سال بیست و سوم ـ شماره 201- شهریور 1393 (ویژه فلسفه اخلاق)

ایمان محکم‏کار :  مربى معاونت آموزش ناجا iman.mohkamkar@gmail.com

محمدمهدى حلاج : کارشناس فناورى اطلاعات دانشگاه علمى کاربردى.

دریافت: 10/8/92               پذیرش: 22/4/93

چکیده

شبکه‏هاى اجتماعى، نسل نوینى از وب‏سایت ‏ها مى‏باشند که مورد توجه کاربران جهانى عرصه فضاى مجازى قرار گرفته است. از سوى دیگر، هویت به مفهوم مجموعه‏اى از تعلقات مادى و معنوى افراد، در کلیه ابعاد و جوانب، بى‏ شک متأثر از فضاى مجازى و بخصوص شبکه‏هاى اجتماعى مجازى خواهد بود. هدف این پژوهش، بررسى «ابعاد، ویژگى‏ها و کارکردهاى شبکه‏هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت» مى‏باشد. بنابراین، در پاسخ به این سؤال اصلى که «کارکردهاى شبکه‏ هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت ایرانى ـ اسلامى چیست؟»، این فرضیه مطرح شده است که «به‏کارگیرى شبکه ‏هاى اجتماعى مجازى موجب خدشه‏دار شدن هویت ایرانى ـ اسلامى در جامعه گردیده است.» آسیب مفروض بر هویت ایرانى ـ اسلامى در این مقاله، تغییر سبک زندگى خانواده‏هاست که منجر به افزایش طلاق و نقض حریم خصوصى خانواده‏ها مى ‏گردد.

کلیدواژه ‏ها: شبکه ‏هاى اجتماعى، فضاى مجازى، هویت، کارکرد.

مقدّمه

با فرا رسیدن عصر فناورى هاى نوین اطلاعاتى و گسترش فراگیر آن در سطح جوامع، تغییر و تحولات بسیارى در عرصه زندگى بشر ایجاد گردید و انسان ها را با جهان جدیدى مواجه ساخت. این تحولات به گونه اى غیرقابل تصور بر زندگى انسان ها تأثیر گذاشته و عمق این تأثیرات نیز به طور روزافزون در حال گسترش مى باشد. امروزه فناورى هاى اطلاعاتى و ارتباطى، به کلیه فضاهاى اجتماعى، سازمانى و حتى محیط هاى خانوادگى جوامع بشرى نفوذ کرده و شیوه زندگى روزمره افراد را تا حد قابل ملاحظه اى تحت تأثیر قرار داده است. بهره گیرى از این فناورى ها، به مثابه وقوع یک چرخش پارادایمى در زندگى فردى و اجتماعى انسان مى باشد که در آن حتى مفاهیم کهن نیز با هندسه معرفتى جدیدى قابل شناخت هستند. به تعبیر مانوئل کاستلز، فناورى هاى نوین اطلاعات، نقاط دور عالم را در شبکه هاى جهانى به یکدیگر پیوند مى دهند. ارتباطات رایانه اى، مجموعه اى از جوامع مجازى را به وجود مى آورد و در نتیجه آن، همه ساختارها و فرایندهاى مادى و معنوى بشرى دگرگون مى شود (کاستلز، 1380، ص 48).

در راستاى گسترش چشمگیر فضاى مجازى در کلیه وجوه زندگى بشر، تولید شبکه هاى انسانى ـ به شکل دیجیتالى ـ نیز عامل مهم دیگرى در افزایش تعاملات مجازى بین افراد گردید. شبکه هاى اجتماعى مجازى، نسل جدیدى از وب سایت ها هستند که این روزها کانون توجه کاربران شبکه جهانى (اینترنت) قرار گرفته است. این گونه سایت ها بر مبناى تشکیل اجتماعات آنلاین فعالیت مى نمایند و هر کدام، دسته اى از کاربران اینترنتى را با ویژگى خاصى گردهم مى آورند. به سبب حجم ارتباطات گسترده اى که در محیط این شبکه ها امکان پذیر مى باشد و همچنین امکان برقرارى ارتباط با مشخصات غیرواقعى، استفاده از این سایت ها، سهم قابل توجهى از کل زمان صرف شده در اینترنت در سطح جهان را به خود اختصاص داده است؛ درحالى که این سهم در سال 2007 میلادى، عددى در حدود 6 درصد بوده، در سال 2008 میلادى، به حدود 9 درصد رسید و هر ساله، این درصد در حال افزایش مى باشد. در میان کشورهاى بررسى شده نیز سوئیس با 207 درصد و آلمان با 140 درصد بیش ترین رشد در زمان صرف شده براى استفاده از شبکه هاى اجتماعى را دارا مى باشند. ترکیب سنى استفاده کنندگان از شبکه هاى اجتماعى مجازى نیز در سالیان اخیر دچار تغییراتى چشمگیر بوده است؛ درحالى که در ابتدا، این شبکه ها در محیط دانشگاهى و به منظور استفاده دانشجویان راه اندازى شد، لیکن به تدریج، ورود طیف کودک و نوجوان و همچنین طیف سالخورده به این شبکه هاى اجتماعى افزایش یافته است. در نظرسنجى جدیدى که از سوى مؤسسه پژوهشى پیو انجام پذیرفت، مشخص گردید 73 درصد از کاربران اینترنت در جهان در سال 2013 میلادى از شبکه هاى اجتماعى به ویژه فیس بوک استفاده کرده اند. فیس بوک با یک میلیارد و دویست میلیون کاربر فعال در هر ماه، به غول شبکه هاى اجتماعى تبدیل شده است؛ به گونه اى که 63 درصد کاربران فیس بوک دست کم روزى یک بار و 40 درصد روزى چند بار به صفحه خود سر مى زنند. در سال 2013م 45 درصد از افراد 65 سال به بالا جذب فیس بوک شده اند که 10 درصد نسبت به سال 2012 رشد داشته است. شبکه اجتماعى توییتر نیز 18 درصد از افراد را جذب خود کرده که در مقایسه با سال 2012م 2 درصد افزایش داشته است. بیشترین کاربران توییتر 18 تا 29 ساله مى باشند (سایت خبرگزارى ایرنا).

از سوى دیگر، یکى از مهم ترین ابعاد زندگى انسان که از پدیده شبکه هاى اجتماعى مجازى تأثیرات عمیقى پذیرفته است، بعد هویت مى باشد. هویت یکى از مهم ترین مسائل جوامع امروزى بوده و بى گمان جزء مهم ترین و اساسى ترین پیش نیازهاى انسان ها به منظور تجربه هرگونه زندگى جمعى مى باشد. فناورى هاى نوین ارتباطى ـ اطلاعاتى با فراهم کردن امکان جامعه شبکه اى، افراد و جوامع را در قالب هاى نوین، هویت هاى تازه بخشیده است (کاستلز، 1380، ص 20). بهره مندى از هریک از مؤلفه هاى مؤثر بر اجتماعى شدن افراد، موجب بروز تغییرات گسترده و اساسى در نحوه زندگى، زبان، آداب و رسوم، فرهنگ، ارزش ها و نگرش هاى افراد گردیده که این عوامل نیز بستر تغییرات در هویت سنتى (ایرانى ـ اسلامى) را موجب خواهد شد.

بدیهى است با توجه به مقبولیت عام شبکه هاى اجتماعى مجازى در دنیاى امروز، بررسى کارکردها، مزایا و معایب حضور و بهره گیرى از این شبکه ها در عرصه هویت و بخصوص هویت ایرانى ـ اسلامى، فارغ از نگرش تعصبى و یا سیاسى به موضوع، مى تواند ضمن جلوگیرى از آثار مخرب استفاده ناصحیح از آن، موجب استفاده از فرصت هاى مناسب این شبکه ها نیز گردد.

ما در عصر شبکه ها زندگى مى کنیم؛ عصرى که در آن مجموعه اى از افراد در قالب شبکه هاى اجتماعى، اعم از حقیقى یا مجازى، به صورت گروهى و یا در قالب تیم هاى چندنفره با یکدیگر ارتباط دارند و مواردى همچون اطلاعات، نیازمندى ها، فعالیت ها و افکار، آراء و عقاید خود را با یکدیگر به اشتراک مى گذارند. به طورکلى، هر شبکه اجتماعى، فرهنگ ارتباطات خاص خود را دارد؛ به این مفهوم که منش و گفتار مخصوص و منحصر به فرد براى خود برگزیده است. البته مى توان شبکه هایى را هم یافت که فرهنگ تقلیدى براى خود انتخاب نموده اند، لیکن فارغ از تمامى این خصوصیات، یکى از تأثیرات شبکه هاى اجتماعى بر ابعاد مختلف زندگى افراد، شکل گیرى هویت مى باشد. عامل بنیادین در شکل گیرى هویت افراد در جامعه، تعاملات انسانى مى باشد. هنگامى که فرد به تعامل با فرد دیگرى مى پردازد، هویت خود را به عنوان یک عنصر جامعه پیدا مى نماید. در حقیقت، هویت در بستر تعاملات اجتماعى تعریف مى شود (نورمحمدى، 1388، ص 39).

