا چنانچه اين نيازمندى تأمين نشود و انسان از هويت خودآگاهى نيابد، موجودى سرگردان خواهد بود.

با نگرش در تعاريف ارائه شده، بهترين ملاك براى درك هويت در هر فرد، قرار دادن او در مقابل غير مى باشد كه در حقيقت، مجموعه ادراكات، انديشه ها و تفكرات يك فرد از خود و پيرامونش در مقابل ديگر انديشه ها و ادراكات مى باشد. بر اين اساس، هويت عبارت است از مجموعه خصوصيات، مشخصات فردى و اجتماعى، احساسات و انديشه هاى مربوطه كه فرد آنها را از طريق توانايى كنشى متقابل با خود و يافتن تصوراتى از خود به دست مى آورد و در جواب سؤال من كيستم؟ ارائه مى دهد.

حال پس از تبيين مفهوم كلى هويت، در خصوص دو بعد مهم و اساسى آن، يعنى هويت ملى و هويت دينى، مطالبى بيان مى شود:

الف) هويت دينى

هويت دينى به سبب ماهيت و محتوا، تقريبا مهم ترين بعد هويت مى باشد كه نقش بسيار تعيين كننده اى در هويت يابى افراد يك جامعه دارد. مى توان ادعا نمود كه تقويت اين بعد از هويت، موجب دوام و قوام ساير ابعاد آن شده و از سوى ديگر، چالش در اين حوزه مى تواند زمينه ساز بحران در ساير ابعاد هويت گردد. اين ادعا در جوامعى كه دين ركن اساسى اداره آن را مشخص مى كند، كاملاً صادق است (شرفى، 1374، ص 95).

با توجه به حاكميت مكتب انسان ساز اسلام بر جامعه ما، تبيين هويت اسلامى نيز ضرورى است: هويت اسلامى مجموعه اى از ارزش هاى اخلاقى و الهى است كه در هر زمان و مكانى داراى منزلت مى باشد و با تغيير مكان و زمان، ارزش هاى اخلاقى و الهى با انكسار و شكستگى مواجه نمى شود.

ب) هويت ملى

مفهوم هويت ايرانى در معناى يكپارچگى سياسى و قومى و دينى و زبانى و مكانى و زمانى آن شباهت هايى با مفهوم هويت ملى در عصر جديد دارد. در قرن سوم ميلادى از سوى پادشاهان ساسانى اين مفهوم، وارد تاريخ ايران گرديد. هويت ايرانى كه در دوره ساسانيان ابداع شده بود، در دوران اسلامى با نشيب و فرازهايى پايدار ماند. در دوره صفوى، اين هويت تولدى دوباره يافت و در عصر جديد به صورت هويت ملى ايران متجلى گرديد (اشرف، 1383، ص 145).

هويت ملى ايرانى دربرگيرنده مؤلفه هاى ذيل مى باشد:

1. همه ايرانيان را به يكديگر شبيه مى سازد و ما را به هم مى پيوندد؛

2. همه ايرانيان را از غير ايرانى ها متمايز مى سازد؛

3. جايگاه ملت ما را در جامعه جهانى تعريف مى كند؛

4. ما را به گذشتگان اين آب و خاك و آيندگان را به ما پيوند مى دهد.

چارچوب نظرى

پس از بيان مفاهيم بنيادين در حوزه تحقيق، به بيان نظرات ارائه شده از سوى صاحب نظران اين حوزه مى پردازيم. با توجه به متفاوت بودن نوع نگاه متفكران، نظريه هاى هويت و فضاى مجازى در سه رويكرد جداگانه مورد مداقه قرار مى گيرد:

الف) نظريه هاى خوش بينانه

براساس اين دسته از نظريه ها، فضاى مجازى براى افراد اين فرصت را فراهم مى كند كه هويت ها و زندگى هاى برابر را تجربه كنند و در فضايى كه آزادى بيشتر را نسبت به واقعيت به آنان مى بخشد، شركت كنند. ازاين رو، فشارهاى ناشى از محيط جغرافيايى در اين فضا جايى ندارند. ازجمله صاحب نظران اين حوزه مى توان به شرى تركل، استون و رينگلود اشاره كرد.

ب) نظريه هاى بدبينانه

براساس اين ديدگاه، فضاى مجازى به دليل انتزاع از زمان و مكان، موجب شكل گيرى هويت هاى پيچيده و متعدد مى شود و تجربه اى با واسطه در اين فضا شكل مى گيرد كه در آن تعامل رودررو وجود ندارد. از طرفى نيز بدن به عنوان منبع حس، در فضاى مجازى غايب است كه اين خود، به انزوا و افسردگى فرد و شكل گيرى هويت گمنام بر روى شبكه و در نتيجه، از دست رفتن معنا منتهى خواهد شد. از صاحب نظران اين رويكرد مى توان مانوئل كاستلز، ناميلسون و دريفوس را نام برد.

ج) نظريه هاى تلفيقى

اين دسته از نظريه ها، جهانى شدن را همواره متضمن هم زمانى و درون پيوستگى امر جهانى و امر محلى مى داند. براساس اين ديدگاه، معرفت محلى از دست نرفته، بلكه اين نوع معرفت در فضاى مجازى با اشكال معرفت غيرمحلى تكميل مى شود. از ديدگاه اين دسته از نظريه ها، از طرفى، اينترنت براى فرايند هويت سازى پيامدهاى مثبت و منفى را با هم به همراه دارند. ازاين رو، مى توان گفت كه با فرايند گسترش ارتباطات مجازى و شبكه هاى اجتماعى مجازى و در نتيجه، شكل گيرى فضاى مجازى، نوعى تعامل ميان هويت و جامعه شكل مى گيرد. ازجمله نظريه پردازان اين حوزه مى توان به آنتونى گيدنز، استوارت هال، تامپسون و رابرتسون اشاره كرد.

