معرفت

شناسایى از دیدگاه اسلام

عبدالحکیم سلیمى
(دانش آموخته حوزه علمیه و کارشناس ارشد حقوق بین الملل)

چکیده

«شناسایى از دیدگاه اسلام» از مباحث چالش برانگیز حقوق بین الملل اسلامى است. اعتقاد به جهانى بودن اسلام، قانون جهاد، و تقسیم جهان به دو ناحیه «دارالاسلام» و «دارالکفر» موجب شده تا برخى گمان کنند که شناسایى در نظام حقوقى اسلام هیچ جایگاهى ندارد؛ چراکه اسلام سایر دولت ها را به رسمیت نمى شناسد. عدم تبیین صحیح فقه روابط بین الملل، برداشت نادرست از جهاد اسلامى، پدید آمدن شکاف عمیق میان نظریه اسلام و عمل حاکمان کشورهاى اسلامى در طى زمان و قضاوت خاورشناسان بر اساس واقعیت هاى تاریخى، از جمله عواملى هستند که مسئله شناسایى از دیدگاه اسلام را در هاله اى از ابهام قرار داده است.

پژوهش حاضر، ضمن اشاره به حقیقت شناسایى، ماهیت جهاد، اصل صلح، تقسیم بندى بیگانگان، آزادى عقیده، جهانى بودن اسلام و استقلال ملت ها، تلاش کرده تا حدى دیدگاه اسلام را نسبت به امر شناسایى بیان کند.

به رغم پندار خاورشناسان و بعضى نویسندگان مسلمان، شناسایى بیگانگان، بجز کافران حربى، هیچ منعى ندارد. دولت اسلامى مى تواند بر اساس اصل «احترام متقابل» و «اصل مقابله به مثل»، با سایر دولت ها روابط داشته باشد و معاهداتى را منعقد نماید. جواز برقرارى روابط و انعقاد پیمان با کشورهاى بیگانه فرع بر شناسایى آنهاست. معیار شناسایى بیگانگان عملکرد آنان است. اهتمام اسلام به گسترش روابط بین الملل و تلاش هاى خستگى ناپذیر پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله در این زمینه مى تواند الهام بخش دولت اسلامى باشد. به اعتراف بسیارى از دانشمندان، حضرت محمّد صلى الله علیه و آلهبنیانگذار حقوق بین الملل در جهان است.

کلیدواژه ها: شناسایى، جهاد، صلح، بیگانگان، آزادى عقیده، استقلال ملت ها.

مقدّمه

«شناسایى»¹ یکى از مشکل ترین و پیچیده ترین نهادهاى حقوق بین الملل به شمار مى رود که از اواخر سده هجدهممیلادى با تشریفات خاصى در روابط بین الملل معمول گردیده است. شناسایى از دیدگاه اسلام با توجه به جهانى بودن اسلام و قانون جهاد ابتدایى از یک سو، و تقسیم بندى جهان به «دارالاسلام» و «دارالکفر» از سوى دیگر، مورد بحث و بررسى قرار مى گیرد. مسلمانان بر این باورند که اسلام دین جهانى است و حاکمیت مطلق از آن خداوند. حاکمیت توحید در جهان و برپایى حکومت واحد جهانى آرمان هر مسلمان است؛ روزى باید جهان به دارالاسلام تبدیل شود. فلسفه تشریع جهاد در اسلام گسترش حاکمیت الهى و مبارزه با موانع آن است. برخى از حقوق دانان، بخصوص خاورشناسان، با این پندار که لازمه چنین اعتقادى عدم مشروعیت سایر دولت ها و جوامع است، شبهاتى را مطرح کرده اند؛ از جمله:

ـ با توجه به تقسیم بندى جهان به دارالاسلام و دارالکفر و تصویر جنگ دایمى میان آن دو، اسلام نمى تواند سایر جوامع را به رسمیت بشناسد؛

ـ شناسایى دولت هاى بیگانه (غیر اسلامى) از سوى دولت اسلامى با اصل حاکمیت جهانى اسلام در تعارض است؛

ـ با در نظرداشت قانون جهاد ابتدایى، اصولاً جوامع دیگر یا باید مسلمان شوند، یا گردن هایشان را براى شمشیر مجاهدان آماده کنند.

بدین سان، از نظر ایشان، بحث شناسایى در نظام حقوقى اسلام هیچ جایگاهى ندارد.

شبهات مزبور نیازمند بحث و بررسى مى باشند. اجمالاً مى توان گفت: بین آرمان زندگى و ضرورت هاى

آن همواره تفاوت وجود دارد. هرچند از دیدگاه قرآن، اختلاف و تفرقه بین جوامع پدیده انحراف خود بشر است،² اما واقعیتى است انکارناپذیر که نادیده گرفتن آن راه به جایى نمى برد. پس با اذعان به واقعیت، باید تدبیرى اندیشیده شود. اسلام دین واقع نگر است، هرگز درصدد انکار واقعیت هاى جامعه بین المللى نیست؛ انزوا و گوشه گیرى را هم برنمى تابد، بلکه نیل به آرمان نهایى (حکومت واحد جهانى) را از طریق شناسایى جوامع و ارتباطات با آنان به صورت بهترى قابل دسترسى مى داند.