مسئله اصلى که این تحقیق به آن مى پردازد، بررسى کارکردهاى شبکه هاى اجتماعى مجازى در هویت ایرانى ـ اسلامى کاربران آن مى باشد. بهره گیرى از شبکه هاى اجتماعى مجازى توسط کاربران سبب مى گردد که آنها به دلیل محیط غیرواقعى و فرامرزى شبکه هاى اجتماعى مجازى، مرزهاى موجود بین دنیاى واقعى و مجازى را کمتر احساس نمایند؛ ازاین رو، به دور از محدودیت هاى ساختارى دنیاى واقعى، به سمت ارتباطات گسترده مجازى سوق مى یابند و این امر در نهایت موجب تغییر در هویت آنها مى گردد. بنابراین، با عنایت به ناگزیر بودن جوامع به استفاده از ابزارهاى نوین اطلاعاتى و ارتباطى ازجمله شبکه هاى اجتماعى مجازى و با توجه به گسترش روزافزون بهره مندى از این شبکه ها، نوع جدیدى از ارتباطات انسانى ایجاد شده که این امر، موجب بروز تغییرات اساسى در هویت سنتى افراد جامعه همچون هویت ایرانى و اسلامى گردیده است.

اهمیت و ضرورت موضوع

امروزه شاهدیم شبکه هاى اجتماعى مجازى به شکل خیره کننده اى در حال افزایش مى باشند و به منظور جذب مخاطبان بیشتر در سطح جامعه، سعى در ارائه خدمات متنوع ترى دارند. همین موضوع موجب شده که افراد زیادى، مدت زمان بیشترى را در این شبکه ها حضور یابند. از سوى دیگر، با توجه به اینکه گرایش عمومى به مقوله هویت، موضوعى تازه نمى باشد، ازاین رو، در فرایند جدید تحولات جهانى و اجتماعى که مقولات متنوع دیگرى فرصت حضور و بروز یافته اند، هویت به یکى از مهم ترین و اصلى ترین متغیرهاى جهان امروز بدل شده است و به نوعى در حال دگردیسى به الگوهاى تازه اى است (خانیکى، 1383، ص 286). در حقیقت، هویت همانند دیگر مقولات، تنها زمانى برجستگى مى یابد و مطرح مى شود که در بحران باشد، و به نظر مى رسد امروزه با گسترش شبکه هاى اجتماعى مجازى، هویت ملى و اسلامى در کشورهاى مسلمان با چالش اساسى مواجه شده که این امر، ضرورت بررسى بنیادین کارکردهاى شبکه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت ایرانى ـ اسلامى را تبیین مى نماید؛ چالشى که به اعتقاد بسیارى از کارشناسان حوزه فضاى مجازى سایبر، موجب بروز خدشه به سبک زندگى ایرانى ـ اسلامى خانواده ها گردیده است.

هدف اصلى و بنیادین این تحقیق، تعیین ابعاد، ویژگى ها و کارکردهاى شبکه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت مى باشد.

در تحقیق مذکور، سؤال اصلى عبارت است از: کارکردهاى شبکه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت ایرانى و اسلامى چیست؟

در پاسخ به سؤال اصلى، فرضیه تحقیق را مى توان به این شکل صورت بندى نمود: به کارگیرى شبکه هاى اجتماعى مجازى، موجب خدشه دار شدن هویت ایرانى و اسلامى در جامعه مى گردد.

روش تحقیق در این پژوهش، روش تحلیلى ـ استنباطى است و از لحاظ هدف، کاربردى مى باشد. همچنین نحوه گردآورى اطلاعات، روش اسنادى به صورت فیش بردارى مى باشد.

مفاهیم نظرى

شبکه هاى اجتماعى

شبکه هاى اجتماعى، به مجموعه اى از افراد گفته مى شود که به صورت گروهى با یکدیگر ارتباط داشته و مواردى مانند اطلاعات، نیازمندى ها، فعالیت ها و افکار خود را به اشتراک مى گذارند. شبکه هاى اجتماعى رابطه بسیار نزدیک و مستقیمى با فناورى اطلاعات و ارتباطات دارند. بنابر یک تعریف دیگر، شبکه هاى اجتماعى، رسانه هایى براى برقرارى تعامل اجتماعى مبتنى بر وب و راهى ارزان و قابل دسترسى براى انتشار اطلاعات از سوى عموم کاربران مى باشند. بین یهودا، مؤلفه هاى تأثیرگذار در سطح شبکه هاى مجازى اجتماعى را به شکل موازى ترسیم کرده و پیامد توسعه وب و برنامه هاى رابط کاربردى در کنار نیاز به اشتراک گذارى، اعتماد، اتصال آنلاین را در حقیقت، موجب رشد شبکه هاى اجتماعى در اینترنت قلمداد مى کند (خانیکى و بابایى، 1390، ص 74).

(بین یهودا، 2007)

در حقیقت، تحلیل شبکه هاى اجتماعى (مرتبط با نظریه شبکه ها) به عنوان یک فن کلیدى در جامعه شناسى، انسان شناسى، جغرافیا، روان شناسى اجتماعى و علوم ارتباطات همانند یک موضوع محبوب در زمینه تفکر و مطالعه پدیدار شده است. برخلاف تحلیل هایى که بر این فرض استوار مى باشند که هنجارهاى اجتماعى تعیین کننده رفتارها هستند، آنالیز شبکه هاى اجتماعى به بررسى وسعت تأثیرگذارى ساختار و ترکیب رشته ها بر هنجارها مى پردازد. شکل فوق به تعیین میزان سودمندى شبکه براى افرادآن شبکه کمک مى کند(دوران،1381،ص75).

شبکه هاى اجتماعى مختص تلفن همراه

از سال 2004م تاکنون، به دنبال استقبال جامعه جهانى و بخصوص قشر جوان از شبکه هاى اجتماعى فیس بوک و توییتر، گردانندگان و برنامه ریزان این حوزه به فکر ابداع شبکه هاى اجتماعى نوینى افتادند که مختص تلفن هاى همراه بوده و کاربران با نصب و راه اندازى این شبکه ها بتوانند اجتماعات انسانى مجازى نوینى را راه اندازى نمایند. با توجه به فرصت در اختیار داشتن تلفن همراه که به مراتب بیشتر از رایانه مى باشد، امکان حضور در شبکه هاى مجازى مذکور به مراتب بیشتر است.

در ادامه به معرفى برخى از شبکه هاى مجازى مبتنى بر تلفن همراه مى پردازیم:

1. Pose: این شبکه یک اجتماع برخط مبتنى بر گوشى هاى همراه است که از طریق آن، کاربران مى توانند تصاویر زیورآلات و لباس هاى خود را به اشتراک بگذارند. چنان که آن را اینستاگرام مد و فشن عنوان مى کنند. این شبکه که مانند پین ترست (pinterest) است، همانند یک مجله مد تعاملى عمل مى کند. البته این شبکه قاعدتا براى خانم ها جذابیت بیشترى دارد.

2. Fring: این یک برنامه VoIPاست که به کاربران امکان مى دهد فهرستى از دوستان خود را بسازند و با آنها به طور همزمان چت نمایند. این برنامه به راحتى قابل دانلود است و امکان چت در شبکه هاى 34، 4G و بى سیم را دارد.

3. Talkray: این برنامه روش جدیدى براى برقرارى تماس با یک یا چند نفر از دوستان به طور همزمان و با کیفیت HDرا فراهم مى کند. همچنین از طریق این برنامه مى توان پیام متنى، پیام صوتى، عکس و ویدئو هم ارسال نمود. ویژگى جالب توجه این برنامه امکان ایجاد کنفرانس با چند نفر مى باشد.

4. WeChat: با بهره گیرى از وى چت، مى توان پیام صوتى و فورى فرستاد و ویدئو چت برقرار نمود. همچنین مى توان کانکت هاى خود را وارد این برنامه کرد و هر زمان پیام جدیدى دریافت کرد. این برنامه امکان به اشتراک گذاشتن تصویر یا مطلب با دیگر دوستان را فراهم مى کند.

5. Tango: تانگو به تدریج به عنوان یک پیشرو در زمینه VoIPشناخته شده و امکان برقرارى تماس در شبکه هاى 3G و 4 Gرا فراهم مى کند. رابط کاربرى آسانى داردوحتى زمان بسته بودن برنامه نیزفعال مى باشد.

6. Viber: وایبر به کاربران اجازه مى دهد پیام متنى بفرستند، تماس بگیرند، عکس ها و فیلم هاى خود را به اشتراک بگذارند و لذت برقرارى تماس با سرتاسر دنیا را تجربه کنند.

7. Line: لاین برنامه اى است که امکان ارسال پیام متنى و برقرارى تماس را به طور رایگان در اختیار کاربران خود قرار مى دهد. این برنامه به عنوان بهترین برنامه رایگان در چند کشور دنیا شناخته شده است. تمام کاربران این برنامه مى توانند از صدایى شفاف هنگام برقرارى تماس و ارسال و دریافت پیام هایى با آیکن هاى رنگى، عکس ها و اطلاعات مرتبط به محل تماس گیرنده بهره مند شوند.

8. Skype: اسکایپ یکى از بهترین راه هاى برقرارى تماس رایگان است. با نصب این برنامه مى توان امکان ارسال پیام رایگان داشته و برخلاف سایر برنامه ها، پیش از آنکه فردى بخواهد پیامى بفرستد، آن پیام را تأیید نمود.