اعتياد به شبكه هاى اجتماعى و تأثير آن بر ابعاد مختلف زندگى

به جرئت مى توان گفت كه مهم ترين تحول در عرصه فضاى مجازى، ظهور شبكه هاى اجتماعى مى باشد. شبكه هاى اجتماعى، فضايى آنلاين مى باشند كه بر ساخت و بازتاب روابط اجتماعى ميان افراد تمركز مى كنند. مايكل وسچ، انسان شناس فرهنگى دانشگاه ايالتى كانزاس، جوامع قبيله اى را با شبكه هاى اجتماعى مقايسه نموده و اينچنين بيان مى كند كه در فيس بوك نيز همانند فرهنگ قبيله اى، مردم هويت خود را با تعريف رابطه شان با ديگر افراد معرفى مى كنند (سايت فيس بوك). امروزه شبكه هاى اجتماعى گوناگونى در فضاى مجازى فعاليت مى كنند تا پاسخگوى نياز اصلى افراد، يعنى برقرارى ارتباط باشند، ليكن جذابيت هاى خاص اين محيط ها، موجب گرديده كه اغلب كاربران اين شبكه ها، به استفاده از آن اعتياد پيدا كنند.

به منظور بررسى علل افراط كاربران در استفاده از شبكه هاى اجتماعى كه به نوعى موجب اعتياد آنها گرديده، به پنج كاركرد مهم بهره گيرى از فضاى مجازى از ديدگاه انديشمندان اين حوزه اشاره مى شود:

1. ارتباطات؛ هدف اوليه مشاركت كنندگان در فضاى سايبرتيك است.

2. تحصيل؛ نه تنها تحصيلات رسمى با فضاى مجازى دچار دگرگونى مى شود، بلكه بسيار فراتر مى رود؛ نوعى آموزش لذت بخش كه همراه با سرگرمى است ايجاد مى شود.

3. تفريح و سرگرمى؛ فضاى مجازى، تفننى بديع و هيجان انگيز است؛ چه به طور مستقيم و چه به وسيله ابزار آنلاين تفريح و سرگرمى و چه به وسيله بازى هاى رايانه اى و البته تلفن ساده و سرك كشيدن در گپ هاى مورد علاقه. علاوه بر آن، واقعيت مجازى مرور انواع هنرها كه امكان تجربه آنها در زندگى واقعى وجود ندارد، از عوامل جذابيت بخش فضاى مجازى هستند.

4. تسهيل امور؛ فضاى مجازى با امكان ارتباط از راه دور، پژوهش، نامه نگارى، انجام معاملات و حتى كار كردن به تسهيل امور روزانه افراد مى پردازد.

5. تجارت الكترونيك، خريد الكترونيك و بانكدارى الكترونيك از جمله مهم ترين انواع تجارت الكترونيك جديد هستند كه قبلاً با اين كيفيت امكان پذير نبوده است.

اگر به كاربرى هاى متفاوت فضاى مجازى توجه شود، مشخص مى گردد كه شبكه هاى اجتماعى مجازى، حداكثر در تمامى موارد و دست كم در چهار مورد از كاربردهاى فضاى مجازى، قادر به ارائه خدمات به كاربران خود هستند. شبكه هاى اجتماعى مجازى قادر به ايجاد مكانى براى تسهيل ارتباطات بين افراد هستند و همزمان مى توانند كاركردهاى آموزشى، تفريحى و... را نيز به همراه داشته باشند. بديهى است كه اين كاركردها، اهميت يكسانى براى كاربران نخواهند داشت. با اين حال، به نظر مى رسد كه كاركرد ارتباطى، مهم ترين خصوصيت شبكه هاى اجتماعى مجازى مى باشد.

از ديگر سو، همين ارتباط تعاملى (همانند ارتباطات سنتى) به شكل گيرى هويت كاربران در شبكه هاى اجتماعى يارى رسانده است. محدوديت هايى كه در نظام هاى ارتباطى سنتى وجود دارد، تا حدى در شبكه هاى اجتماعى مجازى از بين مى رود و همين امر، شكل گيرى هويت و فرهنگ در اين فضا را تسهيل مى نمايد. تسهيل ارتباطات در اين شبكه ها به گونه اى است كه در كنار عرصه عمومى، به يك عرصه مجازى براى تبادل نظر و گفت وگو تبديل شده است.

تعريف سنتى از اجتماع، معمولاً داراى قيد و بندهاى جغرافيايى مى باشد؛ اما اجتماع هاى مجازى معمولاً از نظر جغرافيايى پراكنده هستند. جوامع مجازى معمولاً مرزهايى بين اعضاى خود و اعضاى غيرعضو برقرار مى سازند. با اين حال، ميزان شباهت اجتماعات واقعى و اجتماعات مجازى بسيار زياد است؛ معمولاً هر دوى آنها امكاناتى مانند پشتيبانى از اعضا، گردش اطلاعات و ايجاد رابطه دوستى بين اعضا را فراهم مى آورند. همچنين اجتماع هاى مجازى به وسيله گروه هاى متفاوت و گاه حرفه اى مورد استفاده قرار مى گيرند.

از سوى ديگر، بنا بر ديدگاه برخى از كارشناسان اين حوزه، اعتياد به شبكه هاى اجتماعى، به اين مفهوم مى باشد كه افراد براى فرار از نوعى اضطراب يا احساس ناخوشايند درونى و به طور وسواس گونه به ارتباط در چنين شبكه هايى مى پردازند. اين استفاده افراطى مى تواند اجتناب از برخورد با واقعيت هايى باشد كه در ناخودآگاه افراد در محيط هاى اجتماعى بيرونى، بخصوص كانون خانواده، سركوب شده است. در حقيقت، زمانى كه موضوع اعتياد در هر زمينه اى مطرح مى شود با نوعى رفتار وسواسى مواجه هستيم كه فرد، توانايى كنترل رفتار را ندارد؛ ازاين رو، تمايلات درونى وى رفتارهاى او را به سمت وسويى پيش مى برد كه انجام ندادن آن كار براى او امكان پذير نخواهد بود.

