فمينيسم و نوع نگاه به خانواده

فمينيسم
و نوع نگاه به خانواده

اسماعيل چراغي كوتياني

(دانش آموخته حوزه علميه و كارشناس ارشد جامعه شناسي)

چكيده

فمينيسم در آغاز، به صورت يك اعتراض محدود مطرح گرديد، اما در ادامه، به يك اعتراض و در نهايت، به يك جنبش در حوزه زنان مبدّل شد. اين جريان خود فاقد يك دستگاه فكري مستقل بود. از اين رو، براي استمرار خود، به دامن انديشه هاي نوين ديگر درآويخت و به مدد آن انديشه ها يك رويكرد جنسيتي براي تغيير وضعيت زنان به وجود آورد.

هدف محوري فمينيسم دفاع از حقوق زنان در دو عرصه عمومي (اجتماع) و خصوصي (خانواده) بود. از نگاه آنها، خانواده يكي از حوزه هايي است كه موجب استمرار ستم بر زنان مي شود. از اين رو، محو كلي نهاد «خانواده» و يا تعديل آن و بهبود وضعيت زنان را در آن دنبال مي كنند.

اين نوشتار، نگاهي دارد به جايگاه خانواده در نگرش فمينيستي، و با تبيين اصول و مباني آن، بن مايه انديشه فمينيستي را در رويكرد به خانواده، آشكار مي سازد. اومانيسم، سكولاريسم، اصالت فرد، اصالت تجربه، نسبيّت گرايي، ليبراليسم، برابري و عمل گرايي، و بي توجهي به نهاد خانواده، از جمله اصول فمينيسم به شمار مي روند.

كليدواژه ها: فمينيسم، سكولاريسم، اومانيسم، تجربه گرايي، نسبيت گرايي، فردگرايي، ليبراليسم، عمل گرايي.

مقدّمه

خانواده يكي از كهن ترين نهادهاي بشري است كه عمري به درازاي تاريخ بشر دارد. به گفته استاد مطهّري، اگر در طبيعي بودن زندگي مدني انسان ترديد كنيم، در طبيعي بودن زندگي خانوادگي او نمي توانيم ترديد كنيم. در طبيعت، تدابيري به كار برده شده اند كه انسان را به سوي زندگي خانوادگي گرايش مي دهند.¹

«خانه و خانواده» نخستين محيط اجتماعي، و گروه آن از نظر عاطفي، گروه نخستين شمرده مي شود. محيط خانه همانند پناهگاهي مطمئن، نيازهاي زيستي و رواني و معنوي انسان ها را برآورده كرده، محل مناسبي براي انتقال ارزش ها، باورها و فرهنگ جامعه به اعضاست. خانواده را مي توان سنگ بناي تشكلات بزرگ تر اجتماعي دانست; زيرا انسان ها اولين زمزمه هاي هستي را در آنجا مي شنوند و شناخت آغازين جهان و پديده هاي آن را از طريق خانواده فرامي گيرند. دامان خانواده نخستين مركز آموزشي و به مثابه اولين مدرسه و دانشگاه است. ديدگاه ها و نقطه نظرها نسبت به خدا، هستي و انسان از آنجا پديد مي آيند. طرز فكرها، عادات، آداب و رسوم، آرمان ها، عقايد، فلسفه حيات، برداشت هاي ذهني از نيك و بد، همه و همه از خانواده سرچشمه مي گيرند.

با وجود اينكه خانواده در زندگي انسان ضرورتي روشن و شناخته شده دارد، اما امروزه بحران «فروپاشي خانواده» براي همه آشناست. بحران فروپاشي خانواده در غرب و پيامدهايي كه از رهگذر آن گريبانگير جوامع غربي شده، بسياري از انديشمندان و مصلحان اجتماعي را به بررسي و واكاوي علل اين پديده تلخ و تلاش براي يافتن راه كارهايي براي مقابله با آن واداشته است.

تافلر با اشاره به موج هاي سه گانه در ساحت زندگي

بشري، خانواده را از ويژگي هاي موج دوم دانسته و از گسيختگي آن در عصر جديد خبر مي هد:

از هم پاشيدگي خانواده، امروزه ـ در واقع ـ بخشي است از بحران عمومي نظام صنعتي كه در آن، همه ما شاهد از هم گسيختگي تمامي نهادهاي عصر موج دوم هستيم، و اين بخشي است از برنامه هموارسازي راه براي تكوين سپهر اجتماعي جديد موج سوم. اين فراگرد دردناكي است كه در زندگي فردي مان بازتاب مي يابد و نظام خانوادگي را آنچنان دگرگون مي سازد كه ديگر بازشناخته نخواهد شد.²

در ريشه يابي اين بحران، رويكردهاي متفاوتي وجود دارند و گمانه زني هاي زيادي در اين باره صورت گرفته اند. به نظر مي رسد نگرش هاي جزئي و تك بعدي در حل مسئله كارساز نيستند. همه اين عوامل مختلف در گسيختگي نهاد خانواده نقش داشته اند; اما سرچشمه همه اين عوامل در جاي ديگري است; رويدادي كه نقش دين را كم رنگ مي كند و آزادي هاي جنسي را ترغيب و تشويق مي كند، سبب ساز اين ناهنجاري هاست.

«انقلاب صنعتي» را مي توان يكي از رخدادهاي مهم تاريخ حيات بشر به حساب آورد; از آن رو كه كمتر رويدادي در جهان مي توان يافت كه تا بدين حد در ساحت هاي گوناگون زندگي انسان اثر گذاشته باشد. شيوه هاي زندگي و اساساً طرز فكرها در رابطه با آن دگرگون شدند، انديشه هاي جديدي درباره حيات نوين پديد آوردند كه شعاع آنها از كشورهاي صنعتي گذشت و كشورهاي غيرصنعتي را نيز زير پوشش خود قرار داد. اخلاق، كه در گذشته بيشتر جنبه تعييني داشت، به مرحله استنباطي رسيد و هر گروه و طرفدار مكتبي كوشيد آن را بر اساس ديد و برداشت خود تعيين كند. در انقلاب صنعتي، چنين اتفاقات بزرگي روي داد. ارزش هاي گذشته، به ويژه در زمينه روابط، زير سؤال رفتند و از جمله نهادهايي كه در سايه اين تحوّل بزرگ دگرگون گرديدند، نهاد خانواده بود.³

هر قدر جوامع فرايند صنعتي شدن را بيشتر سپري كرده باشند، با بحران خانواده بيشتر درگير خواهند شد; زيرا جهان صنعتي شده وضعيتي براي اين جوامع پيش مي آورد كه ابتدا خانواده موقعيت حداقلي پيدا كرده، به تدريج، با بحران معناداري مواجه مي شود. اما نقطه عطف بحران خانواده در دنياي امروز، از دست رفتن ارزش هاي ذاتي خانواده است. خانواده در جوامع غيرصنعتي، مسئوليت هاي چندگانه اي داشته است; مراقبت از نوزادان، تربيت و نگه داري فرزندان و نگه داري سالمندان، از جمله مسئوليت هاي خانواده بود و زن به عنوان مادر خانواده، مسئوليت تمام اين امور را به دوش مي كشيد. اما با صنعتي و نهادينه شدن اصل تقسيم كار، بسياري از اين وظايف به نهادهاي صنعتي، خدماتي، بهداشتي و آموزشي، كه مستقل از خانواده عمل مي كنند، سپرده شده است. با بحراني شدن موقعيت خانواده در جهان نوسازي شده (صنعتي) بيشترين زيان آن متوجه زنان گرديده است; زيرا حتي در خانواده هايي كه زن منزلتي نداشت، عملا به عنوان مادر خانواده، از نقش محوري برخوردار بود. اما با ويران شدن جايگاه خانواده در دنياي نوين، چنين نقشي از زنان گرفته شده است. بنابراين، بايد بررسي كرد كه بر اثر دگرگوني ها، چه نقشي به زنان اعطا شده؟ و آيا اين نقش همسنگ نقش مادري زنان است يا خير؟⁴ در اين زمينه براي نجات زنان و مشكلاتي كه زنان با آن مواجه بودند، نهضت فمينيسم شكل گرفت.

فمينيسم در آغاز، به صورت يك اعتراض محدود مطرح گرديد، در ادامه به يك اعتراض اجتماعي و در نهايت، به يك جنبش در حوزه زنان مبدّل شد و چون فاقد يك نظام انديشه اي و دستگاه فكري بود، به دامان ديگر دستگاه ها و نظامات فكري آويخت و در آنها يك رويكرد جنسيتي براي تغيير وضعيت زنان پديد آورد. البته فمينيست ها براي توجيه اين بي ريشگي، از خصلت «انعطاف» براي ماندگاري سخن به ميان مي آورند و اعلام مي كنند كه ضمن وفاداري به گزاره ها و آموزه هاي اصلي فمينيسم، ناگزيرند براي تغييرِ رفتار توده ها و متقاعدسازي افكار نخبگان، به روش ها و ادبيات گوناگون روي آورند تا طرح فمينيسم در جوامع گوناگون، در معيّت هنجارهاي حاكم، ممكن شود.

با اين حال، آنچه بن مايه هويتي فمينيسم است و آن را از غير فمينيسم مستقل مي كند، عبارت از اصول مربوط به اين نهضت است. اين اصول در واقع، مباني پيدايش سرمايه داري و غرب جديد هستند; اما چون فمينيسم زاييده نظام سرمايه داري و نوع نگاه آن به مسئله زنان و خانواده است، از اين رو، طرح و بحث از اين اصول به عنوان مباني و اصول فكري فمينيسم لازم مي نمايد.