9. WhatsApp: این هم یکى از برنامه هاى قدیمى براى ارسال پیام است که امکانات بسیار خوبى دارد. در واتس آپ مى توان صداى ضبط شده را نیز به راحتى انتقال داد. وجود صورتک هاى فراوان از دیگر امکانات این برنامه است.

وب 2

وب2 یک نمونه توسعه یافته وب سنتى مى باشد که در سال 2004م پس از فروکش نمودن تبعات ناشى از عبارت دات کام و به منظور تشریح و توصیف حرکت هاى موفقیت آمیزى که به تازگى در دنیاى وب و فناورى اطلاعات شروع شده است، مطرح گردید (جلالى، 1388، ص 156). اصطلاح وب2 توسط شرکت رسانه اى اوریلى در سال 2003 ایجاد شد و در نخستین کنفرانس وب2 در سال 2004 مورد قبول عام قرار گرفت.

در محافل ICTعموما از وب2 براى بیان نسل دوم سرویس هایى از وب استفاده مى گردد که امکان همکارى و مشارکت را براى مردم مهیا ساخته اند (سپنجى، 1390، ص 34). فناورى هاى وب 2 امکان تعامل گسترده میان کاربران اینترنت و تبادل سریع و گسترده اطلاعات میان آنها را فراهم مى آورند. وب2 دنیاى کندوکاوهاى کاربران در محیط هاى مجازى مى باشد که درون آنها، تعاملات کاربران و امکان ایجاد حلقه هاى دوستى، گروه هاى رأى دهى، ارتباطات افقى و سفارشى شدن صفحات وب فراهم مى شود (ضیایى پرور، 1388، ص 25). شبکه هاى اجتماعى مجازى، محصول فناورى هاى وب 2 هستند. در مجموع، مى توان این گونه بیان نمود که وب2 به آن دسته از فناورى هایى اطلاق مى شود که امکان مشارکت کاربر در تولید محتوا و به اشترک گذارى اطلاعات شامل متن، عکس، فیلم، پیوند، فایل و هرگونه داده دیگر را فراهم مى آورد.

فیس بوک

فیس بوک یک شبکه اجتماعى مجازى است که توسط جوانى به نام مارک زاکربرگ در چهارم فوریه سال 2004 تأسیس و راه اندازى گردید. وى وب گاه فیس بوک را از اتاق خود در دانشگاه هاروارد آمریکا طراحى کرد، ولى دیرى نپایید که شبکه طراحى شده توسط وى، مورد توجه همگان در سراسر جهان قرار گرفت و چنان محبوب گردید که تا آخر هفته دوم راه اندازى آن، بیش از نیمى از دانشجویان دانشگاه هاروارد در آن نام نویسى کردند. درحقیقت، کاربران در فیس بوک مى توانند با دوستانى که داراى حساب کاربرى هستند، عکس، فیلم یا پیغام به اشتراک بگذارند. فیس بوک هم اکنون به طور رایگان در اختیار مردم قرار گرفته است. کاربران فیس بوک داراى یک صفحه شخصى هستند. آنان مى توانند گروه تأسیس کنند و یا در سایر گروه هاى موجود عضو شوند. کاربران فیس بوک در پنج دسته طبقه بندى مى شوند: دوستان، دوستانِ دوستان،اعضاى هم شبکه اى،غریبه ها و کاربرانى که احیانا توسط کاربر بسته شده اند.

کاربران فیس بوک به طور میانگین مسن تر از سایر شبکه هاى اجتماعى مجازى هستند. کاربران این شبکه اجتماعى مجازى، 40 درصد متأهل، 80 درصد شاغل و 6 درصد بازنشسته هستند و در این زمینه ها از سایر شبکه هاى اجتماعى آمار بالاترى دارند. کاربران فیس بوک از نظر بیشترین درآمد سالیانه با 61 هزار دلار در رده دوم قرار مى گیرند. فیس بوکى ها به طور میانگین هر کدام با 121 نفر در صفحاتشان، به عنوان دوست، در تماس هستند. براى فیس بوکى ها علاقه عمده مشترکى دیده نمى شود و حوزه علایق کاربران این سایت بسیار متنوع مى باشد. دلیل این پراکندگى علایق، تعداد بسیار زیاد کاربران این شبکه اجتماعى با ویژگى هاى متفاوت است که بیشترین تعداد در بین سایت هاى مشابه اینترنت به شمار مى آید.

توییتر

شبکه اجتماعى مجازى توییتر به عنوان سرویس ارائه دهنده میکروبلاگ است که به کاربران خود اجازه مى دهد تا 140 حرف، پیام متنى را که توییت نامیده مى شود، ارسال نمایند. این شبکه اجتماعى در مارس 2006 توسط جک دورسى ایجاد شد و در ژوئیه 2006 آغاز به کار کرد. در حال حاضر بر مبناى آمار دریافتى، بیش از 600 میلیون نفر کاربر شبکه اجتماعى توییتر بوده و بالغ بر 400 میلیون توییت در روز ارسال مى کنند و بیش از 16 میلیون جست وجو در آن انجام مى پذیرد.

توییتر با شعار چه کار مى کنید؟ پا به عرصه میدان وب گذاشت، لیکن در نوامبر سال 2009م این شعار به چه اتفاقى در حال رخ دادن است؟ تغییر نمود. یکى از ویژگى هاى توییتر، محدود بودن به تایپ تنها 140 کاراکتر است. این دو شناسه به قدرى جدید بود که به سرعت در بین کاربران اینترنت به محبوبیت رسید.

در توییتر علاوه بر افزودن نوشتار، مى توان فیلم، عکس و صدا را نیز ارسال کرد. شعبه مرکزى آن در سانفرانسیسکو در ایالت کالیفرنیا مى باشد و دفاترى هم در شهرهاى بوستون، نیویورک و سن آنتونیو دارد. توییتر تا پایان اوت سال 2011 به 11 زبان زنده دنیا ترجمه شده بود، لیکن به منظور افزایش زبان هاى این شبکه اجتماعى در حال حاضر، تیمى متشکل از 200 هزار نفر در حال ترجمه آن به سایر زبان هاى پرطرفدار مى باشند (توییتر، 2012).

هویت

در بررسى مفهوم هویت، باید این موضوع را مدنظر داشت که هویت مفهومى پیچیده، چندبعدى و سیال دارد و داراى سویه اى تاریخى مى باشد؛ چراکه عامل سازنده هویت در طول زمان تغییر مى کند. در مورد چیستى هویت، از منظرهاى متفاوتى تعریف هاى گوناگونى ارائه شده است. هویت را مى توان آگاهى فرد نسبت به خود دانست که در نتیجه تداول کنش هاى فرد به او واگذار نمى شود، بلکه فرد باید آن را به طور مداوم و پیوسته در زندگى روزمره ایجاد نماید و در فعالیت هاى خویش مورد پشتیبانى قرار دهد (گیدنز، 1378، ص 81).

از این دیدگاه، هویت چیزى نیست که دفعى و آنى ایجاد شود، بلکه امرى است که در گذر زمان، هر شخص آن را کسب نموده و بخشى از شخصیت خود را توسط آن در معرض نمایش و منظر عموم قرار مى دهد. به بیان دیگر، فرد، بخشى از شخصیت خود را در معرض قضاوت دیگران قرار مى دهد.

از دیدگاه دیگر، هویت به مفهوم فرایند معناسازى براساس ویژگى فرهنگى یا مجموعه به هم پیوسته اى از ویژگى هاى فرهنگى مى باشد که در منابع معنایى دیگر ارجحیت داده مى شود (کاستلز، 1380، ص 23). بر این مبنا، هویت احساس درونى است که انسان سعى دارد با نمادها و نشانه هایى آن را تحقق بخشد. هر انسانى تمایل دارد هویت خود را آگاهانه در گروهى خاص جست وجو نماید. تمایل انسان ها براى جست وجوى هویت هاى جمعى، منجر مى شود که گاه چندین هویت مختلف را بپذیرد؛ چنان که تعلق هم زمان به خانواده، دین، قومیت، ملیت و تمدن، مى تواند در هویت هر انسانى با هم سازش داشته باشند (گل محمدى، 1381، ص 91).

چنانچه بخواهیم به درک جامع ترى نسبت به مقوله هویت برسیم، لازم است در خصوص معناى لغوى این مفهوم نیز به درک صحیحى دست یابیم. در لغت نامه دهخدا، هویت تشخیص معنا شده است که میان حکما و متکلمان مشهور است (دهخدا، 1381، ص 20866). در فرهنگ معین، ذات بارى تعالى، هستى، وجود و سرانجام آنچه موجب شناسایى شخص باشد، معنا شده است (معین، 1371، ص 5228). همچنین فرهنگ انگلیسى آکسفورد، هویت (identity) را به شخصیت یا وجود عینى افراد یا اشخاص معنا نموده است. در فرهنگ جامعه شناسى، از هویت این گونه تعریف شده است: پنداشت نسبتا پایدار فرد از کیستى و چیستى خود که از طریق تعاملات اجتماعى فرد با دیگران در فرایند اجتماعى شدن تکوین مى یابد. این پرسش که من کیستم؟ ابتدایى ترین و در عین حال، بنیادین و ابدى ترین نیاز معنوى انسان را مطرح مى نماید؛ زیرا چنانچه این نیازمندى تأمین نشود و انسان از هویت خودآگاهى نیابد، موجودى سرگردان خواهد بود.