در این نوشتار، ضمن مراجعه به منابع معتبر اسلامى تا حدى با این نظریه آشنا خواهیم شد.

سابقه شناسایى

اصطلاح شناسایى به صورت یک نهاد بین المللى، روش و تشریفاتى است که از اواخر سده 18 میلادى در روابط بین الملل معمول شده؛ اما شناسایى به معناى اعتراف به شخصیت حقوقى یک جامعه سیاسى و اقدام عملى که به منزله شناسایى رسمى کشور است (مانند ارسال سفیر، برقرارى روابط تجارى، انعقاد پیمان هاى نظامى و مانند آن) از دیرباز وجود داشته؛ زیرا وجود روابط بین المللى در گذشته، نوعى شناسایى عملى را ایجاب مى کرده است. پدیده شناسایى همانند دیگر نهادهاى حقوقى، به تدریج تحول یافته و امروزه در عرصه بین المللى، جایگاه ویژه اى دارد.³

تعریف شناسایى

حقوق دانان هریک به تناسب رویکردى که دارند، شناسایى را تعریف کرده اند. به نظر مى رسد جامع ترین تعریف را در این زمینه، مؤسسه حقوق بین الملل ارائه نموده است:

شناسایى عملى است که دولت هاى قدیمى وجود یک سازمان سیاسى مستقلى را که قادر به رعایت مقرّرات بین المللى مى باشد، در سرزمینى تصدیق نموده و اراده خود را نسبت به شناسایى آن به عنوان عضو جامعه بین المللى اعلام مى دارند.⁴

درباره شناسایى اصل بین المللى وجود ندارد؛ اکثر قریب به اتفاق حقوق دانان عمل شناسایى کشورى را از سوى دیگر کشورها، امرى کاملاً اختیارى مى دانند.⁵ مؤسسه حقوق بین الملل نیز در قطعنامه اى که در سال 1936 صادر کرد با صراحت شناسایى را عملى آزادانه اعلام داشته است.⁶ کشورها اغلب بر مبناى منافع ملّى و انگیزه هاى سیاسى، براى شناسایى کشور جدید اقدام مى کنند یا شناسایى خود را نسبت به کشورى پس مى گیرند؛ چنان که برخى از کشورهاى اسلامى از شناسایى اسرائیل ـ به رغم شناسایى آن از سوى مجامع بین المللى ـ خوددارى کرده اند و یا بعضى دیگر، نظیر دولت ایران، پس از سقوط رژیم شاهنشاهى و استقرار نظام جمهورى اسلامى، شناسایى خود را نسبت به این دولت غاصب پس گرفت. بدین سان، شناسایى همان گونه که از نخست امرى اختیارى است، ادامه آن نیز تابع اراده و مصالح دولت هاست.

شیوه هاى شناسایى

همان گونه که اصل شناسایى عملى است کاملاً آزادانه، شیوه هاى شناسایى نیز اختیارى و گوناگون است. در یک نگاه، شناسایى به صورت زیر تقسیم مى گردد:

الف. شناسایى صریح: این نوع شناسایى ممکن است فردى باشد؛ مثلاً کشورى از طریق تنظیم یک سند رسمى (اعلامیه، معاهده خاص، یادداشت دیپلماتیک) یا تلگرام، کشور جدید را به رسمیت مى شناسد. شناسایى کشورهاى جدید آفریقایى از سال 1960 بدین شکل بوده است. و یا امکان دارد به صورت جمعى یا چندجانبه، ضمن تنظیم یک سند رسمى (معاهده چندجانبه، اعلامیه چندجانبه، یادداشت دیپلماتیک چندجانبه، تصمیم یک کنفرانس یا کنگره بین المللى) انجام بگیرد.

ب. شناسایى ضمنى: شناسایى ضمنى کشور جدید از سوى هریک از کشورها، نظیر برقرارى روابط سیاسى و کنسولى، و مکاتبات دیپلماتیک، یا توسط جمعى از کشورها؛ مانند الحاق به یک معاهده بین المللى، پذیرش عضویت در یک اتحادیه بین المللى، و شرکت در یک کنفرانس بین المللى صورت مى گیرد.

در زمینه روش هاى شناسایى تقسیم بندى دیگرى نیز وجود دارد:

الف. شناسایى «دوفاکتو»⁷ (عملى، موقت و غیررسمى): شناسایى غیرکاملى است که در مورد کشورهاى فاقد ثبات سیاسىیا به دلیل ملاحظات سیاسى خاصى به کار مى رود.

ب. شناسایى «دوژوره»⁸ (دایمى و رسمى): شناسایى کاملى است که درباره کشورهاى مستقل و داراى ثبات سیاسى اعمالمى شود. شناسایى موقت مى تواند به دایمى تبدیل گردد؛ مثلاً اسرائیل در سال 1948م از سوى آمریکا و انگلستان به طور موقت مورد شناسایى قرار گرفت و به مرور زمان به شناسایى رسمى و دایمى تبدیل شد.⁹

آثار حقوقى شناسایى

هرچند شناسایى عملى است سیاسى، اما داراى آثار حقوقى مى باشد. نخستین اثر شناسایى، امکان راه یابى کشور شناخته شده به جامعه بین المللى است. موقعیت بین المللى کشور شناخته شده بستگى به تعداد کشورهایى دارد که آن را مورد شناسایى قرار مى دهند؛ چنانچه کشورهاى بیشترى آن را به رسمیت بشناسند، توان فعالیت و ارتباطات بین المللى کشور شناخته شده بالاتر مى رود.