تعريف «فمينيسم»

بيشتر كساني كه درباره فمينيسم نظريه پردازي و يا تحقيق كرده اند بر اين نكته تأكيد دارند كه به دست دادن تعريفي جامع و مانع از «فمينيسم» دشوار است. اين بلاتكليفي را تا حدّ زيادي مي توان با اين واقعيت توضيح داد كه فمينيسم در متن سنّت مكتب هاي فكري موجود يا تازه پا، چه ليبراليسم، سوسياليسم، يا ماركسيسم، شكل گرفته است. اين موضوع دو نتيجه داشت: اول اينكه فمينيست ها به عنوان نمايندگان تفكر جديد و راديكال، ناچار از جا بازكردن در هريك از اين سنّت ها بودند. دوم اينكه در اين روند، فمينيست ها با مقدّمات اساسي و خاص هريك از اين ايسم ها همراه شدند. از اين رو، خط جداكننده فمينيست ها از يكديگر، همراهي هر يك از آنها با يكي از اين ايدئولوژي ها بود.⁵

با عطف نظر به مطالب پيش گفته، مي توان اذعان كرد كه فمينيسم يك مفهوم واحد نيست، بلكه بعكس مجموعه اي از عقايد و در واقع، كنش هايي متفاوت و چند وجهي است. از اين رو، نمي توان گفت: «فمينيسم چيست؟» بلكه صرفاً مي توان دست به تلاش براي يافتن خصلت هاي مشترك بين انواع متعدد و متفاوت فمينيسم زد. اما به هر حال، براي رسيدن به يك تعريف پايه از مبناي مشترك فمينيسم، مي توان با تأكيد بر اين نكته آغاز كرد كه اساس همه آنها موقعيت فرودست زنان در جامعه و تبعيضي بوده است كه زنان به دليل جنس خود با آن روبه رو بودند، و اينكه تمامي انواع فمينيسم به منظور كاهش اين تبعيض و در نهايت، غلبه بر آن، خواهان تغييراتي در نظم اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي اند.⁶

اصول فكري فمينيسم

الف. اومانيسم⁷

«اومانيسم» را به اصالت بشر، انسان باوري و انسان گرايي ترجمه كرده اند. در فرهنگ آكسفورد، در تعريف «اومانيسم» چنين آمده: اومانيسم نظامي اعتقادي است كه نيازهاي بشري را مورد توجه قرار مي دهد و راه حل آنها را به جاي ايمان به خدا، از طريق عقل و خرد جستوجو مي كند.⁸

در فرهنگ وِبْستر آمده: اومانيسم گونه اي از تفكر است كه به جاي اصول مذهبي و الهيّات، بر منافع بشري استوار است; يعني بر منافع و ارزش هاي بشري تمركز يافته است.⁹

آلن بيرو در فرهنگ علوم اجتماعي مي نويسد:

انسان گرايي اصطلاحي است بسيار متداول در علوم انساني، لكن با معاني بسيار گوناگون و در مواردي متناقض. انسان گرايي به طور كلي و بدون تصريح كافي، جرياني فكري است كه در آن تأكيد بر ارزش هاي خاص انساني در برابر ارزش هاي مادي، اقتصادي، فنيو يا ارزش هاي ديني و فوق مادي دارد. تأكيد بر اين نكته كه تنها انسان معيار سنجش همه چيز است، نوعي انسان گرايي است.¹⁰

بر اساس اين انديشه، انسان مدار و محور همه اشيا و آفريننده ارزش ها و شاخص شناسايي نيكي و بدي است. در اين ديدگاه، انسان به جاي خدا مي نشيند و مي تواند بدون كمك گرفتن از دين و ارتباط با ماوراي طبيعت، مشكلات زندگي خود را حل كند. بنابراين، انسان با داشتن دو اهرم «عقل» و «دانش»، ديگر نيازي به دين ندارد. پيامد اين انسان محوري، زميني كردن دين و بي اعتقادي به آن است.

اومانيسم در واقع، يك جريان افراطي بود كه در مقابل تفريط گرايي مسيحيت در قرون وسطا پديد آمد. مسيحيت زماني در غرب نفوذ كرد كه شكوهمندي امپراتوري روم و آرمان هاي آن از رونق افتاده بود و فضاي يأس و نوميدي بر مردم سيطره داشت. ارباب كليسا از اين فرصت استفاده نموده، به تبليغ عزلت جويي و تقواي منفي برخاستند. مسيحيت معتقد بود: انسان با هبوط آدم، ذاتاً و فطرتاً به معصيت و انحطاط آلوده گشته و از جانب خويش، راهي براي نجات و گريز از اين مخمصه ندارد. از اين ديدگاه، طبيعت و دنياي مادي و حتي جسم انساني سراسر موجوداتي شرور و شرآفرين هستند و روح تنها با دوري از شرايط مادي و جسماني است كه مي تواند به رستگاري نايل شود.

دنياگريزي و ماده ستيزي در فرهنگ مسيحي، در طول هزار سال، با پيرايه هاي بسيار از آداب و تشريفات و سلسله مراتب كليسايي آذين بسته شد و از همه مهم تر آنكه كليساييان با دعوت به زهد و رهبانيت، عملا خود دنياطلبي و ثروت اندوزي را پيشه خويش ساختند. عصر نوزايي (رنسانس) با ظهور سرمايه داري، درست همين نقطه ضعف فرهنگي مسيحي را نشانه گرفت و با شعار «بازگشت به طبيعت بشري و كام روايي دنيوي»، هرگونه اتّكا به جهان ديگر و چشمداشت از عالم بالا را مردود شمرد. اومانيسم عليه اخلاق مسيحي شوريد تا طرف داران آن بهرهوري از انواع لذات و زيبايي هاي مادي را تجربه كنند. آنها بكلي از آسمان اميد برگرفته بودند و آرزوي خويش را در زمين و در غرايز حيواني مي جستند.

بدين روي، لذت گرايي به عنوان بخش جدايي ناپذير تفكر اومانيستي قرار گرفت. تفكر اومانيستي، كه نخست با ترويج عشق زميني و فرهنگ برهنگي در نقاشي و مجسّمه سازي ظهور كرد، به تدريج تمام شئون حيات علمي و عملي اروپاي غربي را دربر گرفت و به عنوان يكي از پايه هاي اساسي ادبيات و فرهنگ غرب جديد تثبيت گرديد.¹¹

فمينيسم محصول عصر روشنگري در اروپاست و اومانيسم از بنيادي ترين مباني فكري بسياري از فمينيست ها محسوب مي شود. در عصر روشنگري اروپا، جريان هاي فكري به وجود آمدند كه به تدريج، صبغه اجتماعي و سياسي به خود گرفتند و بيشتر اين جريان ها درصدد تخريب تفكر ديني بوده، آن را نوعي «تاريك گرايي» قلمداد مي كردند. اومانيسم يا مكتب «اصالت بشر» و انسان محوري، كه در قرون اخير و عصر روشنگري به عنوان جوهره تفكر غرب درآمده، به صورت جدّي مقابل نظريه «خدامحوري» در عالم قرار گرفته است.

فمينيسم در آغاز پيدايش، ماهيتي اومانيستي داشته است. آگوست كنت، جان استوارت ميل و همسرش هاريت تايلور، سارا گريمكه و فرانسيس در قرن نوزدهم، از معروف ترين طرف داران نظريه «تعميم حقوق فردي اومانيستي به زنان» و نخستين رهبران فمينيسم ليبرالي بودند. نظم جنسي آرماني براي فمينيست هاي ليبرال آن بود كه طي آن، هر كس هر نوع زندگي را كه مي خواهد براي خود برگزيند و گزينش او از سوي ديگران پذيرفته شود. اين گروه جنسيت فرد را صد در صد بي ربط با حقوق او مي دانند و معتقدند: سرشت زنانه و مردانه كاملا يكسان است و تنها انسان وجود دارد، نه جنسيت. از اين رو، مخالف پذيرش نقش هاي متفاوت و از پيش تعيين شده براي مذكر و مؤنث در خانواده هستند و بر اين باورند كه در روابط زناشويي، شادكامي و لذت خودمحورانه زن و شوهر اصل است، نه تشكيل خانواده و تربيت فرزند.¹²

ناگفته پيداست كه براساس نگرش اومانيستي جريان فمينيسم، چون هوس انسان محور و ملاك همه امور زندگي است، قانون «حق خودداري از تمكين جنسي زنان در مقابل همسر»، مشروعيت هرگونه ابتذال اخلاقي و اجتماعي، همجنس بازي بر اساس جدايي روابط جنسي از توليد مثل و حق تسلّط بر بدن در روابط جنسي و مبارزه با بسياري از احكام ديني يا مقرّرات اجتماعي را كه محدوديت هاي شرعي يا اخلاقي و حقوقي ايجاب مي كنند، به بهانه تزاحم با انسانيت انسان ها، در جهت گرايش اومانيستي مجاز مي شمرد.¹³

در اين ميان، خانواده و كاركردهاي آن نيز از سايه اين نگرش بي نصيب نمانده است; زيرا به دليل آنكه در نگاه انسان گرايانه فمينيست ها، محور در خانه و خانواده، انسان و خواسته هاي نفساني اوست، از اين رو خانواده بايد به گونه اي بازسازي و تعريف گردد كه كه «لذت» در آن نقش محوري داشته باشد. بدين روي، هرچه بخواهد لذت دنيوي انسان را محدود كند و يا تهديد نمايد محكوم به زوال و نابودي است، هرچند اين عامل تحديد و يا تهديدكننده نظام خانواده و كاركردهاي آن باشد. بنابراين، بايد «لذت جويي جنسي» اصل باشد، و محدود كردن آن به چارچوب خانواده، بر خلاف اين اصل خواهد بود و موجب محدود كردن انسان ها از حق طبيعي خويش قلمداد مي شود.