به هر حال، فارغ از ديدگاه هاى مثبت و منفى در اين حوزه و با بررسى تحليلى اين موضوع، مى توان اين گونه بيان نمود كه حضور در شبكه هاى اجتماعى مجازى در صورتى مقبول است كه ضمن عدم اعتياد به شبكه هاى مذكور، موجب انقطاع فرد از محيط خانواده و ساير اطرافيان در دنياى واقعيت نگردد و آسيبى به فعاليت هاى وى در ارتباطات فيزيكى زندگى روزمره و امور دينى و اخلاقى نقش هاى اجتماعى وارد نسازد.

تأثير شبكه هاى اجتماعى بر افزايش طلاق

يكى ديگر از موضوعاتى كه در حوزه شبكه هاى اجتماعى مجازى مطرح مى گردد، سست شدن بنيان خانواده و افزايش طلاق در سطح جوامع مى باشد؛ موضوعى كه موجب خدشه دار نمودن سبك زندگى ايرانى ـ اسلامى مى گردد. به طوركلى، رواج هرچه بيشتر استفاده از انواع شبكه هاى اجتماعى مجازى، موجب گرديده كه زوج هاى شكاك، فرهنگ اعتماد به زوجين را، كه از تعاليم عاليه ملى و دينى ما مى باشد، كنار گذاشته و افرادى را ترغيب نمايند تا در فضاى مجازى به سراغ همسرشان بروند و بدين وسيله، ميزان پايبندى همسر خود را آزمايش كنند. اكثر جوانان و نوجوانان امروزى و بعضى از بزرگ ترها، شبكه اجتماعى را در حدى مى شناسند كه عامل به اشتراك گذاشتن عكس ها، خاطرات و نظرات در بين دوستان و آشنايان است. اين محيط مجازى در نگاه آنها، محيط خوب براى يافتن دوستان قديمى و تازه شدن روابط است. ليكن بايد به اين نكته نيز دقت داشت كه در عصر ترافيك و انواع آلودگى هاى محيطى و اخلاقى، وجود اين نوع فناورى ها به انسان راحت طلب بهانه مى دهد كه ديگر به سمت صله رحم در عالم فيزيكى و متن جامعه گام برندارد.

آنچه در خصوص افزايش روزافزون استفاده از شبكه هاى اجتماعى مجازى ملاحظه مى شود، آن است كه اين محيط ها مى توانند با ارائه امكانات جديدتر، رابطه زوجين با يكديگر در دنياى واقعى را روزبه روز كمتر نمايند. براى نمونه، در گزارشى كه در سال 2011 در سايت ديلى تلگراف انتشار يافت، به اين موضوع اشاره گرديد كه يكى از مشكلاتى كه فضاى مجازى و بخصوص فيس بوك براى افراد به وجود آورده، كم كردن روابط فيزيكى است؛ حال اين روابط مى تواند در فضاى خانه، دانشگاه و ساير جمع ها باشد كه اين موضوع در جوامع غربى موجب افزايش طلاق گرديده است.

كارين كنستانتين، وكيل آمريكايى، در خصوص تأثير شبكه هاى اجتماعى بر خانواده ها اينچنين مى گويد: شبكه هاى اجتماعى، عامل اصلى اختلاف ميان زوجين هستند. شما در بسيارى موارد كه زوجين تصميم به جدايى مى گيرند، رد پايى از شبكه هاى اجتماعى را پيدا مى كنيد. وى در ادامه صحبت هاى خود مى افزايد: موارد بسيارى را مى توان يافت كه افراد به دليل يافتن مواردى از همسران خود در فيس بوك، به جدايى راضى مى شوند؛ مواردى همچون ديدن عكس از همسرشان در حال رقصيدن با يك زن ديگر و يا ديدن نوجوانى كه در حال نوشيدن مشروبى است كه يكى از والدينش به وى داده است (ورلدنيوز، 2012). همچنين نتايج يك مطالعه در انگلستان نشان داده كه قريب يك سوم تا يك پنجم از طلاق هاى ثبت شده در اين كشور، به فيس بوك و شبكه هاى اجتماعى مرتبط گرديده است.

يكى از مهم ترين و شايع ترين آسيب هاى حضور اعضاى خانواده در شبكه هاى اجتماعى مجازى آن است كه پس از مدتى كه از حضور زوج ها در شبكه اجتماعى گذشت، يكى از زوجين به سراغ دايره دوستان جنس مخالف فيس بوكى خود در دوران قبل از ازدواج مى رود تا با آنها به اصطلاح روابط عشقى برقرار نمايد. در اكثر قريب به اتفاق اين تماس ها، روابط عاطفى خانواده به هم مى ريزد و بدين شكل، بنيان خانواده سست و ناپايدار مى گردد. آنچه در پايان اين بخش قابل ذكر مى باشد، آن است كه جوانان و نوجوانان ما بايد در خصوص عواقب استفاده نادرست از محيط شبكه هاى اجتماعى مجازى، آگاهى لازم را كسب نمايند. جامعه شناسان و روان شناسان كشور نيز لازم است پيش از اينكه جامعه به سمت اين فناورى ها برود، به سراغ انجام امور تحقيقاتى در اين زمينه رفته و با بهره گيرى از علم خود و توصيه هاى بزرگان دينى و ملى كشورمان، پيش از بروز چنين فجايعى، راه حل مناسب را ارائه نمايند.

