«معرفت» در آینه نقد

«یا على» گفتیم و پس از چاپ 110 شماره از مجله معرفت بر آن شدیم تا با نگاهى نقّادانه به کار خویش، آتیه اى بهتر را رقم زنیم. اگرچه در سال گذشته، معرفت به عنوان «نشریه بزگزیده سال»، در جشنواره مطبوعات درخشید و نمره اى عالى به خود اختصاص داد که حاصل 16 سال تجربه و مجاهدت علمى و فکرى آن هم در خاکریز اول جبهه مجاهدت فرهنگى در برابر انواع دشمنان داخلى و خارجى است و این همه فراز و نشیب از منظر مخاطبان گرامى و دیدگان تیزبین و نکته سنج اصحاب مطبوعات و صاحب نظران دور نبوده، با وجود این از ارباب معرفت دعوت کردیم و تمام اهل نظر را خیرمقدم گفتیم. گفتند و شنیدیم، آینه در پیش نهادیم و در پى اصلاح برآمدیم، از آن باب که «خوش تر آن باشد که سرّ دلبران × گفته آید در حدیث دیگران.» آنچه در پى مى آید ماحصل جلسه نقدى است که در بهمن 1385 در مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره) در این باره برگزار کردیم:

الف. گزارش مدیرمسئول محترم نشریه و دبیر شوراى هماهنگى، ارزشیابى و نظارت بر نشریات مؤسسه، حجة الاسلام دکتر سیداحمد رهنمایى

به خواست خدا، در اولین جلسه نقد و بررسى نشریات مؤسسه، که آغاز یک حرکت فرهنگى جدید در جهت ارتقاى سطح علمى، محتوایى، ساختارى و فنى نشریات مؤسسه است، درصدد برآمدیم با نگاهى به نشریه معرفت، در جهت ارتقاى شأن و جایگاه آن قدم هایى برداریم.

معرفت با سابقه طولانى اش، از اواخر سال 1369 تاکنون به لطف خدا، با هدایت هاى مشتاقانه و مدبّرانه ریاست محترم مؤسسه حضرت آیة اللّه علّامه مصباح، یکصد و ده شماره منتشر کرده است. به دنبال این حرکت علمى شایسته، به منظور تنظیم و تدوین نشریاتى دیگر در حوزه هاى گوناگون، ریاست محترم لازم دیدند شورایى تحت عنوان «شوراى نظارت و ارزیابى نشریات مؤسسه» تأسیس گردد که کار نظارت بر این نشریات را بر عهده بگیرد، بدون اینکه هیچ نوع دخالتى در محتوا و ساختار مجلات داشته باشد. تاکنون هشت نشریه به صورت رسمى مورد تصویب و تأیید مؤسسه قرار گرفته و در حال انتشار است و امید مى رود تا سال آینده این رقم به ده تا دوازده نشریه برسد.

از قریب دو سال پیش که بنده در جریان اداره و تدوین و تنظیم و چاپ و نشر این مجله قرار گرفته ام، برخى از دوستان هر از گاهى نکاتى را نسبت به مجله معرفت یا سایر مجلات مؤسسه مطرح کرده اند که نتوانسته ایم به جمع بندى روشنى برسیم. به همین دلیل، درصدد برآمدیم با برگزارى چنین جلساتى از نزدیک با نقطه نظرات و دیدگاه هاى افراد روبه رو شویم و اگر راه کارهاى خاصى ارائه مى شود براى ترمیم نارسایى ها و یا تکمیل بخشى از فعالیت ها از آنها استفاده کنیم.

ب. گزارش مدیر محترم اجرایى نشریه

نشریه معرفت در سال 1369 با مدیر مسئولى حضرت آیة اللّه استاد مصباح در «بنیاد باقرالعلوم» (سابق) شروع به انتشار مقالات محققان نمود. طى این مدت، که قریب شانزده سال از آن مى گذرد 30 شماره را به صورت فصل نامه منتشر کردیم، 7 شماره (از 31 تا 38) را به صورت دو ماه نامه و از شماره 39 به بعد را به صورت ماه نامه.