ب. سكولاريسم

براي واژه «سكولاريسم»، معاني و كاربردهايي همچون «نادين محوري، نادين مداري، نادين باوري، طرف داري از اصول دنيوي و عرفي، مخالفت با شرعيات و مطالب ديني، گيتي باوري، دين گريزي، دين جداخواهي، و اين جهان باوري» بيان شده است. در فرهنگ وبستر، در تعريف «سكولاريسم» چنين آمده: سكولاريسم عبارت است از: اعتقاد به اينكه زندگي و امور مربوط به آن بايد از دين فاصله بگيرد و ملاحظات دين ناديده گرفته شوند.¹⁴ بر اين اساس، ارزش هاي اخلاقي و روش هاي اجتماعي بايد با توجه به معيشت دنيوي و رفاه اجتماعي تعيين گردند، نه با رجوع به دين.

بريان ويلسون در تعريف «فرايند سكولار شدن جامعه» مي گويد:

اگر بخواهيم جداانگاري دين و دنيا را به اجمال تعريف كنيم، مي توانيم بگوييم: فرايندي است كه طي آن وجدان ديني، فعاليت هاي ديني و نهادهاي ديني اعتبار و اهميت خود را از دست مي دهند و اين بدان معناست كه دين در عملكرد نظام اجتماعي، به حاشيه رانده مي شود و كاركردهاي اساسي در عملكرد جامعه، با خارج شدن از زير نفوذ و نظارت عواملي كه اختصاصاً به امر ماوراي طبيعي عنايت دارند، عقلاني مي گردد.¹⁵

يكي از پيامدهاي قهري اومانيسم گرايش به جدايي جامعه و فضاي زندگي از قيود و ارزش هاي ديني است. دين با چهره اي كه مسيحيت برجاي گذاشته بود، با حيات دنيوي و تلاش براي سعادت و لذت اين جهاني سازگاري نداشت. از سوي ديگر، اومانيست ها به دنبال آرمان هايي بودند كه با آسمان و ساحت هاي قدسي هيچ ارتباط و نسبتي نداشتند. بدين روي، با تجربه اي كه اروپاييان از جامعه مسيحي داشتند، تنها راه رسيدن به خواسته ها و اميال خود را «جداانگاري ساحت عمومي زندگي از ساحت ارزش هاي ديني و الهي» مي دانستند. اين فرايند جداسازي دين از حوزه روابط جمعي و زيست اجتماعي را «سكولاريسم» مي گويند.

در اين ميان، عاملي ديگر نيز در بيرون كردن دين از صحنه هاي اجتماعي از تأثير زيادي برخوردار بود. سرمايه داري و اقتصاد آن اساساً به هيچ ارزشي جز سودمندي و گسترش سرمايه پايبند نيست و براي توسعه خويش، به فضاي باز اجتماعي سخت نيازمند است. بررسي تاريخ اقتصادي غرب به خوبي نشان مي دهد كه سرمايه داري در مسير رشد حريصانه خود، نه تنها همه امكانات و نيروي انساني، بلكه همه ظرفيت هاي علمي، اخلاقي و ارزشي را در خود مي بلعد و هيچ حد و مرزي نمي شناسد. روشن است كه چنين نظامي از همراهي و هماهنگي با دين و اخلاق سر باز زند و به دنبال ايدئولوژي همسو با آرمان هاي خويش باشد.¹⁶

فمينيسم نيز با بهره گيري از اين مبنا، به دنبال حذف دين و آموزه هاي آن از نهاد خانواده است. فمينيست هاي افراطي نمي توانند به ارزش هاي ديني معتقد باشند; زيرا مسائل حقوقي، سياسي و اجتماعي مربوط به زنان را خارج از قلمرو هر ديني مي دانند. بنابراين، احكامي مانند حجاب، ممنوعيت سقط جنين، ضابطه مند شدن روابط جنسي و احكام مربوط به خانواده و اخلاق و ارزش هاي ديني را مصداق ستم به زنان معرفي كرده، در جهت محو آنها تلاش مي كنند. از اين رو، تمام تلاش خود را مصروف داشته اند تا آموزه هاي ديني را همچون ديگر ساحت هاي زندگي اجتماعي، از ساحت خانواده جدا سازند. و اين جز به سبب حاكميت روح سكولاريستي فرهنگ سرمايه داري غرب نبوده است كه پيش از اين نيز دين را از ساحت هاي ديگر زندگي اجتماعي بيرون رانده بود.

سكولاريسم با حذف «خدا» و مفاهيم متعالي از عرصه حيات اجتماعي، افراد را به بهره بردن از لذت هاي مادي تشويق مي كند. به قول پل ويتز، با فراگيرشدن سكولاريسم دليلي براي تحمّل محدوديت ها و سختي هاي ازدواج و خانواده وجود ندارد. اين همان چيزي است كه در ديدگاه هاي موج دوم فمينيست ها به چشم مي خورد.¹⁷

مذهب با خانواده و هويّت مربوط به آن مرتبط است. به عبارت ديگر، مذهب بر تأسيس و استمرار خانواده تأكيد مي كند و چون كليسا در غرب دچار فرايند سكولاريزاسيون گرديد، از اين رو، خانواده نيز پشتوانه اجتماعي و سياسي و فرهنگي خود را از دست داد. به همين دليل، فرايند فروپاشي خانواده از سكولاريسم شروع شده و تا زماني كه سكولاريسم بر تمدن غرب حكومت كند، فرايند فروپاشي خانواده نيز ادامه خواهد يافت.¹⁸

بعضي از انديشمندان غربي در ريشه يابي مشكلات اجتماعي، فروپاشي خانواده و كم رنگ شدن ارزش هاي اخلاقي، به جنبش اصلاحات در غرب اشاره كرده و سكولاريسم را منشأ اصلي ظهور ناهنجاري هاي جديد دانسته اند. پل ويتز در فصل آخر كتاب خود تحت عنوان «دين، دولت و بحران خانواده» مي نويسد:

من والدين جدا از هم، مطلّقه ها و خانواده هاي از هم پاشيده غيرسنّتي را بهترين نمونه هاي خانواده سكولار مي دانم. اين خانواده ها خروجي منطقي و اجتناب ناپذير سكولاريزاسيون هستند.

وي در عبارتي ديگر، بيان مي كند:

ريشه مشكلات و گرفتاري هاي غرب به اين سخن نيچه بازمي گردد كه اگر «خدا مرده است»، پس همه كار مي توان انجام داد... بر اساس اين ايده، فرد از ازدواج و صاحب فرزند شدن امتناع ميورزد; چراكه هم ازدواج و هم بچه دار شدن، هر دو، نياز به ايثار دارد تا آزادي]بي قيد[ و اختيار تام.¹⁹

وي راه نجات خانواده از بحران موجود را بازگشت به اصول و مباني ديني برشمرده، مي نويسد:

من به جرئت مي گويم كه دولت سكولار اساساً قادر به تغيير و تحوّل در وضعيت آسيب شناسي شده و مستند خانواده هاي امروزي نيست و تنها راه نجات روي آوردن به اصول و آموزه هاي مبنايي دين است. در غير اين صورت، روز به روز شاهد وخيم تر شدن اوضاع خواهيم بود.²⁰

ج. تجربه گرايي²¹

يكي از مؤلّفه هاي اساسي اومانيسم، «تجربه گرايي» و اعتقاد به خودكفايي و استقلال عقل انساني در شناخت خود، هستي، سعادت واقعي، و راه رسيدن به آن است.

اومانيسم به غرب ياد داد كه راه خوش بختي و كام يابي انسان خود انسان است. از اين رو، بايد گره كارها با دست خود انسان باز شود. از نظر متفكران غرب، دو راه بيشتر وجود ندارد: يكي راه عقل و انديشه، و ديگري آزمون و تجربه. بدين روي، از قرن هفدهم، در غرب دو مكتب فلسفي به وجود آمدند: نخست «عقل گرايي» يا «راسيوناليسم» (rationlism). از معروف ترين متفكران اين مكتب مي توان به دكارت فرانسوي، لايب نيتس آلماني، و اسپينوزاي هلندي اشاره كرد كه فرد آخر عقيده داشت در عقل انسان، مايه هاي اوليه معرفت نهفته اند و با كمك آنها مي توان به شناخت حقيقت انسان و هستي دست يافت. دوم «تجربه گرايي» يا «امپريسيسم» (empricism). معروف ترين انديشمندان اين مكتب در دوره مدرن، هابز، لاك، هيوم، و باركلي هستند كه همگي انگليسي بودند. باركلي معتقد بود: عقل بدون ياري حواس، هيچ گونه شناختي ندارد و تنها راه معرفت، توسّل به تجربه هاي حسي است. البته عقل گرايي بيش از يك قرن در غرب دوام نياورد و چنان كه پيش بيني مي شد، تمدّن غرب گام به گام به حس گرايي نزديك تر شد و سرانجام، تفكر اثباتي (پوزيتيويسم) در تار و پود فرهنگ غرب تنيده شد. تحقيقات نشان مي دهند كه عوامل گوناگوني در اين پيروزي سهيم بودند كه از آن ميان مي توان به ضعف بنيه فلسفي مسيحيت و حتي خردستيزي آن و در نتيجه، يك سنّت ريشه دار عقلاني در عصر نوزايي، پراكندگي و ناسازگاري انديشه هاي عقل گرايان و در نهايت، عقب ماندن آنها از تحوّلات پيچيده و شتابان جامعه غربي و ناهمسازي آنها با نيازهاي زمانه ياد كرد.