با نگرش در تعاریف ارائه شده، بهترین ملاک براى درک هویت در هر فرد، قرار دادن او در مقابل غیر مى باشد که در حقیقت، مجموعه ادراکات، اندیشه ها و تفکرات یک فرد از خود و پیرامونش در مقابل دیگر اندیشه ها و ادراکات مى باشد. بر این اساس، هویت عبارت است از مجموعه خصوصیات، مشخصات فردى و اجتماعى، احساسات و اندیشه هاى مربوطه که فرد آنها را از طریق توانایى کنشى متقابل با خود و یافتن تصوراتى از خود به دست مى آورد و در جواب سؤال من کیستم؟ ارائه مى دهد.

حال پس از تبیین مفهوم کلى هویت، در خصوص دو بعد مهم و اساسى آن، یعنى هویت ملى و هویت دینى، مطالبى بیان مى شود:

الف) هویت دینى

هویت دینى به سبب ماهیت و محتوا، تقریبا مهم ترین بعد هویت مى باشد که نقش بسیار تعیین کننده اى در هویت یابى افراد یک جامعه دارد. مى توان ادعا نمود که تقویت این بعد از هویت، موجب دوام و قوام سایر ابعاد آن شده و از سوى دیگر، چالش در این حوزه مى تواند زمینه ساز بحران در سایر ابعاد هویت گردد. این ادعا در جوامعى که دین رکن اساسى اداره آن را مشخص مى کند، کاملاً صادق است (شرفى، 1374، ص 95).

با توجه به حاکمیت مکتب انسان ساز اسلام بر جامعه ما، تبیین هویت اسلامى نیز ضرورى است: هویت اسلامى مجموعه اى از ارزش هاى اخلاقى و الهى است که در هر زمان و مکانى داراى منزلت مى باشد و با تغییر مکان و زمان، ارزش هاى اخلاقى و الهى با انکسار و شکستگى مواجه نمى شود.

ب) هویت ملى

مفهوم هویت ایرانى در معناى یکپارچگى سیاسى و قومى و دینى و زبانى و مکانى و زمانى آن شباهت هایى با مفهوم هویت ملى در عصر جدید دارد. در قرن سوم میلادى از سوى پادشاهان ساسانى این مفهوم، وارد تاریخ ایران گردید. هویت ایرانى که در دوره ساسانیان ابداع شده بود، در دوران اسلامى با نشیب و فرازهایى پایدار ماند. در دوره صفوى، این هویت تولدى دوباره یافت و در عصر جدید به صورت هویت ملى ایران متجلى گردید (اشرف، 1383، ص 145).

هویت ملى ایرانى دربرگیرنده مؤلفه هاى ذیل مى باشد:

1. همه ایرانیان را به یکدیگر شبیه مى سازد و ما را به هم مى پیوندد؛

2. همه ایرانیان را از غیر ایرانى ها متمایز مى سازد؛

3. جایگاه ملت ما را در جامعه جهانى تعریف مى کند؛

4. ما را به گذشتگان این آب و خاک و آیندگان را به ما پیوند مى دهد.

چارچوب نظرى

پس از بیان مفاهیم بنیادین در حوزه تحقیق، به بیان نظرات ارائه شده از سوى صاحب نظران این حوزه مى پردازیم. با توجه به متفاوت بودن نوع نگاه متفکران، نظریه هاى هویت و فضاى مجازى در سه رویکرد جداگانه مورد مداقه قرار مى گیرد:

الف) نظریه هاى خوش بینانه

براساس این دسته از نظریه ها، فضاى مجازى براى افراد این فرصت را فراهم مى کند که هویت ها و زندگى هاى برابر را تجربه کنند و در فضایى که آزادى بیشتر را نسبت به واقعیت به آنان مى بخشد، شرکت کنند. ازاین رو، فشارهاى ناشى از محیط جغرافیایى در این فضا جایى ندارند. ازجمله صاحب نظران این حوزه مى توان به شرى ترکل، استون و رینگلود اشاره کرد.

ب) نظریه هاى بدبینانه

براساس این دیدگاه، فضاى مجازى به دلیل انتزاع از زمان و مکان، موجب شکل گیرى هویت هاى پیچیده و متعدد مى شود و تجربه اى با واسطه در این فضا شکل مى گیرد که در آن تعامل رودررو وجود ندارد. از طرفى نیز بدن به عنوان منبع حس، در فضاى مجازى غایب است که این خود، به انزوا و افسردگى فرد و شکل گیرى هویت گمنام بر روى شبکه و در نتیجه، از دست رفتن معنا منتهى خواهد شد. از صاحب نظران این رویکرد مى توان مانوئل کاستلز، نامیلسون و دریفوس را نام برد.

ج) نظریه هاى تلفیقى

این دسته از نظریه ها، جهانى شدن را همواره متضمن هم زمانى و درون پیوستگى امر جهانى و امر محلى مى داند. براساس این دیدگاه، معرفت محلى از دست نرفته، بلکه این نوع معرفت در فضاى مجازى با اشکال معرفت غیرمحلى تکمیل مى شود. از دیدگاه این دسته از نظریه ها، از طرفى، اینترنت براى فرایند هویت سازى پیامدهاى مثبت و منفى را با هم به همراه دارند. ازاین رو، مى توان گفت که با فرایند گسترش ارتباطات مجازى و شبکه هاى اجتماعى مجازى و در نتیجه، شکل گیرى فضاى مجازى، نوعى تعامل میان هویت و جامعه شکل مى گیرد. ازجمله نظریه پردازان این حوزه مى توان به آنتونى گیدنز، استوارت هال، تامپسون و رابرتسون اشاره کرد.

اعتیاد به شبکه هاى اجتماعى و تأثیر آن بر ابعاد مختلف زندگى

به جرئت مى توان گفت که مهم ترین تحول در عرصه فضاى مجازى، ظهور شبکه هاى اجتماعى مى باشد. شبکه هاى اجتماعى، فضایى آنلاین مى باشند که بر ساخت و بازتاب روابط اجتماعى میان افراد تمرکز مى کنند. مایکل وسچ، انسان شناس فرهنگى دانشگاه ایالتى کانزاس، جوامع قبیله اى را با شبکه هاى اجتماعى مقایسه نموده و اینچنین بیان مى کند که در فیس بوک نیز همانند فرهنگ قبیله اى، مردم هویت خود را با تعریف رابطه شان با دیگر افراد معرفى مى کنند (سایت فیس بوک). امروزه شبکه هاى اجتماعى گوناگونى در فضاى مجازى فعالیت مى کنند تا پاسخگوى نیاز اصلى افراد، یعنى برقرارى ارتباط باشند، لیکن جذابیت هاى خاص این محیط ها، موجب گردیده که اغلب کاربران این شبکه ها، به استفاده از آن اعتیاد پیدا کنند.

به منظور بررسى علل افراط کاربران در استفاده از شبکه هاى اجتماعى که به نوعى موجب اعتیاد آنها گردیده، به پنج کارکرد مهم بهره گیرى از فضاى مجازى از دیدگاه اندیشمندان این حوزه اشاره مى شود:

1. ارتباطات؛ هدف اولیه مشارکت کنندگان در فضاى سایبرتیک است.

2. تحصیل؛ نه تنها تحصیلات رسمى با فضاى مجازى دچار دگرگونى مى شود، بلکه بسیار فراتر مى رود؛ نوعى آموزش لذت بخش که همراه با سرگرمى است ایجاد مى شود.

3. تفریح و سرگرمى؛ فضاى مجازى، تفننى بدیع و هیجان انگیز است؛ چه به طور مستقیم و چه به وسیله ابزار آنلاین تفریح و سرگرمى و چه به وسیله بازى هاى رایانه اى و البته تلفن ساده و سرک کشیدن در گپ هاى مورد علاقه. علاوه بر آن، واقعیت مجازى مرور انواع هنرها که امکان تجربه آنها در زندگى واقعى وجود ندارد، از عوامل جذابیت بخش فضاى مجازى هستند.

4. تسهیل امور؛ فضاى مجازى با امکان ارتباط از راه دور، پژوهش، نامه نگارى، انجام معاملات و حتى کار کردن به تسهیل امور روزانه افراد مى پردازد.

5. تجارت الکترونیک، خرید الکترونیک و بانکدارى الکترونیک از جمله مهم ترین انواع تجارت الکترونیک جدید هستند که قبلاً با این کیفیت امکان پذیر نبوده است.

اگر به کاربرى هاى متفاوت فضاى مجازى توجه شود، مشخص مى گردد که شبکه هاى اجتماعى مجازى، حداکثر در تمامى موارد و دست کم در چهار مورد از کاربردهاى فضاى مجازى، قادر به ارائه خدمات به کاربران خود هستند. شبکه هاى اجتماعى مجازى قادر به ایجاد مکانى براى تسهیل ارتباطات بین افراد هستند و همزمان مى توانند کارکردهاى آموزشى، تفریحى و... را نیز به همراه داشته باشند. بدیهى است که این کارکردها، اهمیت یکسانى براى کاربران نخواهند داشت. با این حال، به نظر مى رسد که کارکرد ارتباطى، مهم ترین خصوصیت شبکه هاى اجتماعى مجازى مى باشد.