در این شانزده سال، قریب 1352 مقاله در قالب 110 شماره منتشر کرده ایم. نکته جالب توجه این است که از این تعداد، 1207 مقاله (قریب 5/89 درصد) تألیفى بوده و تنها 45 مقاله (5/10 درصد) ترجمه بوده; یعنى رویکرد اصلى ما در این نشریه تألیف بوده است.

در این مدت، از همکارى 496 نویسنده برخوردار بوده ایم که 350 تن از آنان (قریب 70 درصد) از «بنیاد باقرالعلوم» (سابق) و «مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره)» و 146 تن (قریب 30 درصد) از آنان از خارج از مؤسسه از مراکز دانشگاهى و علمى بوده اند.

تا شماره 14 نشریه به صورت کشکول حاوى مقالاتى در موضوعات گوناگون بود، اما از شماره 15 به بعد به دلیل تقاضاى علاقه مندان تاکنون نشریه در قالب ویژه نامه منتشر مى شود. فراوانى ویژه نامه هاى معرفت عبارت است از:

10 ویژه نامه علوم قرآنى; 10 ویژه نامه جامعه شناسى; 10 ویژه نامه به مناسبت هاى خاص; 9 ویژه نامه علوم سیاسى; 8 ویژه نامه علوم تربیتى; 7 ویژه نامه روان شناسى; 7 ویژه نامه تاریخ اسلام; 6 ویژه نامه اقتصاد اسلامى; 5 ویژه نامه فلسفه; 3 ویژه نامه امام على(علیه السلام); 2 ویژه نامه پیامبر اعظم(صلى الله علیه وآله); 1 ویژه نامه امام حسین(علیه السلام); 1 ویژه نامه امام خمینى(قدس سره); 1 ویژه نامه فلسفه اخلاق; 1 ویژه نامه زبان دین; 1 ویژه نامه ملّاصدرا; 1 ویژه نامه جنبش نرم افزارى. 1 ویژه نامه نمایه معرفى مقالات معرفت (99 شماره);

در مجموع، فراوانى موضوعى مقالات معرفت بدین شرح است:

مباحث اجتماعى و جامعه شناسى 157 مقاله (5/31 درصد); مباحث قرآنى و تفسیر 141 مقاله (5/28 درصد); دین شناسى 129 مقاله (26 درصد); اخلاق و عرفان 124 مقاله (25 درصد); علوم سیاسى 107 مقاله (22 درصد); علوم تربیتى 95 مقاله (19 درصد); فلسفه و منطق 90 مقاله (17 درصد); تاریخ 80 مقاله (16 درصد); روان شناسى 76 مقاله (5/15 درصد); گفتوگو 75 مورد (15 درصد); حقوق 75 مقاله (15 درصد); امام على(علیه السلام) 54 مقاله (11 درصد); مناسبت هاى خاص و متفرقه 29 مقاله (5/6 درصد); پیامبر اعظم(صلى الله علیه وآله)21 مقاله (6 درصد); امام حسین(علیه السلام) 21 مقاله (6 درصد); انقلاب اسلامى 19 مقاله (4 درصد); امام خمینى(قدس سره) 13 مقاله (3 درصد); امام زمان (عج) 9 مقاله (5/2 درصد).

ساختار کلى و بخش هاى نشریه شامل موارد ذیل است:

یک. شوراى سیاست گذارى که سیاست هاى کلان نشریه را وضع مى کند.

دو. مدیر مسئول;

سه. شوراى سردبیرى;

چهار. شوراى دبیران متشکّل از دبیران هر یک از گروها;

پنج. مدیریت اجرایى;

به لطف خدا، در این مدت، چه زمانى که نشریه به صورت فصل نامه منتشر مى شد یا زمانى که دو ماه نامه بود و چه اکنون که ماه نامه است، همواره مقیّد بوده ایم نشریه پیش از رسیدن زمان مقرّر چاپ و آماده شده باشد; مثلا، اکنون که در ابتداى ماه اسفند هستیم پرونده مجله فروردین را بسته ایم و کارهاى نهایى مجله اردیبهشت را انجام مى دهیم. با این وجود، گاهى برخى مقالات بیش از یک سال در نوبت چاپ مى مانند، و این همه بیشتر به خاطر تعلّق این نشریه به حضرت استاد و مؤسسه است که موجب اعتبار آن شده و تاکنون ما هیچ وقت احساس نکرده ایم که کمبود مقاله داریم.