اثر دیگر شناسایى با توجه به دو نظریه «اعلامى» و «ایجادى»، قابل ارزیابى است. بنابر نظریه ایجادى، شناسایى یکى از عوامل سازنده شخصیت حقوقى «دولت ـ کشور» به شمار مى رود، اما در دیدگاه اعلامى چنین نیست، بلکه هر کشورى پس از شکل گیرى ـ بدون شناسایى رسمى از سوى دیگر کشورها ـ مى تواند وظایف داخلى و خارجى خود را طبق مقرّرات بین المللى انجام دهد (هرچند در عرصه بین المللى مادام که کشورها آن را به رسمیت نشناسند، نمى تواند کار مهمى انجام دهد.)¹⁰

انواع رویکردها درباره شناسایى

همان گونه که اشاره شد، مسئله شناسایى دولت ها با توجه به اذعان مسلمانان به حاکمیت مطلق اسلام، تقسیم جهان به «دارالاسلام» و «دارالکفر» و تشریع قانون جهاد مورد بحث قرار گرفته و ابهام هایى را موجب گردیده است. برخى چنین پنداشته اند که لازمه اعتقاد به حاکمیت مطلق اسلام، مشروع نبودن دیگر دولت هاست. از این رو، پرسش اصلى که ممکن است در اذهان بسیارى تداعى کند، این است: در رویکرد اسلامى چگونه ممکن است سایر دولت ـ کشورها مورد شناسایى (با اقرار به مشروعیت آنها) قرار گیرند؟ در پاسخ به این پرسش، نظریه هاى گوناگونى ارائه شده که به برخى از آنها به اختصار اشاره مى شود:

1. شناسایى اجبارى: خاورشناسان بدون توجه به مبانى نظرى نهاد شناسایى در اسلام، با مطالعه سیر تاریخى حکومت مسلمانان در دوره هاى مختلف چنین پنداشته اند که از نظر مسلمانان، کشورهاى بیگانه (غیراسلامى) هیچ گونه مشروعیتى ندارند؛ در نتیجه، شناسایى آنها از لحاظ نظرى امکان پذیر نیست. این رویکرد با آغاز حاکمیت مسلمانان (در قرن هفتم میلادى) شروع و تا قرن ها رسمیت داشت. براى نخستین بار، مسلمانان در جریان تسخیر «وین» در سال 1529 م. به نوعى شناسایى اجبارى تن دادند.

آنان مدعى اند که اسلام دین شمشیر است و روابط بین المللى و اصل دیپلماسى در جهان اسلام، پدیده اى کاملاً ناآشنا و بیگانه مى باشد. براى مثال، منتسکیو مى گوید:

... دیانت اسلام که به زور شمشیر بر مردم تحمیل شده، چون اساس آن متکى بر جبر و زور بوده، باعث سختى و شدت شده است و اخلاق و روحیات مردم را تند مى کند.¹¹

برنارد لوئیس، خاورشناس انگلیسى، در این زمینه مى نویسد:

اسلام خود را تنها دین بر حق، نهایى و جهانى مى شناسد و بر اساس تفوق و برترى مسلمانان و کشور اسلامى، سیاست گذارى نموده است. اسلام جهان را به دو ناحیه «دارالاسلام» و «دارالحرب» تقسیم نموده و بین آن دو حالت جنگ دایمى برقرار ساخته است، تا زمانى که جهان را تحت کنترل خود درآورد... حکومت اسلامى همواره بر این عقیده است که همه مردم جهان یا باید مسلمان شوند، یا خود را براى جنگ با مسلمانان آماده کنند. این اعتقاد تا زمان شکست امپراتورى عثمانى و جریان تسخیر «وین» در سال 1529م. ادامه داشت؛ تنها در این زمان بود که اصل شناسایى دولت ها از سوى حکومت اسلامى مطرح گردید، و ایجاد روابط دوستانه و دیپلماسى با جهان غیرمسلمان آغاز شد.¹²

مجید خدورى، مسیحى عراقى الاصل، نیز مى گوید:

هدف اسلام و مسیحیت، ایجاد دین واحد و امپراتورى وسیع جهانى مى باشد، به گونه اى که نه در حال جنگ و نه در حال صلح، دیگر دولت ها (ى بیگانه) را به رسمیت نمى شناسد... هدف اسلام از رابطه، جز صعود به پله بعدى و تشکیل حکومت واحد جهانى نیست... اسلام چون از مسلمان کردن همه مردم عاجز بود، فرقه هاى غیرمسلمانى که خارج از قلمرو اسلامى زندگى مى کردند، به تدریج با آنها رابطه برقرار مى کرد... روابط کشور اسلامى با دیگران بر اساس رضایت طرفین نبوده، بلکه مبتنى بر اندیشه سیاسى ـ اخلاقى دولت اسلامى و حاکمیت برتر آن و عدم شناسایى دیگران بوده است.¹³

در مجموع، خاورشناسان بر اساس برداشتى که از اسلام دارند، چنین پنداشته اند که شناسایى دولت هاى بیگانه (غیراسلامى) از سوى دولت اسلامى حالت اجبارى دارد.