شبكه هاى اجتماعى، تهديدى براى حريم خصوصى بنيان خانواده

يكى از مسائل بسيار مهمى كه در سياست گذارى رسانه اى و اجتماعى دنيا به آن پرداخته مى شود، مسئله سواد رسانه اى است. سواد رسانه اى به زبان ساده عبارت است از مجموعه مهارت هايى كه شهروندان براى مواجهه با رسانه جديد لازم است بياموزند. امروزه در سراسر دنيا با بهره گيرى از حمايت هاى مستقيم و غيرمستقيم نهادهاى دولتى، آموزش هاى لازم از طريق رسانه ها و برقرارى دوره هاى آموزشى به شهروندان ارائه مى شود. اين آموزش ها موجب مى گردد شهروندان روش هاى بهره گيرى صحيح از رسانه جديد را فراگرفته و آسيب ها و خطرات احتمالى آن را نيز بياموزند.

با پيشرفت رسانه هاى جديد ارتباطى از قبيل اينترنت و شبكه هاى اجتماعى مجازى، مفاهيم مرتبط، همچون سواد ديجيتالى و سواد اينترنتى نيز اهميت پيدا كرد، به گونه اى كه شرط لازم براى ورود به عرصه شبكه هاى اجتماعى و اينترنت، آگاهى از اين سواد محسوب مى گردد؛ در غير اين صورت، محيط شبكه هاى اجتماعى مجازى جولانگاه تبهكاران به منظور تخليه اطلاعاتى كاربران و سوءاستفاده از آنها خواهد شد و به تبع آن، حريم خصوصى افراد توسط تبهكاران نقض مى شود.

با بررسى ميدانى صورت گرفته بر روى كاربران شبكه هاى اجتماعى مجازى، مشخص گرديده كه اغلب آنان، آشنايى كافى با امكانات اين وب سايت ها ندارند، بلكه تنها با دانستن امكانات محدودى همچون امكان جست وجو براى يافتن دوستان، افزودن دوستان به فهرست اعضا، عضو شدن در گروه ها و صفحات هوادارى و نوشتن متن هاى كوتاه در خصوص وضعيت شخصى خود، پاى در عرصه اين شبكه ها مى گذارند؛ موضوعى كه موجب تهديد حريم خصوصى خانواده ها و خدشه به بنيان آن مى گردد. در سبك زندگى ايرانى ـ اسلامى، حفظ حريم خصوصى از ملزومات مى باشد و هيچ يك از زوجين و اطرافيان حق ندارند به اين حريم خدشه اى وارد نمايند. موضوعى كه در قوانين حاكم بر كشورمان و عرف جارى نيز مورد توصيه مؤكد واقع شده است. در انتهاى اين بخش و به منظور تكميل موضوع، به اظهارنظر يكى از صاحب نظران اين عرصه در خصوص شبكه اجتماعى فيس بوك بسنده مى گردد:

جوليان آسانژ، مؤسس وب سايت ويكى ليكس، مى گويد: فيس بوك تنفرآميزترين ابزار جاسوسى است كه تاكنون خلق شده است. هر كس كه نام و مشخصات دوستان خود را به شبكه اجتماعى فيس بوك اضافه مى كند، بايد بداند كه به شكل رايگان در خدمت دستگاه هاى اطلاعاتى آمريكاست و اين گنجينه اطلاعاتى را براى آنها تكميل مى كند.

به گفته وى، فيس بوك يك گنجينه اطلاعاتى بسيار بزرگ از نام و سوابق افراد است كه كاربران آن را به شكل داوطلبانه در اختيار اين شبكه اجتماعى قرار مى دهند؛ ولى اين ابزار، توسط دستگاه هاى امنيتى و اطلاعاتى آمريكا مورد بهره بردارى قرار مى گيرد. دسترسى اين دستگاه هاى اطلاعاتى به اطلاعات ذخيره شده در فيس بوك، آن را به يك ابزار خطرناك بدل كرده است.

فيس بوك در گزارشى كه در 27 اوت 2013م منتشر كرد، اعلام نمود كه اطلاعات كاربرانش را به درخواست دولت هاى مختلف، در اختيار اين دولت ها مى گذاشته است. در اين گزارش آمده است كه تنها در نيمه نخست سال 2013، دولت هاى گوناگون خواستار دستيابى به اطلاعات بيش از 38 هزار كاربر اين شبكه اجتماعى شده اند كه در 80 درصد موارد، درخواست ها به نتيجه رسيده است. بيش از 47 كشور جهان چنين درخواست هايى از فيس بوك داشته اند. بيش از نيمى از درخواست ها مربوط به دولت آمريكا بوده است (20 تا 21 هزار كاربر) كه به 79 درصد از آنها ترتيب اثر داده شده است. ميزان دقيق درخواست هاى آمريكا به علت وجود قوانينى كه مانع افشاى آمار دقيق هستند، ممكن نمى باشد. دولت بريتانيا نيز 2300 درخواست در اين زمينه داشته است كه به 68 درصد از آنها ترتيب اثر داده شده است. مقامات تركيه، اطلاعات 173 كاربر فيس بوك را از اين وب گاه درخواست كرده اند كه فيس بوك به 45 مورد از آنها پاسخ داده است. وكيل فيس بوك در اين خصوص اظهار اميدوارى كرده كه اين گزارش در جهت دستيابى به معيارهاى مناسب براى درخواست هاى دولت ها درباره اطلاعات كاربران مفيد باشد (سايت فيس بوك).

نتيجه گيرى

الف. كاركردهاى شبكه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت ايرانى ـ اسلامى

1. سازمان دهى بهينه گروه هاى اجتماعى مجازى: همان گونه كه فلسفه وجودى شبكه هاى اجتماعى واقعى، تشكيل و پيوند گروه هاى اجتماعى بر محور مشتركات اعتقادى، ملى، سياسى و اجتماعى مى باشد، بسيارى از شبكه هاى اجتماعى مجازى در اينترنت نيز با انگيزه سازمان دهى كردن گروه هاى اجتماعى مجازى با تكيه بر اشتراكات مذكور، شكل مى گيرند. آنچه مشخص مى باشد آن است كه اعضاى اين اجتماعات مجازى با پيوندهايى كه با يكديگر دارند، در مجموع به دنبال تحصيل يك هدف مشترك در دنياى واقعى هستند، كه اغلب اهداف ملى، مذهبى و يا سياسى مى باشد.