در اینجا، جا دارد که از جناب حجة الاسلام والمسلمین محسن غرویان صمیمانه تشکر کنیم که سالیان متمادى در خدمت ایشان بودیم و کار سردبیرى نشریه را بر عهده داشتند.

ج. نظرات و پیشنهادات

حاضران در جلسه، به صورت شفاهى یا کتبى نظراتى را مطرح کردند که در اینجا به اجمال ذکر مى شوند و پاسخ هاى مسئولان محترم در ادامه به صورت کلى درج مى گردد.

1. به نظر مى رسد مجله معرفت پس از قریب 16 سال فعالیت هنوز به جایگاه شایسته و بایسته مورد انتظار نرسیده است، دلیل آن را چگونه ارزیابى مى کنید؟

2. مجله معرفت با شکل حاضر، انگیزه اى براى کسى ایجاد نمى کند که در آن مشترک شود; زیرا در هر سال در دوازده رشته مختلف مطالب گوناگون منتشر مى کند. به همین دلیل، به نظر مى رسد، تعداد مشترکان خانگى معرفت ـ صرف نظر از مراکز فرهنگى و دفاتر و نهادها ـ زیاد نباشد. به نظر مى رسد اکنون زمان آن است که مجله به سمت موضوعى شدن پیش برود; مثلا، در یک شماره درباره «عدالت اجتماعى»، که دغدغه خیلى از گروه هاست مطالب خود را منتشر کند، به نظر مى رسد که این جذّابیت بیشترى براى مخاطبان داشته باشد.

3. مباحث اخلاقى ـ عرفانى ارزشمندى که از سخنان حضرت استاد مصباح در هر شماره درج مى شود، اگر با مطالب هر شماره انطباق داشته باشد گیرایى و کارایى بیشترى دارد.

4. به نظر مى رسد این اندازه و قطع مجله، براى یک نشریه علمى مناسب نباشد. نشریات علمى ـ تخصصى قطع و اندازه مشخصى دارند. این قطع (رحلى) را کمتر کسى رغبت پیدا مى کند در قفسه کتاب هایش جا دهد.

5. طراحى هاى معرفت جذّاب نیست. شاید این سبک کار زمانى جذّاب بود، ولى اکنون این سبک مشترى ندارد.

6. محتواى این مجله انصافاً نسبت به مجلات دیگر خوب و قوى است. ما که در دانشگاه حضور داریم، مى بینیم استادان وقتى معرفت را مطالعه مى کنند با شور و هیجانى مى گویند: عجب مجله اى! مباحث چقدر محکم و قوى و با استدلال و با منابع معتبر نگارش مى شود!

7. قلم مجله بسیار روان است و این یکى از محسنّات مجله است.

8. مطالب به روز است، مطالب قدیمى را دنبال نمى کنند; مثلا، در سال جارى دو شماره درباره پیامبراعظم(صلى الله علیه وآله)داشته که مناسبت روز است.

9. طرّاحى روى جلد خیلى زیباست; یعنى هر شماره، طرح و تصویر آن نسبت به قبل تغییر مى کند. اساساً اولین چیزى که مشترى با آن روبه رو مى شود جلد مجله و کتاب است. طرّاحى ها زیبا بوده، بجز بعضى شماره ها به صورت استثنایى.

10. دست اندرکاران خوب زحمت مى کشند. افرادى هم که اهل فن هستند چنین نظرى دارند، از شماره هاى 38 به بعد را، که بنده دیده ام، هر شماره نسبت به قبل بهتر شده است، هم از نظر محتوا، هم از نظر کاغذ و هم از نظر جلد. این نشانه موفقیت است.

11. کسانى که ما با آنها در تماس هستیم، از جمله استادان گرامى مى گویند: محتواى این مجله خیلى قوى است، ولى چرا امتیاز علمى ندارد؟ این مجله از مجلات علمى ـ پژوهشى یا علمى ـ ترویجى که دانشگاه ها چاپ مى کنند چیزى کم ندارد، حتى محتواى این مجله قوى تر از آنهاست و این یک نقص به نظر مى آید و انگیزه نگارش مقاله را از محققان مى گیرد.