2. شناسایى موقت: برخى از حقوق دانانان مسلمانان معتقدند: شناسایى جوامع و دولت هاى بیگانه (غیر مسلمان) به صورت دوفاکتو (موقت و غیر رسمى) مانعى ندارد، اما شناسایى دوژوره (رسمى و دایمى) آنها ممنوع است؛ چون با اهداف اسلام سازگارى ندارد.¹⁴

3. نظریه تفصیل: در رویکرد تفصیلى، دولت ها به سه دسته تقسیم مى شوند: دولت هاى اسلامى، دولت هاى دموکراتیک و دولت هاى غیراسلامى و غیر دموکراتیک. مطابق این نظریه، شناسایى کشورهاى اسلامى از نوع دوژوره؛ شناسایى دولت ـ کشورهاى مردمى که به لحاظ حقوقى مشروعند، از نوع دوفاکتو (غیر رسمى) و شناسایى دولت ـ کشورهاى غیراسلامى و غیرمردمى بر اساس اصل ضرورت امکان پذیر است.¹⁵

نویسنده دیگرى بر این باور است که:

شناسایى به منظور ایجاد یا بسط روابط سیاسى، اقتصادى و فرهنگى، مجاز است، اما شناسایى به معناى مشروعیت بخشیدن به نظام هاى غیراسلامى و غیرمردمى ممنوع است.¹⁶

4. شناسایى مطلق: بعضى از حقوق دانان مسلمان معتقدند که شناسایى دولت ـ کشورهاى بیگانه از نظر اسلام هیچ منعى ندارد. نهاد حقوقى «استیمان» که خاستگاه قرآنى دارد،¹⁷ این اجازه را به دولت اسلامى مى دهد که با کشورهاى دیگر رابطه صلح آمیز برقرار کند و آنها را به رسمیت بشناسد.¹⁸

مارسل بوازار محقق انیستیتوى عالى ژنو که در زمینه اسلام تحقیقاتى داشته، چنین اظهارنظر مى کند:

به عقیده محققان جدید اسلامى، اسلام نه تنها در زمینه روابط بین المللى نوآورى هایى کرده، بلکه اولین نظام حقوقى منسجم در جهان به شمار مى رود که اندیشه شناسایى دوژوره (دایمى و رسمى) را به جوامع سیاسى بیگانه عرضه کرده است. اسلام حقوق ملل بیگانه را بر اساس یک تعهد مقدّس ـ چه در زمان جنگ و چه در زمان صلح ـ تضمین کرده است. درست است که روزى باید قانون خدا بر سراسر جهان حاکمیت پیدا کند؛ ولى براى تحقق این هدف باید از هرگونه وسایل ممکن استفاده کرد، به ویژه وسایل و روش هاى مسالمت آمیز. در منشور مدینه اجراى اصل رفتار برابر و مساوات در روابط مسلمانان با ملل بیگانه، صریحا مورد تصویب قرار گرفته است.¹⁹

عوامل ابهام ساز در مسئله شناسایى

واقعیت این است که در فقه اسلامى بحثى تحت عنوان شناسایى ـ به مفهوم حقوقى آن ـ مطرح نشده است. کسانى که در این زمینه به تحقیق پرداخته و بررسى هایى انجام داده اند، مسائل دیگرى را از فقه اسلامى، پیش فرض اولیه بحث قرار داده اند. اصل صلح، جهاد ابتدایى، اصل اعتزال و بى طرفى، اصل وفاى به تعهدات و مانند آن، در این بحث نقش تعیین کننده اى دارند.

در ذیل به عواملى که موجب ابهام و پیچیدگى این بحث شده اند اشاره مى شود:

الف. عدم توجه به مفهوم شناسایى: از عواملى که در قضاوت هاى علمى نقش تعیین کننده دارد، دقت در معانى اصطلاحات است. برخى بدون توجه به معناى دقیق شناسایى مدعى شده اند که اسلام چون خود را تنها دین حق، کامل و مشروع مى داند، مشروعیت سایر کشورها را قبول ندارد؛ به همین دلیل، آنها را به رسمیت نمى شناسد. این ادعا در صورتى درست است که شناسایى مساوى با تأیید حقانیت و مشروعیت باشد، اما همان گونه که بیان خواهد شد، چنین نیست.

ب. عدم تبیین فقه روابط بین الملل اسلام: فقه روابط بین الملل اسلام متناسب با مقتضیات زمان به گونه اى که پاسخگوى نیازهاى روابط بین الملل اسلامى باشد، تدوین و تبیین نشده است. از این رو، طبیعى است که بحث شناسایى نیز در هاله اى از ابهام و پیچیدگى مطرح شود و شبهاتى را نیز موجب گردد.