2. توسعه مشاركت هاى اجتماعى: در شبكه هاى اجتماعى مجازى، همواره اعضاى شبكه به صورت مستقيم يا غيرمستقيم به شركت در فعاليت هاى حقيقى مبتنى بر هويت ايرانى ـ اسلامى تحريك و تشويق مى شوند. تأثيرگذارى قابل توجه شبكه هاى اجتماعى بر ميزان و كيفيت مشاركت هاى اجتماعى به حدى بوده كه اخيرا تعداد قابل توجهى از شبكه هاى اجتماعى، دقيقا با هدف توسعه مشاركت اجتماعى مردم در زمينه هاى خاص، ازجمله اهداف ملى و مذهبى، ايجاد شده اند.

3. به اشتراك گذاشتن علاقه مندى ها توسط اعضا: يكى از رويكردهاى اصلى شبكه هاى اجتماعى، به اشتراك گذاشتن علاقه مندى هاى كاربران شبكه با يكديگر است. موضوعِ به اشتراك گذاشتن علاقه مندى ها در شبكه هاى اجتماعى از چنان اهميتى برخوردار است كه مى توان گفت بدون توجه به اين هدف، شبكه اجتماعى معنا و مفهومى نخواهند داشت. هدف از اين كار، آن است كه هر يك از كاربران بتوانند دغدغه هاى خود را در حوزه هاى مختلف مطرح نموده و در جريان دل مشغولى هاى ديگران در اين حوزه ها نيز قرار بگيرند. يكى از حوزه هاى مورد اشتراك توسط كاربران اين شبكه ها، بيان دغدغه هاى فردى در عرصه هويت ايرانى ـ اسلامى مى باشد.

4. امكان ايجاد محتوا توسط اعضا: بر خلاف ساير رسانه ها كه مخاطبان، چندان تعاملى در توليد و انتخاب محتواى دلخواه خود ندارند، در شبكه هاى اجتماعى مجازى، كاربران مى توانند توليدكننده، تأثيرگذار و داراى قدرت انتخاب و بهره بردارى باشند. با توجه به اين موضوع، پايگاه هاى شبكه هاى اجتماعى بيش از هر رسانه ديگرى مى توانند با پيشرفت فناورى و توسعه جوامع، به برترى هاى ساير رسانه ها همچون تلويزيون كه از قوه شنيدارى و ديدارى به خوبى بهره مى برند، خاتمه دهند.

ب. مزاياى شبكه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت ايرانى ـ اسلامى

1. انتشار سريع و آزادانه اخبار و اطلاعات، افزايش قدرت تحليل و تقويت روحيه انتقادى: اخبار شبكه هاى اجتماعى، بدون سانسور منتشر مى شوند و اين مى تواند يك مزيت تلقى شود؛ هرچند امكان تكثير اطلاعات مخدوش و نادرست نيز در اين شبكه ها، بيش از نسل قبلى رسانه ها متصور مى باشد؛ البته امكان مقايسه و تحليل اطلاعات براى مخاطبان وجود دارد و نبايد بنا را بر اعتماد به هر آنچه در اين شبكه ها توليد و بازنشر مى شود، گذاشت. تحليل اخبار متناقضى كه در اين نوع پايگاه ها منتشر مى شود، قدرت نقد و نگاه عميق تر به مسائل اجتماعى را فراهم مى كند. پايگاه ها به مخاطبان خود فرصت مى دهند تا از تبعيت كوركورانه فاصله گرفته و در درازمدت به خرد نقادانه روى آورند؛ توجه به همين مزيت، كاربران مى توانند نسبت به تحليل و بررسى دقيق و كاربردى اخبار و اطلاعات منتشره در حوزه هويت دينى و ملى اقدام نمايند و بر همين اساس، به ارتقاى هويت ايرانى ـ اسلامى كاربران خود كمك نمايند.

2. امكان عبور از مرزهاى جغرافيايى و آشنايى با افراد، جوامع و فرهنگ هاى مختلف: يكى از مهم ترين مزاياى بهره مندى از شبكه هاى اجتماعى مجازى، عدم تبعيت از محدوديت هاى جغرافيايى حاكم در دنياى واقعى مى باشد. اين مزيت، موجب مى شود كه كاربران بتوانند دامنه گسترده اى از ارتباطات اجتماعى را پديد آورند. در حقيقت، امروزه شبكه هاى اجتماعى مجازى به عنوان مهد تمدن ها و فرهنگ هاى ملل مختلف بشرى محسوب مى گردند. آگاهى از اين مزيت و بهره مندى از آن، مى تواند در راستاى ترويج و اشاعه هويت ايرانى ـ اسلامى از سوى كاربران جامعه ما مورد استفاده قرار گيرد. در حقيقت، با اين ابزار، مى توان در پاسخ به جنگ نرم دشمن، از ابزار مقابله اى در جهت آشنا نمودن كاربران اين شبكه ها با فرهنگ غنى ايرانى و اسلامى بهره برد.

3. شكل گيرى و تقويت خرد جمعى: يكى از شاخصه هاى مهم شبكه هاى اجتماعى مجازى، پديدار شدن خرد جمعى است. خرد جمعى به جريان سيال و پوياى قوه تفكر و ذهن كاربران حاضر در چنين محيط هايى اطلاق مى شود كه به مثابه يك پردازشگر عظيم، اطلاعات را پردازش و پايش مى كند. همانند دنياى ابر رايانه ها كه قدرت پردازش آنها، از تركيب چندين پردازشگر منفرد حاصل مى شود، نيروى تفكر و ذهن كاربران شبكه اجتماعى، به مدد تعاملات اجتماعى اينترنتى و بهره گيرى از ابزارهاى اينترنتى با يكديگر، تركيب و همراه مى شوند و نيرويى عظيم با قدرت پردازش بالا پديد مى آورند.