12. حق الزحمه مقالات نسبت به دیگر مجلات کم است. بنابراین، اگر محققى براى رضاى خدا ننویسد چیزى گیرش نمى آید، ضمن اینکه مى دانیم مقاله نوشتن سخت تر از کتاب نوشتن است.

13. از لحاظ صفحه آرایى صفحات خیلى پر است، فونت قلم ها هم ریز است. این رغبت براى خواندن مقالات را کم مى کند.

14. تبلیغات دست اندرکاران مجله کم بوده است. بسیارى از دانشگاه ها هنوز معرفت را نمى شناسند، چنین مجله اى با چنین بار علمیى، باید بیشتر به مردم معرفى شود. همین زمینه فروش بهتر و بیشتر آن را هم فراهم مى آورد.

15. بعضى تصاویرى که در مقالات درج مى شود با مطالب هماهنگ نیست. تصویر باید با مطالب ارتباط داشته باشد.

16. این نشریه بسیارى از خلأها را پر کرده است. ما در دانشگاه که بودیم، هر گاه به یک منبع علمى نیاز داشتیم این مجله براى ما منبع خوبى بود; مثلا، در بحث «اختلاط دختر و پسر» مجلات سیزده، چهارده سال قبل، با آنکه در آن موقع این مسائل مانند امروز مطرح نبود، این مجله مقالات ارزشمندى در این باره دارد.

17. مجله از ویرایش خوبى برخوردار است. ویراستارى یک کار علمى است که گاهى به محتوا نظر دارد و گاهى به نگارش. در بخش صورى و نگارش مى بینیم که به متن ایراد نمى گیرند و در آن تصرف بى مورد نمى کنند. این موجب مى شود محقق روحیه خودش را حفظ کند.

18. براى ارزیابى مقالات، برگه مشخصى نیست که ارزیاب هاى مجله بتوانند نظراتشان را به طور ریز و مشخص بنویسند.

19. در بحث سیاست گذارى، بجاست مسئولان شوراى سیاست گذارى با دبیران گروه ها هم فکرى کنند و با توجه به مشکلاتى که اکنون در جامعه داریم، طرح هایى را ارائه دهند تا بر اساس آنها نویسندگان و محققان ما مقالاتى را بنویسند که براى جامعه حالت راهبردى داشته باشد.

20. براى تبلیغات، اگر هماهنگى هایى با دفاتر نهاد نمایندگى ولىّ فقیه در دانشگاه ها بشود مجله بهتر به دانشجویان معرفى مى گردد. اگر هم از نمایندگى ها خواسته شود معضلات فرهنگى محیط دانشگاهى خود را بنویسند و به آنها پاسخ داده شود موجب ترغیب چند برابر آنها به نشریه مى شود.

21. خوب است مقالات برتر مجله مورد تقدیر قرار گیرد. تشویق هم همیشه با پرداخت مادى نیست; مثلا، مى توان مقالات برتر را روى شبکه قرار داد یا اسامى مقالات برتر را روى جلد مجله درج کرد.

22. گروهى به صورت تخصصى بر طرح ها و تصاویر روى جلد و عکس هاى داخل مجله نظارت کنند و درباره آنها نظر بدهند.

23. خیلى خوب است که دست کم هر ماه یک بار دبیران چنین جلساتى داشته باشند و با فرصت بیشترى این بحث ها را دنبال کنند.

24. اینکه هر شماره طرح روى جلد مجله عوض شود براى یک مجله تخصصى اصلا درست نیست. لوگوى مجله اصلا نباید جابه جا شود. این از ضعف طرّاح است.

25. طرح ها غالباً تکرارى هستند; مثلا، براى پشت جلد بیشتر طرح هاى اسلیمى و تصاویرى از مساجد درج مى کنید. روى تصویر هم کار نمى شود. تصور مى کنم باید براى طرّاحى پشت جلد تصمیم جدّى گرفته شود; یک لوگوى ثابت که اصلا تغییر نکند. براى آرم هم یک لوگوى خیلى قشنگ دیگر طرّاحى کنید. اینها مى تواند در بازاریابى ما خیلى مفید باشد.