ج. برداشت نادرست از قانون جهاد: بعضى چنین پنداشته اند که اسلام در اولین فرصت خواهان برپایى حکومت واحد جهانى است، و جهاد اسلامى نیز به هدف کشورگشایى و تحقق حاکمیت اسلام در جهان تشریع شده است. همه مسلمانان وظیفه دارند که در این زمینه تلاش کنند و دیگران را به اسلام دعوت نمایند. در صورت امتناع دیگران از اسلام، چنانچه قدرت بر پیکار دارند، باید وارد جنگ شوند تا اسلام گسترش یابد. طبیعى است که با چنین رویکردى، شناسایى (بخصوص به شکل دایم و رسمى آن) جایگاهى در نظام حقوقى اسلام نخواهد داشت. ناگزیر چنین نظامى نمى تواند ـ جز بر اساس ضرورت و دوفاکتو ـ کشورهاى غیراسلامى را شناسایى کند.

د. شکاف میان نظریه و عمل: از مهم ترین عواملى که پندار عدم شناسایى از دیدگاه اسلام را هماره تقویت کرده، شکاف عمیق میان نظریه و عمل است. متأسفانه عملکرد حاکمان کشورهاى اسلامى (بجز صدر اسلام) به تدریج از مبانى اعتقادى اسلام فاصله گرفته، و سیاست مبتنى بر قدرت و توسعه قلمرو جغرافیایى (در حد امکان) شیوه حکومتى آنها را تشکیل داده است.

ه . قضاوت شتابزده خاورشناسان: بدون شک، یکى از مهم ترین عوامل انحراف یا اشتباه در مسئله قضاوت به طور عام، و در بحث «شناسایى» به طور خاص، عدم تفکیک میان نظریه و عمل است. خاورشناسان، از جمله برنارد لوئیس و مجید خدورى، و بعضى از حقوق دانان مسلمان به جاى مراجعه به منابع معتبر اسلامى (کتاب و سنّت)، بر اساس عملکرد حاکمان کشورهاى اسلامى و پندارهاى مبهم نظرى قضاوت کرده اند.

خلاصه منشأ ابهام و انحراف در بحث شناسایى از دیدگاه اسلام که به صورت هاى گوناگون مطرح شده، این است که از یک سو، مبانى فقهى مسئله شناسایى و جهاد اسلامى به شکل مدوّن و کامل بیان نشده و اهداف ارزشمند و انسانى جهاد مورد غفلت یا تغافل قرار گرفته است؛ از سوى دیگر، در اثر انحراف حکومت و تبدیل خلافت به سلطنت، به تدریج حاکمان کشورهاى اسلامى از اصول حاکم بر روابط بین المللى فاصله گرفتند، و عده اى آگاهانه و یا ناآگاهانه عملکرد حاکمان کشورهاى اسلامى (احیانا بیرون از معیارهاى اسلامى) را ملاک قضاوت قرار دادند. مهم تر از همه، بحث شناسایى بر محور واحدى تمرکز نیافته است.

اسلام و شناسایى بیگانگان

اسلام دین آسمانى است و واقع نگرى از ویژگى هاى این دین مبین. به دلیل آنکه توحید از حقوق اولیه و اساسى هر انسان مى باشد، هدف نهایى اسلام تحقق حاکمیت توحیدى در گستره جهان است. رسیدن به آرمان نهایى هرگز به معناى نادیده انگاشتن واقعیت هاى موجود جامعه بین المللى نیست. اسلام نیز درصدد نادیده گرفتن واقعیت ها نمى باشد. براى روشن شدن موضع اسلام در امر شناسایى و رفع شبهات، یادآورى عوامل ابهام ساز و بررسى آنها ضرورت دارد.

1. مفهوم شناسایى

تبیین دقیق مفهوم شناسایى، از عواملى است که در شفاف سازى بحث نقش تعیین کننده دارد. آیا شناسایى به معناى تأیید حقانیت است یا تصدیق یک واقعیت حقوقى؟ در حقوق بین الملل و عرف بین المللى، شناسایى هرگز به معناى تأیید حقانیت و بر حق شمردن رژیم شناخته شده نیست؛ مثلاً شناسایى یک کشور مسلمان از سوى کشور کمونیستى و بعکس، هرگز به معناى بر حق شمردن ایدئولوژى حاکم آنها و اهدافشان نیست. مقصود این است که کشور شناخته شده، یک پدیده «سیاسى ـ حقوقى» و حایز موجودیت قانونى است و به صورت عضو جامعه بین المللى صلاحیت شناسایى را دارد. اگر شناسایى به این معنا مراد باشد، شناسایى سایر کشورها از نظر اسلام نه تنها مانعى ندارد، بلکه بهترین راه گسترش اسلام است. اسلام دین حکمت است و برقرارى روابط با دیگران و دعوت آنان به توحید از رسالت هاى اصلى پیامبران و حکومت هاى اسلامى است. البته، شناسایى به معناى تصدیق حقانیت کشورهاى غیرمسلمان از نظر اسلام پذیرفته نیست.