از دیگر سو، همین ارتباط تعاملى (همانند ارتباطات سنتى) به شکل گیرى هویت کاربران در شبکه هاى اجتماعى یارى رسانده است. محدودیت هایى که در نظام هاى ارتباطى سنتى وجود دارد، تا حدى در شبکه هاى اجتماعى مجازى از بین مى رود و همین امر، شکل گیرى هویت و فرهنگ در این فضا را تسهیل مى نماید. تسهیل ارتباطات در این شبکه ها به گونه اى است که در کنار عرصه عمومى، به یک عرصه مجازى براى تبادل نظر و گفت وگو تبدیل شده است.

تعریف سنتى از اجتماع، معمولاً داراى قید و بندهاى جغرافیایى مى باشد؛ اما اجتماع هاى مجازى معمولاً از نظر جغرافیایى پراکنده هستند. جوامع مجازى معمولاً مرزهایى بین اعضاى خود و اعضاى غیرعضو برقرار مى سازند. با این حال، میزان شباهت اجتماعات واقعى و اجتماعات مجازى بسیار زیاد است؛ معمولاً هر دوى آنها امکاناتى مانند پشتیبانى از اعضا، گردش اطلاعات و ایجاد رابطه دوستى بین اعضا را فراهم مى آورند. همچنین اجتماع هاى مجازى به وسیله گروه هاى متفاوت و گاه حرفه اى مورد استفاده قرار مى گیرند.

از سوى دیگر، بنا بر دیدگاه برخى از کارشناسان این حوزه، اعتیاد به شبکه هاى اجتماعى، به این مفهوم مى باشد که افراد براى فرار از نوعى اضطراب یا احساس ناخوشایند درونى و به طور وسواس گونه به ارتباط در چنین شبکه هایى مى پردازند. این استفاده افراطى مى تواند اجتناب از برخورد با واقعیت هایى باشد که در ناخودآگاه افراد در محیط هاى اجتماعى بیرونى، بخصوص کانون خانواده، سرکوب شده است. در حقیقت، زمانى که موضوع اعتیاد در هر زمینه اى مطرح مى شود با نوعى رفتار وسواسى مواجه هستیم که فرد، توانایى کنترل رفتار را ندارد؛ ازاین رو، تمایلات درونى وى رفتارهاى او را به سمت وسویى پیش مى برد که انجام ندادن آن کار براى او امکان پذیر نخواهد بود.

به هر حال، فارغ از دیدگاه هاى مثبت و منفى در این حوزه و با بررسى تحلیلى این موضوع، مى توان این گونه بیان نمود که حضور در شبکه هاى اجتماعى مجازى در صورتى مقبول است که ضمن عدم اعتیاد به شبکه هاى مذکور، موجب انقطاع فرد از محیط خانواده و سایر اطرافیان در دنیاى واقعیت نگردد و آسیبى به فعالیت هاى وى در ارتباطات فیزیکى زندگى روزمره و امور دینى و اخلاقى نقش هاى اجتماعى وارد نسازد.

تأثیر شبکه هاى اجتماعى بر افزایش طلاق

یکى دیگر از موضوعاتى که در حوزه شبکه هاى اجتماعى مجازى مطرح مى گردد، سست شدن بنیان خانواده و افزایش طلاق در سطح جوامع مى باشد؛ موضوعى که موجب خدشه دار نمودن سبک زندگى ایرانى ـ اسلامى مى گردد. به طورکلى، رواج هرچه بیشتر استفاده از انواع شبکه هاى اجتماعى مجازى، موجب گردیده که زوج هاى شکاک، فرهنگ اعتماد به زوجین را، که از تعالیم عالیه ملى و دینى ما مى باشد، کنار گذاشته و افرادى را ترغیب نمایند تا در فضاى مجازى به سراغ همسرشان بروند و بدین وسیله، میزان پایبندى همسر خود را آزمایش کنند. اکثر جوانان و نوجوانان امروزى و بعضى از بزرگ ترها، شبکه اجتماعى را در حدى مى شناسند که عامل به اشتراک گذاشتن عکس ها، خاطرات و نظرات در بین دوستان و آشنایان است. این محیط مجازى در نگاه آنها، محیط خوب براى یافتن دوستان قدیمى و تازه شدن روابط است. لیکن باید به این نکته نیز دقت داشت که در عصر ترافیک و انواع آلودگى هاى محیطى و اخلاقى، وجود این نوع فناورى ها به انسان راحت طلب بهانه مى دهد که دیگر به سمت صله رحم در عالم فیزیکى و متن جامعه گام برندارد.

آنچه در خصوص افزایش روزافزون استفاده از شبکه هاى اجتماعى مجازى ملاحظه مى شود، آن است که این محیط ها مى توانند با ارائه امکانات جدیدتر، رابطه زوجین با یکدیگر در دنیاى واقعى را روزبه روز کمتر نمایند. براى نمونه، در گزارشى که در سال 2011 در سایت دیلى تلگراف انتشار یافت، به این موضوع اشاره گردید که یکى از مشکلاتى که فضاى مجازى و بخصوص فیس بوک براى افراد به وجود آورده، کم کردن روابط فیزیکى است؛ حال این روابط مى تواند در فضاى خانه، دانشگاه و سایر جمع ها باشد که این موضوع در جوامع غربى موجب افزایش طلاق گردیده است.

کارین کنستانتین، وکیل آمریکایى، در خصوص تأثیر شبکه هاى اجتماعى بر خانواده ها اینچنین مى گوید: شبکه هاى اجتماعى، عامل اصلى اختلاف میان زوجین هستند. شما در بسیارى موارد که زوجین تصمیم به جدایى مى گیرند، رد پایى از شبکه هاى اجتماعى را پیدا مى کنید. وى در ادامه صحبت هاى خود مى افزاید: موارد بسیارى را مى توان یافت که افراد به دلیل یافتن مواردى از همسران خود در فیس بوک، به جدایى راضى مى شوند؛ مواردى همچون دیدن عکس از همسرشان در حال رقصیدن با یک زن دیگر و یا دیدن نوجوانى که در حال نوشیدن مشروبى است که یکى از والدینش به وى داده است (ورلدنیوز، 2012). همچنین نتایج یک مطالعه در انگلستان نشان داده که قریب یک سوم تا یک پنجم از طلاق هاى ثبت شده در این کشور، به فیس بوک و شبکه هاى اجتماعى مرتبط گردیده است.

یکى از مهم ترین و شایع ترین آسیب هاى حضور اعضاى خانواده در شبکه هاى اجتماعى مجازى آن است که پس از مدتى که از حضور زوج ها در شبکه اجتماعى گذشت، یکى از زوجین به سراغ دایره دوستان جنس مخالف فیس بوکى خود در دوران قبل از ازدواج مى رود تا با آنها به اصطلاح روابط عشقى برقرار نماید. در اکثر قریب به اتفاق این تماس ها، روابط عاطفى خانواده به هم مى ریزد و بدین شکل، بنیان خانواده سست و ناپایدار مى گردد. آنچه در پایان این بخش قابل ذکر مى باشد، آن است که جوانان و نوجوانان ما باید در خصوص عواقب استفاده نادرست از محیط شبکه هاى اجتماعى مجازى، آگاهى لازم را کسب نمایند. جامعه شناسان و روان شناسان کشور نیز لازم است پیش از اینکه جامعه به سمت این فناورى ها برود، به سراغ انجام امور تحقیقاتى در این زمینه رفته و با بهره گیرى از علم خود و توصیه هاى بزرگان دینى و ملى کشورمان، پیش از بروز چنین فجایعى، راه حل مناسب را ارائه نمایند.

شبکه هاى اجتماعى، تهدیدى براى حریم خصوصى بنیان خانواده

یکى از مسائل بسیار مهمى که در سیاست گذارى رسانه اى و اجتماعى دنیا به آن پرداخته مى شود، مسئله سواد رسانه اى است. سواد رسانه اى به زبان ساده عبارت است از مجموعه مهارت هایى که شهروندان براى مواجهه با رسانه جدید لازم است بیاموزند. امروزه در سراسر دنیا با بهره گیرى از حمایت هاى مستقیم و غیرمستقیم نهادهاى دولتى، آموزش هاى لازم از طریق رسانه ها و برقرارى دوره هاى آموزشى به شهروندان ارائه مى شود. این آموزش ها موجب مى گردد شهروندان روش هاى بهره گیرى صحیح از رسانه جدید را فراگرفته و آسیب ها و خطرات احتمالى آن را نیز بیاموزند.

با پیشرفت رسانه هاى جدید ارتباطى از قبیل اینترنت و شبکه هاى اجتماعى مجازى، مفاهیم مرتبط، همچون سواد دیجیتالى و سواد اینترنتى نیز اهمیت پیدا کرد، به گونه اى که شرط لازم براى ورود به عرصه شبکه هاى اجتماعى و اینترنت، آگاهى از این سواد محسوب مى گردد؛ در غیر این صورت، محیط شبکه هاى اجتماعى مجازى جولانگاه تبهکاران به منظور تخلیه اطلاعاتى کاربران و سوءاستفاده از آنها خواهد شد و به تبع آن، حریم خصوصى افراد توسط تبهکاران نقض مى شود.