4. امكان بيان ايده ها به صورت آزادانه و آشنايى با ايده ها و سلايق ديگران: شبكه هاى اجتماعى، ارسال بازخورد از سوى مخاطب و همكارى و همگامى كاربران با همديگر را تسهيل كرده و آنها را به مشاركت در بحث ها تشويق مى كنند. اغلب شبكه هاى اجتماعى مجازى براى مشاركت اعضا و دريافت بازخورد، باز هستند. آنها رأى دادن، كامنت گذاشتن و به اشتراك گذارى اطلاعات را تشويق مى كنند. رسانه هاى سنتى عمل انتشار را انجام مى دادند و محتوا را براى مخاطب ارسال مى كردند؛ ولى در رسانه هاى اجتماعى مجازى عصر نوين، فضايى براى گفت وگو و محاوره دوطرفه وجود دارد و جريان ارتباطى از حالت يك سويه به دوسويه تغيير پيدا كرده است. بهره گيرى از اين امكان در عرصه هويت، موجب تبادل آراء، عقايد و سلايق افراد به صورت آزادانه و به دور از ملاحظات معمول در مجامع عمومى سنتى گرديده و در نتيجه، امكان طرح نظرات و دستيابى به نتايج مثبت در عرصه هويت ايرانى ـ اسلامى را موجب مى گردد.

5. كاركرد تبليغى و محتوايى: حضور افراد در شبكه هاى اجتماعى مجازى، احتمال مشاركت ها و كنش هاى اجتماعى را در آنان افزايش مى دهد. پس هرچه پيوند كاربران شبكه ها، بيشتر و انبوه تر باشد، همراهى و تعاملات و نزديكى ديدگاه ها و حركت همسو و مشترك، محتمل تر خواهد شد. ازاين رو، استفاده از چنين فضايى براى معرفى و تبليغ و هم راستايى مخاطبان در جهت اهداف رسانه اى خود، نقش پررنگى خواهد داشت.

6. ارتباط مجازى مستمر با دوستان و آشنايان: يكى از مهم ترين توصيه هاى بزرگان دينى ما، جويا شدن از احوال يكديگر مى باشد؛ موضوعى كه در ايران كهن نيز مورد تأكيد بوده است. شبكه هاى اجتماعى در اينترنت موجب گسترده تر شدن دامنه ارتباطات شده است. ما مى توانيم آشنايانى را كه مدت زيادى است از آنها خبر نداريم يا از آنها بسيار دور هستيم، در فضاى مجازى پيدا كنيم و معاشرت خود را با آنان از سر بگيريم. دوستانى را كه زمان درازى است نديده ايم، بار ديگر مى بينيم و در مجموعه اى گسترده تر، به دوستى مان ادامه مى دهيم. مى توانيم از كتاب ها، فيلم ها، سلايق و عقايد يكديگر استفاده كنيم و آنها را با ساير دوستان خود به اشتراك بگذاريم. درحالى كه اين كارها، پيش تر بسيار وقت گير بودند و نياز به صرف زمان زياد و حوصله فراوانى داشتند. همه اين اقدامات در نهايت، به رشد فكرى و تكامل دسته جمعى كاربران كمك نمايد.

7. تبليغ و توسعه ارزش هاى انسانى و اخلاقى در عرصه جهانى: گرچه به علت غلبه ابعاد ديگر شبكه هاى اجتماعى مجازى، بعد ارزشى آن كمتر مورد توجه قرار گرفته است، اما به جرئت مى توان گفت كه يكى از قابليت هاى مهم شبكه هاى اجتماعى كه تاكنون مورد غفلت واقع شده، فراهم كردن فضايى بين المللى براى تبليغ و اشاعه ارزش هاى دينى، اعتقادى، انسانى و اخلاقى است. بسيارى از كاربران شبكه هاى اجتماعى افرادى هستند كه در صورت تبليغ صحيح ارزش هاى اخلاقى و انسانى، از آن استقبال كرده و تحت تأثير قرار خواهند گرفت.

8. افزايش سرعت در فرايند آموزش و ايجاد ارتباط شبانه روزى بين استاد و شاگرد: يكى از بزرگ ترين تعاليم دينى و ملى ما كه همواره مورد تأكيد بزرگان اين عرصه بوده، مقوله فراگيرى علوم حتى در سرزمين هاى دوردست مى باشد. بى شك، شبكه هاى اجتماعى اينترنتى نقش بسيار مؤثرى در توسعه آموزش هاى تخصصى و عمومى دارند. هرچند به علت عدم امكان نظارت علمى، بسيارى از محتواهاى اينترنتى، هنوز به مرتبه قابل قبولى از اعتبار علمى نرسيده اند، اما در عين حال، شبكه هاى اجتماعى مجازى يكى از عرصه هاى اينترنتى مى باشد كه كاربران بى شمار آنها به صورت خودجوش اقدام به آموزش و انتقال دانسته هاى تخصصى و عمومى خويش به ديگران مى كنند. علاوه بر اين، شبكه هاى اجتماعى علمى و آموزشى نيز به صورت تخصصى و با هدف آموزش از راه دور يا همان آموزش مجازى، مشغول فعاليت مى باشند.