اولين و مهم ترين ثمره تجربه گرايي جداسازي انسان از جهان و جداسازي «ارزش ها» از «واقعيات» بود. تجربه گرايي چنين مي آموخت كه معرفت هاي ما همه از جهان تجربه برمي خيزند و براي دست يابي به دانش واقعي، بايد بي طرفانه در فعل و انفعالات خارجي به ديده حس نگريست. آنان معتقد بودند: همه چيز از جمله قواعد اخلاقي، ساخته دست بشر بوده و بايد باشد. والتر ليپمن در كتاب مقدّمه اي بر اخلاقيات مي نويسد:

مردم نيازمند يافتن معيارهاي اخلاقي در تجربه بشري هستند و بايد... با اين باور زندگي كنند كه آنچه براي انسان ضروري و بر او لازم است اين نيست كه اراده خويش را با اراده خدا منطبق سازند، بلكه بايد خواست انسان با بهترين شناخت نسبت به شرايط سعادت بشري منطبق باشد.²²

اومانيست ها در بعد معرفت شناسي معتقد بودند: چيزي كه با سرپنجه قدرت عقلاني بشر قابل كشف نباشد، وجود ندارد و به همين دليل، در بعد هستي شناختي، هرگونه موجود ماوراي طبيعي از قبيل خداوند، وحي، معاد و اعجاز را ـ آن گونه كه در بينش ديني مطرح است ـ ادعاهايي غيرقابل اثبات مي پنداشتند. در بعد ارزش شناختي نيز بر اين باور بودند كه ارزش هاي حقوقي را بايد با استمداد از عقل بشري تعيين كرد.²³ به عبارت ديگر، تجربه گرايي يعني: لزوم آزمون پذيري همه چيز; يعني اعتراف به اين معنا كه هيچ حقيقت ثابت، روشن و اميدواركننده اي كه بتواند پيش از تجربه و آزمون نقطه اتّكاي انسان شود، وجود ندارد.

فلسفه «پوزيتيويسم»، كه همه واقعيت هاي عالم را مادّي و محسوس مي پندارند و با اعتقاد به نوعي اصالت تجربه افراطي، اخلاق و دين را از صحنه حكم راني در عرصه نظريات خارج مي كند، از مباني نظري است كه شالوده فكري مستقيم يا غيرمستقيم فمينيست هاست.

از نظر معرفت شناسي، با فرادستي گفتار علمي نوين، اين فرض گسترش يافت كه پذيرش هر چيزي به عنوان حقيقت، غيرعاقلانه است، مگر آنكه بتوان آن را ثابت كرد. فمينيست ها با تكيه بر اين اصل، اين مسئله را مطرح مي كنند كه نمي توان آنچه را در طول تاريخ به عنوان سرشت زن، طبيعت زنانه، فرودستي او، اقتدار مرد، الگوي زن خوب، و مانند آن را كه بر آن اصرار شده، بدون چون و چرا پذيرفت. آنان با اشاره به مطالعات نوين تاريخي و انسان شناختي قرن نوزدهم درباره جوامع گوناگون تاريخي و معاصر، اذعان مي كنند كه زندگي زنان در جوامع گوناگون يكسان نبوده و زنان در همه جا نقش ها و موقعيت اجتماعي مشابهي نداشته اند، و ممكن است آنچه براي زنان در يك جامعه ناپسند محسوب مي شود در جامعه ديگر، يك ارزش و يا امري واجب باشد. در نتيجه، نمي توان قانوني عام درباره موقعيت زنان صادر كرد. همين مطالعات پايه اي شدند براي آنچه جان استوارت ميل «مصنوعي بودن زنانگي» و نويسندگان معاصر «بر ساختگي» آن مي نامند. علاوه بر آن، علم، كه قرار بود در جهت كنترل طبيعت به كار گرفته شود، حتي مي توانست نقش هاي طبيعي و متّكي بر ويژگي هاي طبيعي را نيز در هم شكند و از اين طريق، در آنچه «وضعيت طبيعي» زنان تلقّي مي شد، تغيير ايجاد كند.²⁴

فمينيسم با تكيه بر اين مطالعات، در تلاش است تا نقش هايي همچون مادري و همسري را، كه در طول تاريخ از طبيعي ترين نقش هاي زن در كانون خانواده بوده اند، نفي كرده، آنها را مهم ترين عامل اعمال ستم از سوي مردان با نظام پدرسالاري و همچنين عامل پذيرش ستم از سوي زنان جلوه دهد. بنابر استدلال نظريه فمينيستي، جامعه رفتار مرتبط با جنسيت (مانند مادري و همسري) را به شيوه اي بي قاعده به هريك از دو جنس زيست شناختي پيوند مي دهد. بخش بزرگي از پژوهش هاي فمينيستي معاصر با استفاده از رويكردهاي نظري متعددي، از رفتارگرايي گرفته تا نظريه «روابط ابژه اي»، اثبات مي كنند كه تفاوت هاي رواني مشاهده شده بين دو جنس فطري نيستند، بلكه نتيجه شرطي سازي نقش جنسي هستند.²⁵ به نظر فمينيست ها، تجربيات زنان از مادري و زندگي خانوادگي نشان داده است كه خانواده بستري مناسب براي مناسبات سلطه است كه مي تواند به برخورد، خشونت و توزيع غيرمنصفانه كار و منابع بينجامد.²⁶ چنين سلطه اي بايد از اساس برچيده شود!

د. نسبيت گرايي

يكي از ويژگي ها يا لوازم حاكميت عقل ابزاري، تن دادن به تاريخي شدن ارزش هاي انساني و پذيرش نسبيت در فهم حقايق و معارف است. در مدرنيسم غربي، با حذف دين از ساحت علوم اجتماعي و با تضعيف بنيان هاي عقل نظري و عملي، خردِ ابزاري با تكيه بر فهم هاي جزئي و تمايلات اين جهاني، در پي سامان بخشيدن به حيات دنيوي در محدوده هاي تنگ تاريخي برآمده است. با اين نگاه، حكمت جاويدان و ارزش هاي پايدار در زندگي واقعي بشر، در تلقّي هاي علمي جايگاهي ندارد.

اساساً در تفكر جديد، برخلاف فلسفه ارسطويي يا مسيحي، ارزش ها در كالبد جهان تنيده نشده اند تا بتوان با تلاش علمي به آنها دست يافت. ايريس مورداك مي گويد: ارزش ها كه قبلا به مفهومي در عالم اعلا رقم زده شده بود، به دامان اراده انسان سقوط مي كنند. واقعيت متعالي وجود ندارد. تصور «خوب» غيرقابل تعريف و تهي است و انتخاب انسان مي تواند آن را پركند. «بنابراين، فرد خود بايد ارزش هاي خويش را برگزيند و اخلاقيات خاص خود را پي ريزي كند. خوب يا بد بودن ناشي از داوري اخلاقي فرد است. هيچ ارزش و آرمان مشتركي بين همه انسان ها وجود ندارد و هركس هر چه را دوست دارد «خوب» مي نامد. بنابراين، اخلاق و الگوهاي زندگي اموري كاملا نسبي و دلخواه هستند. هركس مي تواند به سؤال «چگونه بايد زندگي كنم» پاسخ گويد، بي آنكه درباره ماهيت انسان و جهان انديشيده باشد.

تأكيد بر نسبيت اخلاقي، پيامدهاي مهمي در پي دارد كه مهم ترين آنها اين است كه انسان را از همه قيود اخلاقي و ارزش هاي انساني آزاد مي كند و سركشي در مقابل فرمان هاي اخلاقي و ديني را مجاز مي شمرد.²⁷

فمينيسم به عنوان مولود فرهنگ سرمايه داري غرب نيز در انديشه هاي خود، از اين اصل سود مي جويد و هيچ ارزش اخلاقي و ديني را ثابت و مطلق نمي داند و عقيده دارد كه هركس حق دارد هرگونه كه بخواهد زندگي كند. ترتيب جنسي آرماني براي فمينيست ها آن است كه هر فردي مناسب ترين سبك زندگي را براي خود برگزيند و گزينش او ازسوي ديگران پذيرفته شده، مورد احترام قرار گيرد، خواه خانه داري يا خانه شوهري باشد يا زندگي مجرّدي، بچه دار يا بي بچه و يا نوعي ارضاي جنسي انعطاف پذير را در پيش گيرد.²⁸

از اين رو، فمينيست ها نهاد خانواده و ازدواج را آماج حمله هاي بي امان خود قرار داده و با عناويني زشت از آن ياد مي كنند. نهاد خانواده براي آنها يك ارزش ثابت نيست كه در عالم واقع تنيده شده باشد. آنان خانواده و ازدواج را محدودكننده حق جنسي زن مي دانند; زيرا آزادي جنسي زنان را، حق دست رسي آنها به ارتباطات آزاد جنسي تلقّي مي كنند. ازدواج تا جايي براي آنان قابل پذيرش است كه آزادي هاي جنسي شان را محدود نكرده باشد. حفظ حيات جنيني كه در شكم زن است، از نگاه نسبيت گرايي فمينيست ها، هميشه يك امر خوب و مثبت نيست، حفظ جنين تا زماني خوب است كه زن بخواهد و وجود حضور و حيات او را انتخاب و اراده كند. اما اگر به هر دليلي، وجود جنين را براي خود مزاحم تلقّي كند، سقط آن از حقوق مسلّم او شناخته مي شود.