2. استقلال ملت ها

به رغم برخى برداشت ها، جهانى بودن آیین اسلام تضادى با استقلال و شناسایى دیگر جوامع ندارد. اینکه پیامبر گرامى صلى الله علیه و آلهو مسلمانان وظیفه دارند این پیام جهانى را به گوش جهانیان برسانند، در حد دعوت است و شیوه قرآن این است:

«ادْعُ اِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»(نحل: 125)؛ با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت نما، و با آنها به روشى که نیکوتر است استدلال و مناظره کن.

سیره پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در این زمینه مى تواند الهام بخش کشورهاى اسلامى باشد. ایشان پس از تأسیس حکومت اسلامى، قراردادهاى متعددى با اقوام و قبایل معاصر خویش منعقد کردند؛ از جمله: منشور مدینه،²⁰ معاهده صلح حدیبیه،²¹ قرارداد صلح دایمى با نصاراى نجران،²² پیمان با مسیحیان ایلالا²³ و پیمان با مسیحیان سرزمین سینا.²⁴ همین طور، نامه ها و سفیرانى را نزد حاکمان دیگر کشورها فرستادند.²⁵ اقدامات مزبور از شناسایى استقلال جوامع و اهتمام پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله به ایجاد و گسترش روابط بین الملل حکایت دارد.

3. روح جهاد

از بررسى آیات در زمینه جهاد معلوم مى شود که روح جهاد در اسلام، دفاع است، نه تهاجم.²⁶ اینکه دستور جهاد پس از هجرت نازل شده، نشان مى دهد که اساس جهاد در اسلام را دفاع تشکیل مى دهد. مسلمانان سیزده سال تمام در مقابل آزار و اذیت مشرکان، زندگى مشقّت بار و انواع فشارهاى سیاسى ـ اقتصادى در مکّه، صبر کردند، تا بلکه دشمن بر سر عقل آید، اما فایده اى نداشت. از این رو، پیامبر صلى الله علیه و آله با گروهى از مسلمانان به دستور خداوند مهاجرت اختیار کردند. پس از هجرت به مدینه نیز آن وضعیت خصمانه ادامه یافت تا سرانجام آیه جهاد براى دفاع از کیان اسلام و مسلمانان بر پیامبر صلى الله علیه و آلهنازل شد:

«أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ»(حج: 39)؛ به کسانى که جنگ بر آنان تحمیل شده، اجازه جهاد داده شد؛ چراکه مورد ستم قرار گرفته اند و خدا بر نصرت آنان قادر است.²⁷

مهم تر از همه آنکه لحن آیات جهاد، به گونه اى است که جهاد را نیازمند دلیل مى داند؛ مثلاً جهاد براى رفع موانع،²⁸ حمایت از مظلومان و نجات ملت هاى تحت ستم²⁹ تشریع شده است. این امر که جهاد نیازمند دلیل است، از اصالت صلح و امنیت و عارضى بودن جنگ حکایت مى کند.³⁰

4. صلح جهانى

اسلام طرفدار صلح و امنیت جهانى است. به همین دلیل، اصل صلح را به عنوان یک اقدام برتر³¹ فراراه روابط اجتماعى و بین المللى بشر قرار داده، و پیروانش را دعوت به سلم و صلح کرده و از جنگ و خون ریزى برحذر داشته است. توصیه قرآن مجید این است:

«وَ إِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(انفال: 61)؛ و اگر آنها (دشمنان) تمایلى به صلح نشان دهند، تو نیز از در صلح درآى، و بر خدا توکل کن که او شنوا و داناست.

جواز انعقاد پیمان صلح با کسانى که پیش تر سر جنگ داشته اند و اکنون پیشنهاد صلح کنند، بهترین دلیل بر صلح طلبى اسلام است. خداوند اجازه تعرض به آنان را نداده است:

«فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْاْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلاً» (نساء: 90)؛ پس اگر آنان (کافران) از شما کناره گیرى کرده و با شما پیکار ننمودند، (بلکه) پیشنهاد صلح کردند ، خداوند به شما اجازه نمى دهد که متعرض آنان شوید.

البته صلح طلبى اسلام هرگز به معناى نادیده گرفتن ضرورت هاى جنگ و جهاد نیست، بلکه قانون جهاد به صورت فریضه الهى مورد تأکید شارع مقدّس است. جهاد براى مقابله با ظالمان،³² و نجات مظلومان³³ و اهداف ارزشمند دیگر از جایگاه خاصى برخوردار است.³⁴

در روایات نیز بر هرگونه تلاش براى تأمین صلح در جوامع انسانى تأکید شده تا آنجا که در حدیثى آمده است:

«أجر المصلح بین الناس کالمجاهد فى سبیل اللّه»؛³⁵ پاداش کسى که صلح و صفا در میان مردم ایجاد کند، همچون پاداش مجاهدان در راه خداست.