9. افزايش اعتماد، صميميت و صداقت در فضاى سايبر: مردم در گذشته، استفاده از فضايى تعاملى مانند چت را تجربه كرده اند؛ اما در اين فضا، كاربران، كمتر شخصيت و هويت خود را به درستى اعلام مى كنند و از نام ها و شخصيت هاى مستعار استفاده مى نمايند؛ زيرا اعتماد لازم به منظور بازگو كردن حقيقت در اين فضا را ندارند. با شكل گيرى شبكه اجتماعى مجازى، اعتماد مردم به بيان صداقت در اين شبكه ها افزايش يافت. به گفته بيشتر كارشناسان، تا پيش از به وجود آمدن شبكه هاى اجتماعى، موضوع اعتماد و صميميت فضاى سايبر در سراسر دنيا لمس نشده بود، ولى زمانى كه شبكه هاى مذكور پا به عرصه اينترنت گذاشتند، مردم با اعتماد به اين پايگاه ها، باعث گسترش صميميت در بين يكديگر شدند. باتوجه به اينكه افزايش روحيه اعتماد به نفس، صميميت و صداقت در ميان افراد جامعه، يكى از اهداف عاليه هويت ايرانى ـ اسلامى مى باشد، چنانچه بهره گيرى از ابزار شبكه اجتماعى مجازى بتواند به عنوان راهكارى به منظور ارتقاى اين خصايص به كار رود، بسيار مطلوب خواهد بود.

ج. پيامدهاى منفى شبكه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت ايرانى ـ اسلامى

1. شكل گيرى و ترويج سريع شايعات و اخبار كذب: يكى از آثار زيان بار مترتب بر جوامع از ديدگاه مكتب اسلام و آيين كهن ايرانى، اشاعه شايعه در سطح جامعه مى باشد؛ موضوعى كه در شبكه هاى اجتماعى مجازى به وفور مشاهده مى شود. به علت عدم امكان شناسايى هويت واقعى اعضا و نيز عدم امكان كنترل محتواى توليدشده توسط كاربران شبكه هاى اجتماعى مجازى، يكى از مهم ترين پيامدهاى منفى اين شبكه ها، شكل گيرى و ترويج سريع شايعات و اخبار كذبى خواهد بود كه توسط برخى از اعضاى اين شبكه ها و با اهداف خاص منتشر مى شود.

2. تبليغات ضددينى و القاى شبهات: در شبكه هاى اجتماعى مجازى نيز مانند ساير رسانه ها، افراد و گروه هاى مغرض با اهداف از پيش تعيين شده و با شيوه هاى مخصوص، اقدام به تبليغات ضددينى و حمله به اعتقادات مذهبى مى نمايند. گاه پس از تحقيق و ريشه يابى درمى يابيم كه هدف اصلى گردانندگان برخى از اين شبكه ها، دين زدايى و حمله به مقدسات دينى بوده است.

3. نقض حريم خصوصى افراد: يكى از مذموم ترين اقداماتى كه در حوزه شبكه هاى اجتماعى مجازى صورت مى پذيرد، نقض حريم خصوصى كاربران و خانواده ها مى باشد. معمولاً شبكه هاى اجتماعى، ابزارها و امكاناتى را در اختيار كاربران خود قرار مى دهند تا آنها بتوانند تصاوير و ويدئوهاى خويش را در صفحه شخصى خود قرار دهند. همين طور، كاربران مى توانند اطلاعات شخصى خود را نيز در اين شبكه ها قرار دهند. در اغلب شبكه هاى اجتماعى، براى حفظ حريم خصوصى افراد، راه كارهايى ارائه شده است؛ براى مثال، دسترسى به تصاوير و اطلاعات را با توجه به درخواست كاربر محدود مى نمايند و يا اجازه مشاهده پروفايل كاربر را به هر كسى نمى دهند؛ ولى اين راه ها كافى نيستند. مشكلاتى از قبيل ساخت پروفايل هاى تقلبى در شبكه هاى اجتماعى و عدم امكان كنترل آنها به دليل حجم بالاى اين هرزنامه ها، باعث مى شود كه افرادى با پروفايل هاى تقلبى به شبكه هاى اجتماعى وارد شوند و با ورود به حريم هاى خصوصى افراد موردنظر، تصاوير و اطلاعات آنها را به سرقت برده و شروع به پخش تصاوير در اينترنت نمايند.

4. تقويت روحيه انزواطلبى و خانواده گريزى: احترام به حريم خانواده و تقديس آن، موضوعى است كه هم در دين اسلام و هم در آيين ايرانى به كرات مورد تأكيد قرار گرفته است. ازاين رو، هويت اسلامى ـ ايرانى مخالف با هر پديده خانواده گريزى مى باشد. از سوى ديگر، جامعه مجازى، هيچ وقت جايگزين جامعه واقعى نخواهد گرديد، بلكه به عنوان تسهيل كننده تجارب اجتماعى عمل خواهد كرد. تسهيلات ارتباطى به ما امكان مى دهد تا در سطح جهانى و از راه دور، به شيوه اى جديد با اجتماعاتى كه منافع مشتركى داريم، بپيونديم. عضويت و فعاليت در شبكه هاى اجتماعى مجازى موجب دور شدن افراد از كانون گرم خانواده و انزواى آنها در فضاى حقيقى مى شود كه اين امر بروز آسيب هاى روانى اين قشر از جامعه و به تبع آن آسيب به هويت ملى ـ دينى كاربران را به دنبال خواهد داشت.

5. تأثيرات منفى رفتارى: هر شبكه اجتماعى، فرهنگ ارتباطى خاص خود را دارد؛ يعنى منش و گفتار مخصوص و منحصر به فردى را براى خود برگزيده است. البته مى توان شبكه هايى را يافت كه فرهنگ ارتباطى تقليدى براى خود برگزيده اند. فرد با عضويت در هر شبكه اجتماعى مجازى، درگير نوع خاصى از فرهنگ ارتباطى مى شود كه شامل برخورد، تكيه كلام، اصطلاحات مخصوص، رفتار، تيپ شخصيتى و ظاهرى مى باشد. بدون ترديد، ميزان تأثيرپذيرى فرد از اين محيط، صفر مطلق نخواهد بود. پس هر شبكه اجتماعى مجازى، هويت مطلوب خود را ترويج مى كند.