26. در بحث ترجمه، برخى مجلات، که مقالاتشان تألیفى نیست، به افراط کشیده اند; برخى دیگر هم در این زمینه تفریط مى کنند. ما نباید اهل این دو باشیم. بنده پیشنهاد مى کنم مؤسسه یک مجله خاصى تأسیس کند که دانش پژوهان دوره کارشناسى مقالات مترجم خود در آن منتشر کنند تا ضعف آنها در ترجمه برطرف شود.

27. با اینکه قریب شانزده سال از سن نشریه معرفت مى گذرد، اما هنوز یک پایگاه اختصاصى در اینترنت ندارد، در حالى که راه اندازى آن مئونه چندانى نمى خواهد. این در حالى است که دشمنان ما، بسیارى از فروشندگان جزء، افراد عادى و حتى بسیارى از نوجوانان براى خودشان پایگاه اینترنتى دارند.

28. با توجه به سیر صعودى و رو به رشد نشریه، بجاست همسان با دیگر نشریات علمى ـ پژوهشى و علمى ـ ترویجى، در طلیعه نشر، صفحه اى به عنوان «راهنماى نگارش مقالات» براى مؤلفان نگاشته شود که هم موجب سهولت کار بخش علمى و فنى نشریه باشد و هم جهت دهنده نویسندگان در حسن تألیف.

29. با توجه به اینکه هدف از ایجاد نشریات ترویج علم و فرهنگ است و این مهم حاصل نمى شود مگر با ارتباط گسترده با مخاطبان و مخاطب یابى، در این زمینه، چقدر توفیق داشته اید؟ علت این توفیق یا عدم توفیق به نظرتان چه بوده است؟

30. مخاطب اصلى شما در نشریه چه کسانى هستند؟ استادان و نخبگان یا دانش آموختگان و دانشجویان؟ اگر نخبگان هستند که مقالات و آثار همه در سطح نخبگان نیست. دست کم برخى از مقالات باید تولید استادان و صاحب نظران در سطح نخبگان حوزوى و دانشگاهى باشد.

نظرات تکمیلى و رویکرد آتى نشریه

حجة الاسلام رهنمایى: به نظر مى رسد ما دو سطح جایگاه علمى مى توانیم براى چنین نشریه اى در نظر بگیریم:

در سطح اول. این نشریه کاملا موفق بوده است. جایگاه علمى سطح اول این است که وقتى نشریه تقدیم مراکز فرهنگى و دانشگاهى و حوزوى مى شود طلبه و یا دانشجو و محقق رغبت پیدا کند از مطالب علمى و محتواى آن استفاده کند. اکنون هم مى بینیم بسیارى کتاب هایى که در زمینه علوم انسانى نوشته مى شود دست کم یکى دو مورد به مجله معرفت ارجاع داده اند.

اما در سطح دوم، ما هنوز نتوانسته ایم براى نشریه جایگاه علمى ـ پژوهشى یا علمى ـ ترویجى به معناى مصطلح آن کسب کنیم تا نویسندگان ما بتوانند از امتیازات درج مقالاتشان در این مجله بهره مند شوند. البته در این زمینه، کارهایى صورت گرفته است که ان شاءاللّه بتوانیم در آینده نزدیک، سطح مجله را در مرحله اول تا علمى ـ ترویجى ارتقا دهیم و آن را به ثبت برسانیم.

در پرداخت حق التحریرها، ما ملاک و معیار پرداختمان مؤسسه است، نمى توانیم در مؤسسه دو نرخ داشته باشیم. اکنون بالاترین نرخى که در مؤسسه پرداخت مى کنند براى مقالات تألیفى است که ما بیش از این نمى توانیم پرداخت کنیم. البته من قبول دارم که برخى مراکز دیگر بیشتر مى دهند، ولى ما چنین امکانى نداریم.

یکى از مشکلات ما در توزیع مجلات است که متأسفانه در این زمینه عقب مانده ایم. قریب دو سال است که با مراکز متعدد در تماس هستیم، ولى هنوز نتوانسته ایم به جایگاه مناسبى براى توزیع دست یابیم.