از اين منظر، همجنس گرايي پديده اي زشت و مذموم نيست; زيرا آنچه اين پديده را زشت يا زيبا جلوه مي دهد، به داوري خود فرد بازمي گردد. وقتي شخص همجنس گرايي را به عنوان بديلي براي ازدواج ناهمجنس گرا برمي گزيند، بايد به انتخاب او احترام گذاشت.

روشن است كه هر يك از ديدگاه هاي مذكور پيش از هر چيز بنيان خانواده را به سوي فروپاشي و اضمحلال، رهنمون خواهد كرد.

هـ . فردگرايي²⁹

«فردگرايي» در مفهوم اصلي آن، يكي از پيامدهاي طبيعي اومانيسم و سكولاريسم بود. اين مفهوم فرد را واقعي تر يا بنيادي تر و مقدّم بر جامعه بشري و نهادها و ساختارهاي آن تلقّي مي كند. همچنين در مقابل جامعه يا هر گروه جمعي ديگر، براي فرد ارزش اخلاقي والاتري قايل مي شود. در اين شيوه تفكر، فرد از هر لحاظ مقدّم بر جامعه قرار مي گيرد. اين نوع نگاه فرد را واقعي تر مي داند. در نظريه هاي نيمه تاريخي «قرارداد اجتماعي» كه توسط هابز و لاك بسط يافته، فرد به لحاظ زماني پيش از جامعه وجود داشته است; پس حقوق و خواسته هاي او به لحاظ اخلاقي مقدّم بر خواسته هاي جامعه قرار مي گيرند و فردگرايي هستي شناختي مبناي فلسفي لازم براي فردگرايي اخلاقي و سياسي را به وجود مي آورد.³⁰بنابراين، فردگرايي صرفاً يك ايده سياسي يا حقوقي نبوده، بلكه ريشه در جهان بيني و هستي شناسي غرب جديد داشته است.

بين فردگرايي و نسبيت گرايي نيز يك رابطه اساسي برقرار است; بدين گونه كه عصر نوزايي با جداكردن انسان از طبيعت، به تفكيك ارزش و عينيت پرداخت. با قبول تمايز بين واقعيت و ارزش (نسبيت گرايي) كاملا بجا بود كه تصميم گيري درباره مسائل اخلاقي را به مذهب واگذارند و كشف حقيقت را بر عهده علم بگذارند، اما با ظهور فردگرايي، ادعا شد كه هيچ قدرت بيروني نبايد بر خواسته هاي فردي فرمان براند، و يگانه معيار حقيقت، فرد است. عصر جديد همان گونه كه انسان را از طبيعت جدا كرد، همان سان انسان ها را نيز از يكديگر جدا نمود.

نكته مهم اين است كه منظور از «فرد» در اينجا نه مشتركات بين انسان ها، بلكه دقيقاً نقاط افتراق و امتياز آنها بود. بدين روي، فردگرايي گام بعدي را در تكميل اومانيسم برداشت: اگر در اومانيسم، انسان محور و مدار هستي بود در اينجا بيان شد كه فرد با همه خصوصيات فردي اش، معيار و ميزان است.

فردگرايي به عنوان يكي از پيامدهاي طبيعي اومانيسم و سكولاريسم، محوريت غريزه و اميال انساني را در گزيدن ارزش ها، خلقيات و رفتارها مي پذيرد و خرد آدمي را به منزله ابزاري در خدمت تأمين منافع فردي و اغراض و اميال شخصي قرار مي دهد. در اين انديشه، زندگي فرد به خود او تعلّق دارد. اين زندگي دارايي خود اوست و به خداوند، جامعه و دولت تعلّق ندارد و فرد مي تواند با آن هرگونه مي خواهد، رفتار كند. در چنين نظامي، ارزش فرد نه در حركت تكاملي فرد، كه در ميدان لذت جويي مادي معنا مي پذيرد. اصالت فرد و تمنّيات او سمت وسوي حركت انساني را رقم مي زنند و جوّي مي سازند كه در آن جز فضايي آزاد و رها براي رسيدن به خواسته ها و اميال نفساني وجود نداشته باشد و جز خواسته هاي ديگران چيز ديگري محدودكننده اين تلاش ها نخواهد بود. ليبراليسم در حقيقت، نمود آشكار همين انگاره است.

در نگاه فمينيسم، اصالت فرد شامل اصالت حقوق، خواسته ها، غرايز و عقايد فرد است و از آن درجه از اهميت برخوردار است كه هيچ قانوني قدرت سلب مشروعيت و يا ايجاد محدوديت آن را ندارد. بها دادن به هر آنچه فرد مي خواهد، آغاز تفرّد بي پاياني است كه به تفرعن بي پايان تري مي انجامد، تا آنجا كه حتي نهاد محبوب و مقدّسي همچون خانواده، كه در طول تاريخ مورد احترام فرهنگ هاي گوناگون بشري بوده است، نمي تواند و يا نبايد مانع و يا محدودكننده خواسته هاي شخصي افراد باشد. از اين رو، اگر تأمين خواسته فرد منجر به تخريب خانواده شود، باز هم اين انتخاب و هنجارسازي از سوي جامعه و قانون ترجيح دارد. بنابراين، مي بينيم كه در همين موضوع خانواده، چگونه براي دست رسي آسان فرد به انواع خواسته ها، الگوهاي جديدي از خانواده، كه بيشتر به خوابگاه شبيه هستند تا خانواده، ارائه مي شوند. گاه ماجرا از اين هم غم انگيزتر مي شود; به گونه اي كه وظايف خانوادگي كه بر محور «عاطفه و مسئوليت» استوارند، به مؤسساتي كه بر اساس «قرارداد و منفعت» تأسيس شده اند واگذار مي گردند تا يك حلقه مادي در «سلسله اشتغال» و يك حلقه غيرمادي در «سلسله فرهنگ» براي تأمين خواسته هاي نظام سرمايه داري پديد آيد، آن هم با توجه به تأثير منفي واگذاري مسئوليت هاي خانوادگي به ديگر نهادها و بَديل پذير دانستن شئون خانواده و مادري.³¹

جنبش فمينيسم به منظور اعطاي آزادي هاي بيشتر براي زنان و افزايش فردگرايي در بين آنان، حذف يا كم رنگ كردن اهميت خانواده را برگزيد. اين مقوله نيازمند اهرم هاي قانوني و پشتوانه هاي سياسي بود و نظام هاي غربي با طرح شعارهاي دموكراسي و حقوق بشر درصدد اصلاح يا تغيير ماهيت قوانين، راهبردها و نگرش هاي جامعه برآمدند. قانوني شدن سقط جنين، عرفي سازي و ايجاد فرهنگ زندگي بدون تعهد اخلاقي و قانوني و نيز زندگي بدون ازدواج زن و مرد در كنار يكديگر، آزادي روابط جنسي، كه نياز زنان به ازدواج را تحريف مي نمايد، برنامه هاي حمايت از همجنس گرايي، حمايت از خانواده هاي تك سرپرست و تكوالد و تابوشكني هاي متعدد در زمينه فرزندان نامشروع و ايجاد مهدكودك ها، پانسيون هاي متعدد براي رهايي زنان از نقش مادري، از جمله تحرّكات دهه هاي اخير دنياي غرب بوده است.³²

و. ليبراليسم³³

«ليبراليسم» عبارت است از: «نوعي ايدئولوژي و گونه اي جهان بيني كه فرد را پايه ارزش هاي اخلاقي مي شمرد و همه افراد را داراي ارزش برابر مي داند. از اين رو، فرد بايد در انتخاب هدف زندگي خود، آزاد باشد.»³⁴

درباره پيشينه ليبراليسم بايد گفت: بر پايه فردگرايي، به تدريج مجموعه اي از انديشه هاي سياسي، حقوقي و اقتصادي شكل گرفتند و پايه هاي غرب جديد را بنا نهادند. شعارهايي همچون «برابري، حقوق بشر، آزادي فردي، حق مالكيت و تساهل»، همگي برگرفته از مباني سابق و نتايج برخاسته از فردگرايي هستند.