با بررسى میدانى صورت گرفته بر روى کاربران شبکه هاى اجتماعى مجازى، مشخص گردیده که اغلب آنان، آشنایى کافى با امکانات این وب سایت ها ندارند، بلکه تنها با دانستن امکانات محدودى همچون امکان جست وجو براى یافتن دوستان، افزودن دوستان به فهرست اعضا، عضو شدن در گروه ها و صفحات هوادارى و نوشتن متن هاى کوتاه در خصوص وضعیت شخصى خود، پاى در عرصه این شبکه ها مى گذارند؛ موضوعى که موجب تهدید حریم خصوصى خانواده ها و خدشه به بنیان آن مى گردد. در سبک زندگى ایرانى ـ اسلامى، حفظ حریم خصوصى از ملزومات مى باشد و هیچ یک از زوجین و اطرافیان حق ندارند به این حریم خدشه اى وارد نمایند. موضوعى که در قوانین حاکم بر کشورمان و عرف جارى نیز مورد توصیه مؤکد واقع شده است. در انتهاى این بخش و به منظور تکمیل موضوع، به اظهارنظر یکى از صاحب نظران این عرصه در خصوص شبکه اجتماعى فیس بوک بسنده مى گردد:

جولیان آسانژ، مؤسس وب سایت ویکى لیکس، مى گوید: فیس بوک تنفرآمیزترین ابزار جاسوسى است که تاکنون خلق شده است. هر کس که نام و مشخصات دوستان خود را به شبکه اجتماعى فیس بوک اضافه مى کند، باید بداند که به شکل رایگان در خدمت دستگاه هاى اطلاعاتى آمریکاست و این گنجینه اطلاعاتى را براى آنها تکمیل مى کند.

به گفته وى، فیس بوک یک گنجینه اطلاعاتى بسیار بزرگ از نام و سوابق افراد است که کاربران آن را به شکل داوطلبانه در اختیار این شبکه اجتماعى قرار مى دهند؛ ولى این ابزار، توسط دستگاه هاى امنیتى و اطلاعاتى آمریکا مورد بهره بردارى قرار مى گیرد. دسترسى این دستگاه هاى اطلاعاتى به اطلاعات ذخیره شده در فیس بوک، آن را به یک ابزار خطرناک بدل کرده است.

فیس بوک در گزارشى که در 27 اوت 2013م منتشر کرد، اعلام نمود که اطلاعات کاربرانش را به درخواست دولت هاى مختلف، در اختیار این دولت ها مى گذاشته است. در این گزارش آمده است که تنها در نیمه نخست سال 2013، دولت هاى گوناگون خواستار دستیابى به اطلاعات بیش از 38 هزار کاربر این شبکه اجتماعى شده اند که در 80 درصد موارد، درخواست ها به نتیجه رسیده است. بیش از 47 کشور جهان چنین درخواست هایى از فیس بوک داشته اند. بیش از نیمى از درخواست ها مربوط به دولت آمریکا بوده است (20 تا 21 هزار کاربر) که به 79 درصد از آنها ترتیب اثر داده شده است. میزان دقیق درخواست هاى آمریکا به علت وجود قوانینى که مانع افشاى آمار دقیق هستند، ممکن نمى باشد. دولت بریتانیا نیز 2300 درخواست در این زمینه داشته است که به 68 درصد از آنها ترتیب اثر داده شده است. مقامات ترکیه، اطلاعات 173 کاربر فیس بوک را از این وب گاه درخواست کرده اند که فیس بوک به 45 مورد از آنها پاسخ داده است. وکیل فیس بوک در این خصوص اظهار امیدوارى کرده که این گزارش در جهت دستیابى به معیارهاى مناسب براى درخواست هاى دولت ها درباره اطلاعات کاربران مفید باشد (سایت فیس بوک).

نتیجه گیرى

الف. کارکردهاى شبکه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت ایرانى ـ اسلامى

1. سازمان دهى بهینه گروه هاى اجتماعى مجازى: همان گونه که فلسفه وجودى شبکه هاى اجتماعى واقعى، تشکیل و پیوند گروه هاى اجتماعى بر محور مشترکات اعتقادى، ملى، سیاسى و اجتماعى مى باشد، بسیارى از شبکه هاى اجتماعى مجازى در اینترنت نیز با انگیزه سازمان دهى کردن گروه هاى اجتماعى مجازى با تکیه بر اشتراکات مذکور، شکل مى گیرند. آنچه مشخص مى باشد آن است که اعضاى این اجتماعات مجازى با پیوندهایى که با یکدیگر دارند، در مجموع به دنبال تحصیل یک هدف مشترک در دنیاى واقعى هستند، که اغلب اهداف ملى، مذهبى و یا سیاسى مى باشد.

2. توسعه مشارکت هاى اجتماعى: در شبکه هاى اجتماعى مجازى، همواره اعضاى شبکه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به شرکت در فعالیت هاى حقیقى مبتنى بر هویت ایرانى ـ اسلامى تحریک و تشویق مى شوند. تأثیرگذارى قابل توجه شبکه هاى اجتماعى بر میزان و کیفیت مشارکت هاى اجتماعى به حدى بوده که اخیرا تعداد قابل توجهى از شبکه هاى اجتماعى، دقیقا با هدف توسعه مشارکت اجتماعى مردم در زمینه هاى خاص، ازجمله اهداف ملى و مذهبى، ایجاد شده اند.

3. به اشتراک گذاشتن علاقه مندى ها توسط اعضا: یکى از رویکردهاى اصلى شبکه هاى اجتماعى، به اشتراک گذاشتن علاقه مندى هاى کاربران شبکه با یکدیگر است. موضوعِ به اشتراک گذاشتن علاقه مندى ها در شبکه هاى اجتماعى از چنان اهمیتى برخوردار است که مى توان گفت بدون توجه به این هدف، شبکه اجتماعى معنا و مفهومى نخواهند داشت. هدف از این کار، آن است که هر یک از کاربران بتوانند دغدغه هاى خود را در حوزه هاى مختلف مطرح نموده و در جریان دل مشغولى هاى دیگران در این حوزه ها نیز قرار بگیرند. یکى از حوزه هاى مورد اشتراک توسط کاربران این شبکه ها، بیان دغدغه هاى فردى در عرصه هویت ایرانى ـ اسلامى مى باشد.

4. امکان ایجاد محتوا توسط اعضا: بر خلاف سایر رسانه ها که مخاطبان، چندان تعاملى در تولید و انتخاب محتواى دلخواه خود ندارند، در شبکه هاى اجتماعى مجازى، کاربران مى توانند تولیدکننده، تأثیرگذار و داراى قدرت انتخاب و بهره بردارى باشند. با توجه به این موضوع، پایگاه هاى شبکه هاى اجتماعى بیش از هر رسانه دیگرى مى توانند با پیشرفت فناورى و توسعه جوامع، به برترى هاى سایر رسانه ها همچون تلویزیون که از قوه شنیدارى و دیدارى به خوبى بهره مى برند، خاتمه دهند.

ب. مزایاى شبکه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت ایرانى ـ اسلامى

1. انتشار سریع و آزادانه اخبار و اطلاعات، افزایش قدرت تحلیل و تقویت روحیه انتقادى: اخبار شبکه هاى اجتماعى، بدون سانسور منتشر مى شوند و این مى تواند یک مزیت تلقى شود؛ هرچند امکان تکثیر اطلاعات مخدوش و نادرست نیز در این شبکه ها، بیش از نسل قبلى رسانه ها متصور مى باشد؛ البته امکان مقایسه و تحلیل اطلاعات براى مخاطبان وجود دارد و نباید بنا را بر اعتماد به هر آنچه در این شبکه ها تولید و بازنشر مى شود، گذاشت. تحلیل اخبار متناقضى که در این نوع پایگاه ها منتشر مى شود، قدرت نقد و نگاه عمیق تر به مسائل اجتماعى را فراهم مى کند. پایگاه ها به مخاطبان خود فرصت مى دهند تا از تبعیت کورکورانه فاصله گرفته و در درازمدت به خرد نقادانه روى آورند؛ توجه به همین مزیت، کاربران مى توانند نسبت به تحلیل و بررسى دقیق و کاربردى اخبار و اطلاعات منتشره در حوزه هویت دینى و ملى اقدام نمایند و بر همین اساس، به ارتقاى هویت ایرانى ـ اسلامى کاربران خود کمک نمایند.

2. امکان عبور از مرزهاى جغرافیایى و آشنایى با افراد، جوامع و فرهنگ هاى مختلف: یکى از مهم ترین مزایاى بهره مندى از شبکه هاى اجتماعى مجازى، عدم تبعیت از محدودیت هاى جغرافیایى حاکم در دنیاى واقعى مى باشد. این مزیت، موجب مى شود که کاربران بتوانند دامنه گسترده اى از ارتباطات اجتماعى را پدید آورند. در حقیقت، امروزه شبکه هاى اجتماعى مجازى به عنوان مهد تمدن ها و فرهنگ هاى ملل مختلف بشرى محسوب مى گردند. آگاهى از این مزیت و بهره مندى از آن، مى تواند در راستاى ترویج و اشاعه هویت ایرانى ـ اسلامى از سوى کاربران جامعه ما مورد استفاده قرار گیرد. در حقیقت، با این ابزار، مى توان در پاسخ به جنگ نرم دشمن، از ابزار مقابله اى در جهت آشنا نمودن کاربران این شبکه ها با فرهنگ غنى ایرانى و اسلامى بهره برد.