پيشنهادها

در كنار كليه آثار مثبتى كه در استفاده از شبكه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هويت ايرانى ـ اسلامى، وجود دارد، تصور پيامدهاى منفى و چالش هايى كه در اثر استفاده نادرست و ناشايست از اين شبكه ها، افراد و به تبع آن هويت آنها را تهديد مى كند، آزاردهنده مى باشد. ليكن آنچه مسلم است، برخورد سلبى با كليه پديده هاى نوين همچون شبكه هاى اجتماعى مجازى، نه تنها مثمرثمر نخواهد بود، بلكه تأثير معكوسى نيز خواهد داشت؛ ازاين رو، به منظور مصون ماندن از تهديدات و آسيب هاى احتمالى استفاده از شبكه هاى اجتماعى مجازى و درعين حال، در راستاى بازنماندن از فناورى هاى نوين جهانى، پيشنهادهاى كلى زير ارائه مى گردد. اميد است كه ارائه اين پيشنهادات بتواند راهگشاى كاربران شبكه هاى اجتماعى مجازى و بخصوص قشر جوان به منظور بهره مندى مثبت از اين فناورى نوين باشد:

1. لزوم ارائه آموزش لازم و كافى به خانواده ها، پيش از ورود آنها به شبكه هاى اجتماعى مجازى در جهت حفظ و ارتقاى هويت ملى و دينى آنها؛

2. لزوم فرهنگ سازى به منظور ارتقاى آگاهى كاربران شبكه هاى اجتماعى در جهت بهره مندى از آثار مثبت آن در راستاى حفظ و صيانت از هويت ايرانى و اسلامى آنها و مصون ماندن از آثار زيان بار بهره گيرى نامناسب از اين شبكه ها؛

3. لزوم ايجاد شبكه اجتماعى ملى، منطبق بر آيين، فرهنگ، مذهب و قوانين جارى جمهورى اسلامى ايران؛

4. نظارت كارشناسانه و مستمر بر فضاى جوامع مجازى و برنامه ريزى براى آينده. توضيح آنكه در شبكه هاى اجتماعى مجازى نمى توان تنها مصرف كننده صرف بود، بلكه بايد به سمت توليد و توسعه محتوا بر مبناى فرهنگ ايرانى واسلامى گام نهاد.

5. لزوم تهيه برنامه هاى آگاه سازى توسط صداوسيما به منظور آشنايى اقشار جامعه نسبت به نكات مثبت و منفى استفاده از شبكه هاى اجتماعى در عرصه هويت ايرانى و اسلامى؛

6. لزوم استفاده نهادهاى دولتى و خصوصى از ظرفيت موجود در شبكه هاى اجتماعى مجازى به منظور عملى نمودن اهداف و برنامه هاى ملى، دينى، فرهنگى و اجتماعى مدنظر؛

7. لزوم ارتقاى دانش پليسى به منظور يافتن سازوكارهاى كاملاً مؤثر در جهت مراقبت و پيگيرى اعمال مجرمانه باندهاى مروج فساد و فحشا در شبكه هاى اجتماعى مجازى كه مغاير با شئون و تعاليم عالى اسلامى و ايرانى مى باشد. لازم به توضيح مى باشد كه اين امر مستلزم تعامل بيش از پيش، پليس فتا و پليس امنيت اخلاقى و تبيين روابط دوجانبه در اين زمينه مى باشد؛

8. لزوم برنامه ريزى اصولى وزارت خانه هاى آموزش و پرورش و فرهنگ و آموزش عالى به منظور تعليم نسل فرداى جامعه در جهت آگاه شدن به خطرات و آسيب هاى پيش رو در عرصه هويت ملى و اسلامى.

منابع

اشرف، احمد، 1383، بحران هويت قومى و ملى در ايران، تهران، مؤسسه تحقيقات و توسعه علوم انسانى.

جلالى، اكبر،1388،روابط عمومى2،تهران،كارگزاران وروابط عمومى.

خانيكى، هادى، 1383، تحولات نوين اجتماعى و سياست گذارى فرهنگى در دانشگاه ها، تهران، بنياد دانشنامه نگارى ايران.

خانيكى، هادى و محمود بابايى، 1390، فضاى سايبر و شبكه هاى اجتماعى مفهوم و كاركرد، جامعه اطلاعاتى، سال اول، ش 1، ص 71ـ96.

دوران، بهزاد، 1381، تأثير فضاى سايبر بر هويت اجتماعى، پايان نامه دكترى، تهران، دانشگاه تربيت مدرس.

دهخدا، على اكبر، 1381، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.

سپنجى، اميرعبدالرضا، 1390، بررسى تطبيقى سياست هاى ملى و بخشى عرصه فناورى اطلاعات و ارتباطات 20 كشور جهان و ايران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

شرفى،محمدرضا،1374،جوان وبحران هويت،چ سوم،تهران،سروش.

ضيايى پرور، حميده، 1388، بررسى نفوذ شبكه هاى اجتماعى مجازى در ميان كاربران ايرانى، رسانه، سال بيستم، ش 4، ص 23ـ42.

كاستلز، مانوئل، 1380، عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه، فرهنگ، قدرت هويت، ترجمه حسن چاوشيان، تهران، طرح نو.

گل محمدى، احمد، 1381، فرهنگ تهاجم، تبادل و تحول، مطالعات ملى، ش 6، ص 73ـ102.

گيدنز، آنتونى، 1387، پيامدهاى مدرنيته، ترجمه محسن ثلاثى، تهران، نشر مركز.

معين، محمد، 1371، فرهنگ فارسى معين، تهران، اميركبير.

نورمحمدى، مرتضى، 1388، چالش هاى فرهنگ و هويت در فضاى مجازى، در: www.rasekhoon.net

Ben-Yehuda, Efrat, 2007, The Return of the Gift Society: Traditional Relations of Exchange and Trust in Contemporary Technological Society, Master of Arts, Simon Fraser University.

www.facebook.com

www.blog.twitter.com

www.twitter.com

www.irna.ir