از اين نگاه، چون در جهان هيچ حقيقت اخلاقي وجود ندارد و اساساً براي شناخت ارزش ها هيچ ملاك و معياري در دست نيست، ارزش هاي انساني جز بر پايه تمايلات افراد قابل تعريف و توصيف نيستند. پس چاره اي نيست جز آنكه افراد هركدام آزادانه و به طور برابر به دنبال خواسته ها و اميال خويش باشند. بر اساس اين نگرش، بشر بايد آزادي خود را در طبيعت و جامعه تجربه كند و خود بر سرنوشت خويش حاكم گردد و اين انسان است كه حقوق خويش را تعيين مي كند، نه آنكه تكليفي از مافوق براي او تعيين شود. در اين ديدگاه، انسان حق دارد، نه تكليف.³⁵

اما به راستي، مراد ليبراليسم از «آزادي» چيست؟ بي شك، «آزادي» مفهومي بي نياز از توصيف نيست و ليبراليسم مفهوم خاصي از «آزادي» دارد كه به روشن شدن تمايز آن از ساير گرايش هاي سياسي كمك مي كند. هنگامي كه از آزادي سخن مي گوييم دست كم، با سه پرسش مهم روبه رو مي شويم: آزادي از چه چيز؟ براي چه؟ و براي كه؟ در ليبراليسم، اين واژه معمولا به صورت «آزادي از چه چيزي؟» تعريف مي شود و «نه آزادي براي چه منظوري؟» ليبراليسم غالباً آزادي را به گونه اي منفي و به مثابه شرايطي كه در آن شخص مجبور نيست، مقيّد نيست، در امورش مداخله نمي شود و تحت فشار قرار نمي گيرد، تعريف مي كند.³⁶

يكي از مباني مهم ليبراليسم، «اصالت فرد» و نفي هر نوع سرچشمه و مبدأ آگاهي غير از تشخيص فردي است. بنتام مي گويد:

به طور كلي، مي توان گفت: هيچ كس به خوبي خود شما نمي داند چه چيز به نفع شماست. هيچ كس با چنين پي گيري و شور و شعفي، مايل به دنبال كردن آن نيست.³⁷

اميال انساني يكي از مفاهيم محوري در انديشه ليبراليسم است. در اين نگاه، بن مايه كنش هاي انساني نيروي طبيعي، تمنّيات و اميال ذاتي انسان است كه فعّالانه از درون مي جوشد و در مرحله بعد، فرد براي ارضاي اين اميال به عقل نياز دارد. به عبارت ديگر، شهوات و خواسته هاي نفساني هستند كه به فرد جان مي دهند و جايگاه عقل در اين نگاه، جايگاه خدمت كار و برده شهوت بودن است. در چارچوب مفهوم ليبرال طبع بشر، فكر ميل انساني جايگاهي محكم و استثنايي دارد. از ديدگاه هابز، هيوم و بنتام، اين صفات نوعي استقلال قاهرانه دارند كه آنها را خارج از حوزه اخلاق قرار مي دهد، اميال واقعياتي غيرقابل تغييرند.³⁸

آزادي طلبي فمينيست ها از نگاه اومانيستي آنان به آزادي نشأت مي گيرد. در اين مكتب، انسان موجودي است «آزادِ آزاد»، نه «آزادِ مسئول». مبتني بر اين تلقّي، آزادي يعني مجاز بودن هر نوع اراده و هر نوع انتخاب. از سوي ديگر، اصل ديگري وجود دارد تحت عنوان «يكي شدن با مردان» كه اصلي است حامل يك پيام تحقيركننده; يعني زن حيثيتي فرعي است و مرد حيثيتي اصلي; پس شايسته است زن مثل مرد شود و آن كه بايد تغيير كند و تحت عنوان برابري، همچون ديگري شود، زن است، نه مرد. پس آزادي تنها راه رسيدن به اين برابري است. بنابراين، اصل «برابري» نبايد توسط هيچ نيرو و اراده اي محدود گردد، خواه اراده عواطف مادرانه و يا خصايص زنانه و يا هر نوع بايد اخلاقي و يا قرارداد اجتماعي. همه موانع بايد به حرمت اينكه آدمي در هر كاري مجاز است و آزاد، كنار گذاشته شوند، حتي شرايط مساوي براي آزادي در انتخاب هم نبايد فراهم آيند; زيرا در آن صورت، ممكن است زنان چيزهايي را برگزينند كه با معيارهاي اخلاقي، قراردادهاي اجتماعي و ويژگي هاي زنانه تناسب داشته باشند! در اين باره، خانم سيمون دوبوار در مصاحبه با بتي فريدن مي گويد:

به هيچ زني نبايد اجازه داد تا در خانه بماند و به امر پرورش كودكانش بپردازد. جامعه بايد بكلي تغيير كند و به زنان اجازه ندهد كه فقط وظيفه پرورش فرزندان را بر عهده گيرند; يعني اگر به هر زني حق انتخاب در خانه ماندن و پرورش كودكان خود و شاغل بودن در بيرون را بدهند، اغلب زنان ترجيح مي دهند تا در خانه بمانند.³⁹

نفي نهاد ازدواج وخانواده و معرفي آن به عنوان «فحشاي عمومي» و «عامل بدبختي زنان» در گفتار سيمون دوبوار و جايگزيني نظريه «زوج آزاد» و «همزيستي مشترك» ولي بدون هيچ گونه تعهد و مسئوليتي ميان زن و مرد براي تأمين آزادي مطلق زن و مرد و تصريح به سوسياليسم جنسي، از پيامدهاي پذيرش نگاه ليبراليستي در انديشه نظريه پردازان جريان فمينيسم است.⁴⁰

انديشمندان فمينيست در دفاع از آزادي تا آنجا پيش مي روند كه ازدواج و تشكيل خانواده را به «بردگي» تشبيه كرده، آن را تنها برده داري قانوني برمي شمرند. استوارت ميل در كتاب انقياد زنان، كه درباره آزادي زنان نگاشته است مي نويسد:

قانون اطاعت و بندگي، كه امروز در ازدواج جاري است، با همه اصول جهان مدرن و نيز با همه تجربه هايي كه اين اصول به كندي و با رنج و مرارت فراوان از دل آنها برآمده است، عميقاً در تضاد است. حال كه بردگي سياهان موقوف شده است، بردگي زنان تنها موردي است كه انساني را با همه استعدادهايش در اختيار انسان ديگري قرار مي دهد، به اين اميد كه او با مروّت و مهرباني، از قدرت خود فقط به نفع فردي كه مقهور اوست، سود جويد. ازدواج عملا تنها بردگي است كه قانون ما آن را به رسميت مي شناسد. اكنون ديگر هيچ انساني به حكم قانون، برده نيست، الا بانوي هر خانه.⁴¹

روشن است كه وقتي پايه هاي يك انديشه، فردگرايي و فربه شدن خواسته هاي آدمي بدون هيچ منع و مزاحمتي باشد، آزادي يكي از لوازم قطعي چنين نگريستن و زيستني است. اين فهم از آزادي هرگز منجر به آزادي فطرت، انديشه و روح نمي شود، بلكه طي آن، آزادي غريزه و اندام تعقيب مي گردد و تمنّا مي شود. در اين آزادي، هر نوع تجاوز، اهانت و ظلم به حقوق واقعي انسان ها، همچون روابط نامشروع، به شرط وجود رضايت طرفين، نه تنها پذيرفتني است، بلكه قابل توصيه و حتي تحسين نيز هست! معلوم است كه وقتي پايه هاي فكري مكتبي مبتني بر فردگرايي باشد، آزادي يكي از لوازم قطعي چنين نگرشي خواهد بود.

«آزادي» به تعبير اريك فروم، اگرچه داراي دو معناست: (1. آزادي از چه؟ 2. آزادي براي چه؟) اما همه تلاش غرب براي آزادي به مفهوم ليبراليستي آن، يعني تحقق «آزادي از چه؟» بوده و كمتر بر روي «آزادي براي چه؟» تمركز صورت گرفته است; زيرا در تلقّي دوم، هدف و رسالت آزادي مشخص مي شود تا آزادي صرفاً يك رهاشدگي از قيود اخلاقي، ملّي و بومي نباشد.⁴²

ز. برابري⁴³

يكي ديگر از اصول بنيادين ليبرال، كه فمينيست ها آن را به عنوان مبناي عمل خود برگزيده اند، اصل «برابري» است. اين اصل را مي توان محوري ترين آرمان فمينيسم ناميد. فمينيسم مدعي اصل برابري كامل و يكنواخت و به دور از هرگونه تفاوت بين حقوق همه انسان ها، اعم از زن و مرد، است. البته بايد در نظر داشت كه برابري بدان معنا نيست كه همه توانايي برابر يا درك اخلاقي برابر يا جذّابيت شخصي برابر دارند، بلكه مراد از «برابري» اين است كه همه در برابر قانون، حقوق برابر دارند و حق دارند از آزادي مدني برخوردار شوند. هيچ قانوني نبايد به برخي امتيازات خاصي بدهد و بر برخي، تبعيض هاي خاصي تحميل كند.⁴⁴

برابري ـ همچنان كه از نام آن پيداست ـ در جستوجوي تساوي است، آن هم دقيقاً با تعريف كمّي و محسوس. در اين ديدگاه، هر نابرابري و هر نوع تفاوت، زشت و مذموم است، اگرچه عادلانه باشد و هر نوع برابري و عدم تفاوت، زيبا و ممدوح است، اگرچه غيرعادلانه باشد.