3. شکل گیرى و تقویت خرد جمعى: یکى از شاخصه هاى مهم شبکه هاى اجتماعى مجازى، پدیدار شدن خرد جمعى است. خرد جمعى به جریان سیال و پویاى قوه تفکر و ذهن کاربران حاضر در چنین محیط هایى اطلاق مى شود که به مثابه یک پردازشگر عظیم، اطلاعات را پردازش و پایش مى کند. همانند دنیاى ابر رایانه ها که قدرت پردازش آنها، از ترکیب چندین پردازشگر منفرد حاصل مى شود، نیروى تفکر و ذهن کاربران شبکه اجتماعى، به مدد تعاملات اجتماعى اینترنتى و بهره گیرى از ابزارهاى اینترنتى با یکدیگر، ترکیب و همراه مى شوند و نیرویى عظیم با قدرت پردازش بالا پدید مى آورند.

4. امکان بیان ایده ها به صورت آزادانه و آشنایى با ایده ها و سلایق دیگران: شبکه هاى اجتماعى، ارسال بازخورد از سوى مخاطب و همکارى و همگامى کاربران با همدیگر را تسهیل کرده و آنها را به مشارکت در بحث ها تشویق مى کنند. اغلب شبکه هاى اجتماعى مجازى براى مشارکت اعضا و دریافت بازخورد، باز هستند. آنها رأى دادن، کامنت گذاشتن و به اشتراک گذارى اطلاعات را تشویق مى کنند. رسانه هاى سنتى عمل انتشار را انجام مى دادند و محتوا را براى مخاطب ارسال مى کردند؛ ولى در رسانه هاى اجتماعى مجازى عصر نوین، فضایى براى گفت وگو و محاوره دوطرفه وجود دارد و جریان ارتباطى از حالت یک سویه به دوسویه تغییر پیدا کرده است. بهره گیرى از این امکان در عرصه هویت، موجب تبادل آراء، عقاید و سلایق افراد به صورت آزادانه و به دور از ملاحظات معمول در مجامع عمومى سنتى گردیده و در نتیجه، امکان طرح نظرات و دستیابى به نتایج مثبت در عرصه هویت ایرانى ـ اسلامى را موجب مى گردد.

5. کارکرد تبلیغى و محتوایى: حضور افراد در شبکه هاى اجتماعى مجازى، احتمال مشارکت ها و کنش هاى اجتماعى را در آنان افزایش مى دهد. پس هرچه پیوند کاربران شبکه ها، بیشتر و انبوه تر باشد، همراهى و تعاملات و نزدیکى دیدگاه ها و حرکت همسو و مشترک، محتمل تر خواهد شد. ازاین رو، استفاده از چنین فضایى براى معرفى و تبلیغ و هم راستایى مخاطبان در جهت اهداف رسانه اى خود، نقش پررنگى خواهد داشت.

6. ارتباط مجازى مستمر با دوستان و آشنایان: یکى از مهم ترین توصیه هاى بزرگان دینى ما، جویا شدن از احوال یکدیگر مى باشد؛ موضوعى که در ایران کهن نیز مورد تأکید بوده است. شبکه هاى اجتماعى در اینترنت موجب گسترده تر شدن دامنه ارتباطات شده است. ما مى توانیم آشنایانى را که مدت زیادى است از آنها خبر نداریم یا از آنها بسیار دور هستیم، در فضاى مجازى پیدا کنیم و معاشرت خود را با آنان از سر بگیریم. دوستانى را که زمان درازى است ندیده ایم، بار دیگر مى بینیم و در مجموعه اى گسترده تر، به دوستى مان ادامه مى دهیم. مى توانیم از کتاب ها، فیلم ها، سلایق و عقاید یکدیگر استفاده کنیم و آنها را با سایر دوستان خود به اشتراک بگذاریم. درحالى که این کارها، پیش تر بسیار وقت گیر بودند و نیاز به صرف زمان زیاد و حوصله فراوانى داشتند. همه این اقدامات در نهایت، به رشد فکرى و تکامل دسته جمعى کاربران کمک نماید.

7. تبلیغ و توسعه ارزش هاى انسانى و اخلاقى در عرصه جهانى: گرچه به علت غلبه ابعاد دیگر شبکه هاى اجتماعى مجازى، بعد ارزشى آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است، اما به جرئت مى توان گفت که یکى از قابلیت هاى مهم شبکه هاى اجتماعى که تاکنون مورد غفلت واقع شده، فراهم کردن فضایى بین المللى براى تبلیغ و اشاعه ارزش هاى دینى، اعتقادى، انسانى و اخلاقى است. بسیارى از کاربران شبکه هاى اجتماعى افرادى هستند که در صورت تبلیغ صحیح ارزش هاى اخلاقى و انسانى، از آن استقبال کرده و تحت تأثیر قرار خواهند گرفت.

8. افزایش سرعت در فرایند آموزش و ایجاد ارتباط شبانه روزى بین استاد و شاگرد: یکى از بزرگ ترین تعالیم دینى و ملى ما که همواره مورد تأکید بزرگان این عرصه بوده، مقوله فراگیرى علوم حتى در سرزمین هاى دوردست مى باشد. بى شک، شبکه هاى اجتماعى اینترنتى نقش بسیار مؤثرى در توسعه آموزش هاى تخصصى و عمومى دارند. هرچند به علت عدم امکان نظارت علمى، بسیارى از محتواهاى اینترنتى، هنوز به مرتبه قابل قبولى از اعتبار علمى نرسیده اند، اما در عین حال، شبکه هاى اجتماعى مجازى یکى از عرصه هاى اینترنتى مى باشد که کاربران بى شمار آنها به صورت خودجوش اقدام به آموزش و انتقال دانسته هاى تخصصى و عمومى خویش به دیگران مى کنند. علاوه بر این، شبکه هاى اجتماعى علمى و آموزشى نیز به صورت تخصصى و با هدف آموزش از راه دور یا همان آموزش مجازى، مشغول فعالیت مى باشند.

9. افزایش اعتماد، صمیمیت و صداقت در فضاى سایبر: مردم در گذشته، استفاده از فضایى تعاملى مانند چت را تجربه کرده اند؛ اما در این فضا، کاربران، کمتر شخصیت و هویت خود را به درستى اعلام مى کنند و از نام ها و شخصیت هاى مستعار استفاده مى نمایند؛ زیرا اعتماد لازم به منظور بازگو کردن حقیقت در این فضا را ندارند. با شکل گیرى شبکه اجتماعى مجازى، اعتماد مردم به بیان صداقت در این شبکه ها افزایش یافت. به گفته بیشتر کارشناسان، تا پیش از به وجود آمدن شبکه هاى اجتماعى، موضوع اعتماد و صمیمیت فضاى سایبر در سراسر دنیا لمس نشده بود، ولى زمانى که شبکه هاى مذکور پا به عرصه اینترنت گذاشتند، مردم با اعتماد به این پایگاه ها، باعث گسترش صمیمیت در بین یکدیگر شدند. باتوجه به اینکه افزایش روحیه اعتماد به نفس، صمیمیت و صداقت در میان افراد جامعه، یکى از اهداف عالیه هویت ایرانى ـ اسلامى مى باشد، چنانچه بهره گیرى از ابزار شبکه اجتماعى مجازى بتواند به عنوان راهکارى به منظور ارتقاى این خصایص به کار رود، بسیار مطلوب خواهد بود.

ج. پیامدهاى منفى شبکه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت ایرانى ـ اسلامى

1. شکل گیرى و ترویج سریع شایعات و اخبار کذب: یکى از آثار زیان بار مترتب بر جوامع از دیدگاه مکتب اسلام و آیین کهن ایرانى، اشاعه شایعه در سطح جامعه مى باشد؛ موضوعى که در شبکه هاى اجتماعى مجازى به وفور مشاهده مى شود. به علت عدم امکان شناسایى هویت واقعى اعضا و نیز عدم امکان کنترل محتواى تولیدشده توسط کاربران شبکه هاى اجتماعى مجازى، یکى از مهم ترین پیامدهاى منفى این شبکه ها، شکل گیرى و ترویج سریع شایعات و اخبار کذبى خواهد بود که توسط برخى از اعضاى این شبکه ها و با اهداف خاص منتشر مى شود.

2. تبلیغات ضددینى و القاى شبهات: در شبکه هاى اجتماعى مجازى نیز مانند سایر رسانه ها، افراد و گروه هاى مغرض با اهداف از پیش تعیین شده و با شیوه هاى مخصوص، اقدام به تبلیغات ضددینى و حمله به اعتقادات مذهبى مى نمایند. گاه پس از تحقیق و ریشه یابى درمى یابیم که هدف اصلى گردانندگان برخى از این شبکه ها، دین زدایى و حمله به مقدسات دینى بوده است.