مخاطب معرفت هر کسى است که در سطح آموزش عالى قرار دارد، از فوق دیپلم به بالا.

این واقعیت را که همه مقالات نشریه در سطح نخبگان نیست، کتمان نمى کنیم. اما سیاست نشریه بر این است که مقالاتى را که محققان، استادان یا حتى دانش پژوهان مؤسسه مى نویسند بتوانند در جایى چاپ کنند. البته این طور هم نیست که بى ضابطه باشد، مقالات باید تأیید شوند و براى این منظور، معیارهایى در نظر گرفته شده است، هم از حیث محتوا، هم ساختار و هم نگارش.

سایر موارد را هم باید بررسى کنیم، ببینیم آیا تغییر وضعیت موجود نزد صاحبان اندیشه و محققان جایگاهى دارد یا نه.

حجة الاسلام مرتضى رضایى: بنده بنا بر صحبت نداشتم، ولى درباره مقالات مترجم نکته اى را به عرض مى رسانم: در مدت چهار سالى که بنده در خدمت نشریه هستم، به هیچ وجه، ترجمه اى را رد نکرده ام، با اینکه به آن انتقاد داشته ام. بناى نشریه بر این بوده که مقاله با مبانى دینى هماهنگ باشد و احیاناً اگر حرف هایى در آن هست ـ که البته کم هم نیست ـ نقدى بر آن نوشته شود. اما هیچ وقت ترجمه رد نشده است. یکى از دلایلش هم همین بوده که ترجمه ها جذب شوند. مشکل این است که نویسندگان مقالات ترجمه شده ارائه نمى دهند، نه اینکه ما نخواهیم آنها را چاپ کنیم.

حجة الاسلام فولادى: در مجموع، بخش عمده اشکال هایى که عزیزان ما مى کنند به خاطر این است که نشریه معرفت آن زمان که به صورت فصل نامه منتشر مى شد همین تعداد نیرو را داشت، اکنون هم که به صورت ماه نامه منتشر مى شود همان نیروها هستند، همکارانى که اکنون با ما همکارى مى کنند غالباً همان ها هستند که از سال 1370 با ما بوده اند و تقریباً کسى به این مجموعه اضافه نشده است.

دبیران محترم گروه ها در گروه خودشان، نیازسنجى کنند و هر موضوع خاصى را محور تشخیص دادند، مطرح کنند تا درباره آنها مقالات جذب شوند. این بستگى دارد به دبیر گروه که چقدر فعالیت کند و در غناى مجله بکوشد.

راه اندازى و پشتیبانى پایگاه اطلاع رسانى مشکلات خاص خودش را دارد و نیازمند نیرو و اختصاص زمان است. در این سال ها، ما تمام همّ و غممان این بوده است که نشریه را بموقع و در کوتاه ترین زمان به جامعه ارائه دهیم. اکنون هر 20 روز یک نشریه منتشر مى کنیم. این کار عظیمى است، آن هم با توجه به اینکه هر یک از شماره هاى مجله در حوزه و رشته علمى خاصى است. تاکنون 495 نویسنده با ما همکارى داشته اند. تدارکات چنین مجله اى ستاد عظیمى مى خواهد که ما نداریم.

مجموع این همه کار را در بخش ادارى و ستادى، ما با 4 نیروى تمام وقت و 2 نیروى نیمه وقت و ساعتى انجام مى دهیم. اما در شوراى نشریات تصویب شده است که ـ ان شاء اللّه ـ به زودى پایگاه اطلاع رسانى براى نشریه راه اندازى شود، اگرچه تاکنون معرفت از طریق پایگاه هاى گوناگون معرفى شده است; مانند Qabas.net یا Magiran.com.

معرفت امیدوار است که این نشست دوستانه فتح بابى باشد براى تمامى نشریات مؤسسه و این تعامل جدّى بین اهل قلم و اهل نظر بیش از گذشته تقویت شود و در این تعامل، راه کارهاى جدّى و مؤثرى در رفع مشکلات و نقاط ضعف پدیدار شود و حاصل کار رضایت خدا باشد.