برابري خواهي نقطه كانوني همه آموزه هاي فمينيستي محسوب مي شود. در تعاليم فمينيسم، برابري و نفي تفاوت دو جنس در عرصه خانه و اجتماع، چنان دنبال مي شود كه هر چه به عنوان نقش مبتني بر جنس است، بايد نقش بر آب شود و فقط آخرين لايه تفاوت، كه تنها تفاوت پذيرفته شده از جانب فمينيست هاست، يعني صرف «نرينگي و مادينگي» مي تواند بماند. اين موضوع نقش هاي طبيعي و تاريخي آنها را آن قدر كم رنگ مي نمايد كه به راحتي مي توانند به جاي هم نقش ايفا كنند.

برابري حقوق و منزلت زن و مرد شعار هميشگي فمينيسم بوده و تقريباً همه ديدگاه هاي فمينيستي براي كسب حقوق برابر زنان و مردان، به مبارزه نظري و عملي پرداخته اند. آنها تا بدان جا بر برابري پاي مي فشارند كه الگوهاي ارزشي و رفتاري متمايز ميان زن و مرد را به عنوان برهم زننده اصل «برابري» برنتابيده و خواستار تحوّل آنها شده اند و عقيده دارند كه بايد انسان بودن به جاي زن يا مرد بودن، هدف فرايند جامعه پذيري باشد.⁴⁵

در پرتو اين اصل نوشته شده، زنان بايد خود را به يك اصل نانوشته، كه «مردان بهترند!» برسانند. در اين انگاره، زنان بايد با همين ترازوي كمّي و محسوس برابري، به هر بهايي كه شده است به مردان برسند، اگرچه وجه پربهاي زن بودن را زير پا بگذارند. در پرتو اين تلقّي از برابري، زن نه تنها بايد خود را «اِنكار» كند، بلكه بايد از آن اعراض كرده، بر مرد شدن «اصرار» بورزد.

با دقت در اصل «برابري»، كه فمينيست ها ادعا مي كنند، مي توان گزاره هاي جانبي را يافت كه اين اصل مبتني بر آن گزاره هاست. در ذيل به محورهايي از آنها اشاره مي شود:

1. هر تفاوتي تبعيض است و هر تبعيضي غيرقابل تحمّل.

2. همه برتري ها در مردان هستند و زنان براي دست رسي به برتري، بايد مثل مردان شوند.

3. جهان برابر جهان بدون جنسيت است. پس مقابله با جنسيت تلاشي براي برابري است.

4. فقط با آزادي مطلق مي توان برابري مطلق را براي زنان تأمين كرد.

5. برابري در همه چيز، همه وقت و همه جا اصلي ترين هدف است.

6. مرد بودن يك حيثيت اصلي و زن بودن يك حيثيت فرعي است. پس آن كه بايد مثل ديگري شود زن است، نه مرد.

7. بهبود وضعيت زنان فقط در گرو برابري زنان با مردان است، نه مردان با زنان.

8. رفع كليه اشكال تبعيض عليه زنان فقط در ايجاد كليه اشكال برابري با مردان نهفته است.

9. برابري با مردان يك اصل لازم الحصول است، اگرچه با انكار «زن بودن» همراه باشد.

با كمترين تأمّل در موارد مزبور، به دست مي آيد كه لايه هاي بيروني فمينيست ها در تلاش براي رسيدن به مردان، از يك گزاره نهفته در لايه هاي دروني آنها نشأت مي گيرند و آن اين است كه مردان بهترند; پس بدون هيچ ترديدي بايد با همه توان به آنها رسيد. حاصل پي جويي چنين گزاره هايي اين است كه زنان بايد در حوزه نظري، «همتاي مرد» شوند و در حوزه عملي «همپاي مرد» بودن.⁴⁶

برابري در پي آن است كه بگويد: هر زني نه فقط توان مرد شدن دارد، بلكه بايد تمنّاي مرد شدن را هم داشته باشد. در اين ديدگاه، عدالت تا حدّ تساوي، نازل و بلكه ناروا مي گردد. اين در حالي است كه برابري تنها در صورتي به حكم عقل ارزشمند شمرده مي شود كه زمينه هاي برابر داشته باشد. به عبارت ديگر، آرمان برابري تنها در صورتي منافع زنان را تأمين مي كند كه زن و مرد از طبيعتي كاملا يكسان برخوردار باشند; اما با فرض وجود زمينه هاي نابرابر، برابري در معناي يادشده به ناديده گرفتن شرايط خاص زنان و تنوّع مشكلات آنان مي انجامد. طرف داران آرمان برابري، هم با اشكال فقدان دليل علمي بر برابري طبيعي زن و مرد روبه رو هستند ـ زيرا تحقيقات جديد بر تفاوت هاي طبيعي در جنبه هاي زيست شناسانه و روان شناسانه بين زن و مرد تأكيد دارند ـ و هم بايد مسئوليت پيامدهاي تحقق الگوي برابري را بپذيرند. نتيجه فقدان واقع گرايي و عدم رعايت تناسب ميان برنامه ها و قوانين با ويژگي هاي طبيعي، حركت بر خلاف مسير طبيعي رشد زنان است. و در اين ميان، مشكلات بسياري را فراروي زندگي زنان، به وجود آورده است.⁴⁷

توجه به اين امر مهم، فريدان را ـ كه خود از فمينيست هاي مدافع طلاق بدون تقصير بود ـ واداشت تا سياست طلاق فمينيسم را «راهبردي غلط» معرفي كند. وي مي گويد:

جنبش زنان به شدت دغدغه آن را داشت كه برابري حقوق و فرصت ها بايد به معناي برابري مسئوليت ها باشد و در نتيجه، نفقه از بين رفت.

او در ادامه مي گويد:

مادامي كه در حال گرفتار شدن در آن بوديم، تشخيص نمي داديم... هنگامي كه گفتيم: «نفقه نه»، به دام افتاديم; زيرا زنان خانه داري كه طلاق مي گرفتند گرفتار تنگناهاي وحشتناكي مي شدند.⁴⁸

از اين رو، مي بينيم پارادايم «برابري» نه تنها پايان بخش ظلم هايي كه به زن مي شود نيست، بلكه ظلم را همچون انرژي ناميرا مي كند تا از شكلي به شكل ديگر و از صورتي به صورت ديگر تغيير يابد. امروزه زنان بسياري دريافته اند كه رهاورد فمينيسم ايجاد يك باور غلط در زنان بوده است كه همواره از هر تفاوتي تبعيض بفهمند، موقعيت هاي مردانه را مثبت و انساني تحليل كنند و همان را بخواهند و هميشه در برابر تفاوت ها احساس كمبود كنند. چنين زني هرگز روي آرامش را نخواهد ديد و كانون خانواده، كه بايد با محوريت او مكاني آرام و بي دغدغه براي زندگي باشد، حسرتكده اي پرتنش خواهد بود.

ح. ناديده انگاشتن نهاد خانواده

يكي ديگر از اصولي كه به صورت هاي گوناگون در انديشه فمنيست ها وجود دارد، بي اعتنايي به نهاد خانواده و ناديده گرفتن آن است. در رويكردهاي فمينيستي، خانواده نه تنها محور نيست، بلكه ساختاري ستم آلود است كه بايد دگرگون شود. دگرگوني در ساختار خانواده و سوق دادن زنان به مشاغل عمومي و تضعيف نقش ويژه مادران در نهاد خانواده، از اصول برنامه هاي بيشتر فمينيست هاست.

به عقيده سيمون دوبوار، آنچه زن را در قيد بندگي نگه مي دارد، دو نهاد عمده ازدواج و مادري است. وي نظام خانواده را به عنوان ركني براي حيات اجتماعي و پرورش انسان هاي سالم، به شدت مورد حمله قرار داد و ازدواج را نوعي «فحشاي عمومي» و عامل بدبختي زنان مي دانست و مخالفت با توليد مثل و شكل رايج روابط جنسي را به عنوان مسائل اساسي جنبش فمينيسم تلقّي مي كرد.⁴⁹

نوع ديگر ناديده انگاشتن نهاد خانواده، نظريه «جدا زندگي كردن زن ومرد بود» كه از سوي فمينيست هاي راديكال مطرح مي شد. آنها تبليغ مي كردند كه ازدواج زن را به موجودي «خانه دار» و «فرزندزا» و مرد را به «نان آور»، «پدر» و «من اصلي» تبديل مي كند، و به اين دليل كه مردان، حتي در نزديك ترين نوع روابط، زنان را زير سلطه خود در مي آورند، زنان بايد جداي از مردان زندگي كنند و به همين دليل، نظريه «زوج آزاد» را آسان ترين راه براي رهايي از بردگي ازدواج مي دانستند. نظريه «زوج آزاد» نوعي همزيستي مشترك بين زن و مرد است كه بر مبناي آن، هيچ مسئوليت حقوقي بر عهده طرفين نمي آيد، بلكه فقط پاسخي به نيازهاي جنسي، بدون در نظر گرفتن وجوه عاطفي آن است. در يك ديدگاه افراطي تر، نظريه «زوج آزاد» تا همجنس بازي پيش مي رود. اين نوع همزيستي پيامدهاي دست و پاگيري مانند زايمان و فرزندزايي به دنبال ندارد و زنان را از خود ديگربيني تاريخي رها خواهد ساخت.⁵⁰

از سوي ديگر، فمينيست هاي ماركسيست به گونه اي ديگر نهاد خانواده را از محوريت خارج كرده اند و آن را در كانون توجه خود قرار نمي دهند. آنها فعاليت زايشي زنان را ناديده گرفته، زايندگي را يك روند حيواني مي دانند تا عملي انساني! آنها سرشت انساني را از طريق كار توليدي قابل تغيير مي دانند، نه از طريق كار زايشي. از اين رو، اذعان مي كنند كه كار زنان ممكن است از نظر اجتماعي، ضروري محسوب شود، اما كاملا تاريخي است و به اين دليل، كاملا انساني به شمار نمي آيد.