3. نقض حریم خصوصى افراد: یکى از مذموم ترین اقداماتى که در حوزه شبکه هاى اجتماعى مجازى صورت مى پذیرد، نقض حریم خصوصى کاربران و خانواده ها مى باشد. معمولاً شبکه هاى اجتماعى، ابزارها و امکاناتى را در اختیار کاربران خود قرار مى دهند تا آنها بتوانند تصاویر و ویدئوهاى خویش را در صفحه شخصى خود قرار دهند. همین طور، کاربران مى توانند اطلاعات شخصى خود را نیز در این شبکه ها قرار دهند. در اغلب شبکه هاى اجتماعى، براى حفظ حریم خصوصى افراد، راه کارهایى ارائه شده است؛ براى مثال، دسترسى به تصاویر و اطلاعات را با توجه به درخواست کاربر محدود مى نمایند و یا اجازه مشاهده پروفایل کاربر را به هر کسى نمى دهند؛ ولى این راه ها کافى نیستند. مشکلاتى از قبیل ساخت پروفایل هاى تقلبى در شبکه هاى اجتماعى و عدم امکان کنترل آنها به دلیل حجم بالاى این هرزنامه ها، باعث مى شود که افرادى با پروفایل هاى تقلبى به شبکه هاى اجتماعى وارد شوند و با ورود به حریم هاى خصوصى افراد موردنظر، تصاویر و اطلاعات آنها را به سرقت برده و شروع به پخش تصاویر در اینترنت نمایند.

4. تقویت روحیه انزواطلبى و خانواده گریزى: احترام به حریم خانواده و تقدیس آن، موضوعى است که هم در دین اسلام و هم در آیین ایرانى به کرات مورد تأکید قرار گرفته است. ازاین رو، هویت اسلامى ـ ایرانى مخالف با هر پدیده خانواده گریزى مى باشد. از سوى دیگر، جامعه مجازى، هیچ وقت جایگزین جامعه واقعى نخواهد گردید، بلکه به عنوان تسهیل کننده تجارب اجتماعى عمل خواهد کرد. تسهیلات ارتباطى به ما امکان مى دهد تا در سطح جهانى و از راه دور، به شیوه اى جدید با اجتماعاتى که منافع مشترکى داریم، بپیوندیم. عضویت و فعالیت در شبکه هاى اجتماعى مجازى موجب دور شدن افراد از کانون گرم خانواده و انزواى آنها در فضاى حقیقى مى شود که این امر بروز آسیب هاى روانى این قشر از جامعه و به تبع آن آسیب به هویت ملى ـ دینى کاربران را به دنبال خواهد داشت.

5. تأثیرات منفى رفتارى: هر شبکه اجتماعى، فرهنگ ارتباطى خاص خود را دارد؛ یعنى منش و گفتار مخصوص و منحصر به فردى را براى خود برگزیده است. البته مى توان شبکه هایى را یافت که فرهنگ ارتباطى تقلیدى براى خود برگزیده اند. فرد با عضویت در هر شبکه اجتماعى مجازى، درگیر نوع خاصى از فرهنگ ارتباطى مى شود که شامل برخورد، تکیه کلام، اصطلاحات مخصوص، رفتار، تیپ شخصیتى و ظاهرى مى باشد. بدون تردید، میزان تأثیرپذیرى فرد از این محیط، صفر مطلق نخواهد بود. پس هر شبکه اجتماعى مجازى، هویت مطلوب خود را ترویج مى کند.

پیشنهادها

در کنار کلیه آثار مثبتى که در استفاده از شبکه هاى اجتماعى مجازى در عرصه هویت ایرانى ـ اسلامى، وجود دارد، تصور پیامدهاى منفى و چالش هایى که در اثر استفاده نادرست و ناشایست از این شبکه ها، افراد و به تبع آن هویت آنها را تهدید مى کند، آزاردهنده مى باشد. لیکن آنچه مسلم است، برخورد سلبى با کلیه پدیده هاى نوین همچون شبکه هاى اجتماعى مجازى، نه تنها مثمرثمر نخواهد بود، بلکه تأثیر معکوسى نیز خواهد داشت؛ ازاین رو، به منظور مصون ماندن از تهدیدات و آسیب هاى احتمالى استفاده از شبکه هاى اجتماعى مجازى و درعین حال، در راستاى بازنماندن از فناورى هاى نوین جهانى، پیشنهادهاى کلى زیر ارائه مى گردد. امید است که ارائه این پیشنهادات بتواند راهگشاى کاربران شبکه هاى اجتماعى مجازى و بخصوص قشر جوان به منظور بهره مندى مثبت از این فناورى نوین باشد:

1. لزوم ارائه آموزش لازم و کافى به خانواده ها، پیش از ورود آنها به شبکه هاى اجتماعى مجازى در جهت حفظ و ارتقاى هویت ملى و دینى آنها؛

2. لزوم فرهنگ سازى به منظور ارتقاى آگاهى کاربران شبکه هاى اجتماعى در جهت بهره مندى از آثار مثبت آن در راستاى حفظ و صیانت از هویت ایرانى و اسلامى آنها و مصون ماندن از آثار زیان بار بهره گیرى نامناسب از این شبکه ها؛

3. لزوم ایجاد شبکه اجتماعى ملى، منطبق بر آیین، فرهنگ، مذهب و قوانین جارى جمهورى اسلامى ایران؛

4. نظارت کارشناسانه و مستمر بر فضاى جوامع مجازى و برنامه ریزى براى آینده. توضیح آنکه در شبکه هاى اجتماعى مجازى نمى توان تنها مصرف کننده صرف بود، بلکه باید به سمت تولید و توسعه محتوا بر مبناى فرهنگ ایرانى واسلامى گام نهاد.

5. لزوم تهیه برنامه هاى آگاه سازى توسط صداوسیما به منظور آشنایى اقشار جامعه نسبت به نکات مثبت و منفى استفاده از شبکه هاى اجتماعى در عرصه هویت ایرانى و اسلامى؛

6. لزوم استفاده نهادهاى دولتى و خصوصى از ظرفیت موجود در شبکه هاى اجتماعى مجازى به منظور عملى نمودن اهداف و برنامه هاى ملى، دینى، فرهنگى و اجتماعى مدنظر؛

7. لزوم ارتقاى دانش پلیسى به منظور یافتن سازوکارهاى کاملاً مؤثر در جهت مراقبت و پیگیرى اعمال مجرمانه باندهاى مروج فساد و فحشا در شبکه هاى اجتماعى مجازى که مغایر با شئون و تعالیم عالى اسلامى و ایرانى مى باشد. لازم به توضیح مى باشد که این امر مستلزم تعامل بیش از پیش، پلیس فتا و پلیس امنیت اخلاقى و تبیین روابط دوجانبه در این زمینه مى باشد؛

8. لزوم برنامه ریزى اصولى وزارت خانه هاى آموزش و پرورش و فرهنگ و آموزش عالى به منظور تعلیم نسل فرداى جامعه در جهت آگاه شدن به خطرات و آسیب هاى پیش رو در عرصه هویت ملى و اسلامى.

منابع

اشرف، احمد، 1383، بحران هویت قومى و ملى در ایران، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانى.

جلالى، اکبر،1388،روابط عمومى2،تهران،کارگزاران وروابط عمومى.

خانیکى، هادى، 1383، تحولات نوین اجتماعى و سیاست گذارى فرهنگى در دانشگاه ها، تهران، بنیاد دانشنامه نگارى ایران.

خانیکى، هادى و محمود بابایى، 1390، فضاى سایبر و شبکه هاى اجتماعى مفهوم و کارکرد، جامعه اطلاعاتى، سال اول، ش 1، ص 71ـ96.

دوران، بهزاد، 1381، تأثیر فضاى سایبر بر هویت اجتماعى، پایان نامه دکترى، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.

دهخدا، على اکبر، 1381، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.

سپنجى، امیرعبدالرضا، 1390، بررسى تطبیقى سیاست هاى ملى و بخشى عرصه فناورى اطلاعات و ارتباطات 20 کشور جهان و ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

شرفى،محمدرضا،1374،جوان وبحران هویت،چ سوم،تهران،سروش.

ضیایى پرور، حمیده، 1388، بررسى نفوذ شبکه هاى اجتماعى مجازى در میان کاربران ایرانى، رسانه، سال بیستم، ش 4، ص 23ـ42.

کاستلز، مانوئل، 1380، عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه، فرهنگ، قدرت هویت، ترجمه حسن چاوشیان، تهران، طرح نو.

گل محمدى، احمد، 1381، فرهنگ تهاجم، تبادل و تحول، مطالعات ملى، ش 6، ص 73ـ102.

گیدنز، آنتونى، 1387، پیامدهاى مدرنیته، ترجمه محسن ثلاثى، تهران، نشر مرکز.

معین، محمد، 1371، فرهنگ فارسى معین، تهران، امیرکبیر.

نورمحمدى، مرتضى، 1388، چالش هاى فرهنگ و هویت در فضاى مجازى، در: www.rasekhoon.net

Ben-Yehuda, Efrat, 2007, The Return of the Gift Society: Traditional Relations of Exchange and Trust in Contemporary Technological Society, Master of Arts, Simon Fraser University.

www.facebook.com

www.blog.twitter.com

www.twitter.com

www.irna.ir