به نظر مى رسد، جامع ترین و گویاترین بیان را در این زمینه شهید مطهّرى دارد. ایشان با طرح این پرسش که آیا اسلام دین صلح است یا دین جنگ؟ چنین پاسخ مى دهد:

به قرآن رجوع مى کنیم. در قرآن هم دستور جنگ رسیده، و هم دستور صلح. آیات زیادى راجع به جنگ با کفار و مشرکین داریم؛ و آیات متعددى در باب صلح وارد شده است... پس اسلام دین کدام یک است؟ اسلام نه صلح را به معنى یک اصل ثابت مى پذیرد و نه در همه شرایط جنگ را. اصولاً جنگ و صلح در همه جا تابع شرایط است. هدف، اسلام و تأمین حقوق مسلمانان است. اسلام به عنوان دین کامل، تحمل ذلت را اجازه نمى دهد، ولى در عین حال، طرفدار صلح است. تشریع قانون جهاد در اسلام به هدف دفع تجاوز است.³⁶

ایشان در مقام مقایسه بین اسلام و مسیحیت اظهار مى دارد:

مى گویند مسیحیت این افتخار را دارد که هیچ اسمى از جنگ در آن نیست. ما مى گوییم اسلام این افتخار را دارد که قانون جهاد دارد. مسیحیت که جهاد ندارد؛ چون هیچ چیز ندارد. جامعه و قانون و تشکیلات اجتماعى بر اساس مسیحیت ندارد تا قانون جهاد هم داشته باشد... اسلام یک دینى است که وظیفه و تعهد خودش را این مى داند که یک جامعه تشکیل بدهد؛ آمده کشور، دولت و حکومت مستقل تشکیل بدهد، رسالتش اصلاح جهان است. چنین دینى نمى تواند بى تفاوت باشد، نمى تواند قانون جهاد نداشته باشد... مسیحیت دایره اش محدود است، و اسلام دایره اش وسیع است. مسیحیت از حدود اندرز تجاوز نمى کند، اما اسلام تمام شئون زندگى بشر را زیرنظر دارد؛ قانون اجتماعى دارد، قانون اقتصادى دارد، قانون سیاسى دارد... چطور مى تواند قانون جهاد نداشته باشد؟³⁷

5. آزادى عقیده

آزادى عقیده و حق تدین در اسلام اهمیت ویژه اى دارد، و چه بسا مقدّم بر حق حیات مى شود. جهاد با نفس و شهادت در راه دین براى آزادى عقیده و حق تدین، دلیل بر این اهمیت است. با وجود این، اصل پذیرش دین اجبارى نیست و قرآن کریم اکراه در دین را منع کرده:

«لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»(بقره: 256)؛ در پذیرش دین اکراهى نیست؛ (زیرا) راه درست از راه انحرافى روشن شده است.

خداوند در آیه دیگرى، به پیامبرش چنین توصیه مى کند:

«(پیامبرم!) وظیفه تو این است که که فرصت تفکر و اندیشه را براى بشر فراهم سازى.»³⁸

«ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (نحل: 125)؛ با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت نما و با آنها به روشى که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن.

مردم باید آگاهانه ایمان بیاورند؛ زیرا ایمان اجبارى ارزشى ندارد:

«وَ لَوْ شَاء رَبُّکَ لآمَنَ مَن فِی الأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعا أَفَأَنتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُواْ مُؤْمِنِینَ» (یونس: 99)؛ اگر پروردگار تو مى خواست، تمام کسانى که در زمین هستند (به اجبار) ایمان مى آوردند. آیا تو مى خواهى مردم را اجبار سازى که ایمان بیاورند؟ (ایمان اجبارى چه سودى دارد؟!)

مرحوم کاشف الغطاء چنین به تشریع دیدگاه اسلام مى پردازد:

حقیقت و گوهر اسلام ایمان و عقیده است و کسانى که ادعا مى کنند اسلام با جنگ و شمشیر پیام خود را نشر داده و بر ملت ها چیره شده، اشتباه مى کنند. اسلام ایمان و عقیده است و آن با جبر و اکراه حاصل نمى شود، بلکه فقط در برابر حجت و برهان است که تسلیم و انقیاد ممکن مى شود. قرآن در آیات متعددى اعلام داشته که «اکراه و اجبارى در دین وجود ندارد»³⁹ و اگر اسلام شمشیر به کار مى برد، براى در هم کوباندن ستم گران و برداشتن شرّ آنها از سر ملت هاست؛ همان ستم گرانى که به حجت و برهان گردن نمى نهند. اسلام از زور براى رفع موانع از سر راه آزادى و آگاهى ملت ها استفاده مى کند.⁴⁰

چون دین با حقیقت انسان ارتباط دارد و فقط در باورهاى قلبى خلاصه نمى شود، داشتن دین و نداشتن آن یکسان نیست، چنان که دین حقیقى با دین خرافى فرق مى کند. در این رویکرد، آزادى در پذیرش هر نوع عقیده و انجام هرگونه رفتار دینى مستلزم هرج و مرج و تعارض اجتماعى است که از نظر عقل و شرع مردود است.⁴¹