فمينيست هاي سوسياليست نيز عطف توجه به امور ديگر خانواده را از كانون توجه خود خارج ساخته اند. آنها معتقدند: با وجود آنكه زنان هميشه كارهاي گوناگوني انجام مي دهند، اما در طول تاريخ، در درجه اول با كار جنسي و زايشي خود، به مثابه مادران تعريف شده اند، و حال آنكه با چنين تعاريفي، اين واقعيت كه مثلا نيمي از كشاورزان جهان زن هستند، در سايه قرار مي گيرد. به نظر آنها، جدا كردن زنان از عرصه توليد و در نظر گرفتن آنها به عنوان مادر، استثمار زنان را، كه در جامعه صنعتي شدت يافته، گسترش داده است.⁵¹

كنش هاي متنوّعي از مخالفت (به صورت راه پيمايي و تظاهرات و همچنين به اشكال جديدتري همچون استفاده از رايانه) تا سياست مقاومت روزانه و لابي كردن و فعاليت هاي نهادي در سطوح گوناگون براي نمايندگي منافع زنان را دربر مي گيرد. البته بخش عمده فعاليت ها، خارج از عرصه مبارزه و در راه حفظ و تقويت روابط سازماني، انتقال تجارب، جمع آوري و ارزيابي اطلاعات و افزايش آگاهي فمينيستي است.⁵²

نتيجه گيري

جريان فمينيسم، هرچند با ادعاي دفاع از حقوق زنان پا به عرصه مبارزه با ستم عليه زنان نهاد، اما بدون توجه به ابعاد گوناگون زندگي بشري و بدون آگاهي از نيازهاي واقعي هر دو جنس، به نظريه پردازي و سپس تلاش براي اعمال سياست هاي عملي خاص درباره زنان و مردان پرداخت. و از اين راه نه تنها ستم عليه زنان را محو نكردند، بلكه خود زمينه ساز ظلمي مضاعف بر زنان شدند.

فمينيست ها ريشه فرودستي زنان را كانون خانواده مي دانستند و تلاش كردند اين كانون مهم و حياتي زندگي بشر را به صرف توهّم اينكه عامل ستم بر زنان است از ميدان بيرون نكنند. غافل از اينكه نگاه تك بعدي و جزئي نگر آنها، زنان را در گردابي سهمگين انداخته به گونه اي كه ستمي كه امروزه در نظام سرمايه داري بر زنان روا داشته مي شود، هرگز با ميزان ظلم و ستمي كه گمان مي رود خانواده بر زنان وارد مي كند، قابل مقايسه نيست. از اين رو، بسياري از فمينيست ها در دهه 1980 به نقش مثبت خانواده نيز توجه نشان دادند و اين نكته مورد تأكيد قرار گرفت كه نبايد خانواده به عنوان كليتي يكپارچه نفي شود و بايد در كنار ابعاد منفي، به ابعاد مثبت آن نيز توجه شود.

---

• پى نوشت ها

  ---

  1ـ مرتضى مطهّرى، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1378، ص 164.

  2ـ آلوين تافلر، موج سوم، ترجمه شهيندخت خوارزمى، تهران، ناشر، 1371، ص 289.

  3ـ على قائمى، حيات خانواده در اسلام، تهران، انجمن اوليا و مربّيان، 1363، ص 9.

  4ـ مجموعه مقالات هم انديشى بررسى مسائل و مشكلات زنان: اولويت ها و رويكردها، قم، مركز مديريت حوزه هاى علميه خواهران، دفتر مطالعات و تحقيقات زنان، 1380، ج 1، ص 19ـ21.

  5ـ يان مكنزى، مقدّمه اى بر ايدئولوژى هاى سياسى، ترجمه م. قائد، تهران، نشر مركز، 1375، ص 346.

  6ـ جين فريدمن، فمينيسم، ترجمه فيروزه مهاجر، تهران، آشيان، 1381، ص 5.

  7. humanism.

  8. Oxford; Advanced learenr¨s Dictionary of Current English, A. S Hornby, oxford aniversity, Prees, 1998, p. 528.

  9. Webster¨s, New Collegiate Dictionarey, Meriam Webester, G. & C. U.S.A, massachusett, MERRIAM company, Springfield, P. 556.

  10ـ آلن بيرو، فرهنگ علوم اجتماعى، ترجمه باقر ساروخانى، تهران، كيهان، 1370، ص 164.

  11ـ محمّدرضا زيبايى نژاد، درآمدى بر شخصيت زن در اسلام: بررسى مقايسه اى ديدگاه اسلام و غرب، قم، نصايح، 1382، ص 18ـ20.

  12ـ مؤسسه فرهنگى طه، نگاهى به فمينيسم، قم، معاونت امور اساتيد و دروس معارف اسلامى، 1377، ص 12.

  13ـ ابراهيم حسينى، «فمينيزم عليه زنان»، كتاب نقد، ش 17 (زمستان 1379)، ص 156.

  14. Webster¨s, New Collegiate Dictionary, p. 1045.

  15ـ على ربّانى گلپايگانى، نقد مبانى سكولاريسم، قم، مركز مديريت حوزه علميه قم، 1382، ص 5.

  16ـ محمّدرضا زيبايى نژاد، پيشين، ص 20ـ21.

  17ـ پل ويتز، «پاسخ دين و دولت در قبال بحران خانواده»، ماهنامه سياحت غرب، ش 9 (فروردين 1383)، ص 83.

  18ـ ابراهيم فيّاض، «دولت مدرن و فرايند تضعيف خانواده»، ماهنامه پگاه حوزه، ش 124 (اسفند 1382)، ص 2.

  19و20ـ پل ويتز، پيشين، ص 85 / ص 83.

  21. Empiricism.

  22و23ـ محمود رجبى، انسان شناسى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (ره)، 1384، ص 43 / ص 46.

  24ـ حميرا مشيرزاده، از جنبش تا نظريه اجتماعى: تاريخ دو قرن فمينيسم، تهران، نشر و پژوهش شيرازه، 1381، ص 8.

  25ـ مگى هام، فرهنگ نظريه هاى فمينيستى، ترجمه نوشين احمدى خراسانى و ديگران، تهران، توسعه، 1382، ص 401ـ402.

  26ـ پاملار آبرت، جامعه شناسى زنان، ترجمه منيژه نجم عراقى، تهران، نشر نى، 1380، ص 115.

  27ـ محمّدرضا زيبايى نژاد، پيشين، ص 23ـ27.

  28ـ جورج ريتزر، نظريه جامعه شناسى در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثى، چ پنجم، تهران، علمى، 1380، ص 477.

  29. Individualism.

  30ـ آنتونى آر. بلاستر، ليبراليسم غرب: ظهور و سقوط، ترجمه عبّاس مخبر، تهران، نشر مركز، 1377، ص 19.

  31ـ مهرى سوئيزى، «كنوانسيون رفع كليه اشكال ظلم عليه زنان، يك ضرورت»، فصلنامه كتاب زنان، ش 31 (بهار 1385)، ص 11.

  32ـ مريم فرهمند و ديگران، «واگردهاى فمينيستى در ازدواج»، فصلنامه كتاب زنان، ش 31 (بهار 1385)، ص 105.

  33. liberalism.

  34ـ على آقابخشى، فرهنگ علوم سياسى، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالى، 1374، ص 325.

  35ـ محمود رجبى، پيشين، ص 48.

  36 و37 و38ـ آنتونى آر. بلاستر، پيشين، ص 83/ ص 42/ ص 39ـ40.

  39ـ اسماعيل آقابابايى و ديگران، فمينيسم و دانش هاى فمينيستى: ترجمه و نقد تعدادى از مقالات دائرة المعارف فلسفى روتليج، قم، دفتر مطالعات و تحقيقات زنان، 1382، ص 140.

  40ـ مؤسسه فرهنگى طه، پيشين، ص 17.

  41ـ جان استوارت ميل، انقياد زنان، ترجمه علاءالدين طباطبائى، تهران، هرمس، 1379، ص 126.

  42ـ مهرى سوئيزى، پيشين، ص 11.

  43. equality.

  44ـ جان سالوين شاپيرو، ليبراليسم: معنا و تاريخ، ترجمه محمّدسعيد حنايى كاشانى، تهران، نشر مركز، 1380، ص 4ـ5.

  45ـ ناهيد مطيع، «فمينيسم در ايران در جستوجوى يك رهيافت بومى»، فصلنامه كتاب زنان، سال ششم، ش 33 (فروردين 1376)، ص 137.

  46ـ مهرى سوئيزى، پيشين، ص 16.

  47ـ اسماعيل آقابابايى و ديگران، پيشين، ص 118.

  48ـ كارولين گراگليا، فمينيسم در آمريكا تا سال 2003، ترجمه و تلخيص معصومه محمّدى، تهران، معارف، 1385، ج 2، ص 128.

  49 و50ـ مؤسسه فرهنگى طه، پيشين، ص 17.

  51ـ ابراهيم حسينى، پيشين، ص 167.

  52ـ حميرا مشيرزاده، پيشين، ص 400.