6. بیگانگان از نظر اسلام

بیگانگان در یک تقسیم بندى، به گروه هاى ذیل تقسیم مى شوند:⁴²

الف. اهل ذمّه: اهل ذمّه اقلیت هاى دینى هستند که در سرزمین اسلام با انعقاد قرارداد ذمّه، تابعیت حکومت اسلامى را مى پذیرند و در کنار مسلمانان به صورت شهروند زندگى مى کنند.⁴³ حکومت اسلامى متعهد است جان، مال و ناموس آنها را حفظ کند، و از حقوق آنان دفاع نماید. آنها موظفند به حکومت اسلامى مالیات (جزیه) پرداخت نمایند. اسلام به دلیل احترام خاصى که به پیامبران الهى دارد، براى پیروان آنها نیز امتیاز ویژه اى قایل است.⁴⁴

ب. بیگانگان بى طرف: جوامع و کشورهایى که مزاحمتى براى مسلمانان ندارند و شیوه اعتزال و بى طرفى را برگزیده اند، بیگانگان بى طرف محسوب مى شوند. مسلمانان موظفند اصول انسانى و اخلاقى را در مورد آنان رعایت کنند و حق تعرض به آنان را ندارند. قرآن کریم مى فرماید:

«فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْاْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلاً» (نساء: 90)؛ پس اگر از شما کناره گیرى نموده و با شما پیکار ننمودند، (بلکه) پشنهاد صلح کردند، خداوند به شما اجازه نمى دهد که متعرض آنان شوید.

ج. بیگانگان معاهد: «بیگانگان معاهد» به آن دسته از کشورها و جوامعى گفته مى شود که با انعقاد پیمان هاى صلح و عقد استیمان، با مسلمانان رابطه دارند و تعهداتى را به طور مستقیم یا غیرمستقیم (از طریق سازمان هاى بین المللى در شرایط فعلى) نسبت به یکدیگر محترم مى شمارند. تعهدات بین المللى بر اساس اصل احترام متقابل، الزام آور است. مادام که آنان به پیمانشان وفادار بمانند، مسلمانان نیز موظف به رعایت تعهدات هستند.⁴⁵ در تعریف «امان» گفته شده:

امان کلام و یا چیزى در حکم کلام ا ست که در پاسخ به درخواست بیگانه ارائه مى شود و سلامت جانى و مالى او را تضمین مى کند.⁴⁶

به بیان دیگر، عقد استیمان قرارداد کسب جواز ورود به کشورهاى اسلامى و احراز امنیت براى غیرمسلمانان است. مشروعیت این نوع قرارداد مورد اتفاق است⁴⁷ و روایات متعددى بر آن دلالت دارند.⁴⁸

د. بیگانگان حربى: کافرانى که همواره با اسلام سر ستیز داشته و به طور مستقیم یا غیرمستقیم، در حال جنگ با اسلام قرار دارند و مزاحم مسلمانان هستند، در فقه اسلامى بیگانگان حربى نامیده مى شوند. دستور اسلام مبارزه دایم و پیگیر مسلمانان با این دسته از بیگانگان است. قرآن کریم درباره آنان مى فرماید:

«فَإِن لَّمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَیُلْقُواْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوَاْ أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثِقِفْتُمُوهُمْ وَأُوْلَـئِکُمْ جَعَلْنَا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطَانا مُبِینا»(نساء: 91)؛ اگر (بیگانگان) از درگیرى با شما کنار نرفتند و پیشنهاد صلح نکردند و دست از شما نکشیدند، آنها را هر جا یافتید اسیر کنید و یا به قتل برسانید. آنها کسانى هستند که ما براى شما تسلط آشکارى نسبت به آنان قرار دادیم.

روابط با بیگانگان (بجز کفار حربى) از طریق انعقاد قراردادهاى بین المللى ـ خاص یا عام ـ مانعى ندارد. هرچند در فقه اسلامى شناسایى با این عنوان مورد بحث واقع نشده، اما وقتى فقها از قراردادهایى نظیر استیمان، عهد صلح (هدنه)، عقد ذمّه، قرارداد حکمیت، و سایر قراردادهاى مالى بحث به میان مى آورند، به طور ضمنى صلاحیت بیگانگان براى انعقاد قراردادهاى مزبور را پذیرفته اند. پیمان هایى که بین حکومت اسلامى و بیگانگان در صدر اسلام منعقد شده است، از نوعى شناسایى آنها حکایت مى کند، بخصوص که بیشتر فقها معتقدند:

ادلّه عهد صلح (هدنه) مطلق است. محدود بودن صلح حدیبیه به مدت ده سال، این اطلاق را تقیید نمى کند؛ زیرا ممکن است در آن زمان، مصلحت چنین اقتضا مى کرده است.⁴⁹

ملاک شناسایى بیگانگان

اسلام، بنیانگذار زندگى مسالمت آمیز ملت ها در کنار یکدیگر بوده و قرآن کریم قریب هزار سال پیش از مکتب پروتستان، پیروان دیگر ادیان الهى را به تعاون و همزیستى مسالمت آمیز فراخوانده است:

«قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَى کَلَمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئا وَ لاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضا أَرْبَابا مِن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ»(آل عمران: 64)؛ بگو: اى اهل کتاب ! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است؛ که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را همتاى او قرار ندهیم؛ و بعضى از ما بعضى دیگر را ـ غیر از خداى یگانه ـ به خدایى نپذیرد. هرگاه (از این دعوت) سر باز زنند، بگویید: گواه باشید که ما مسلمانیم.

این موضع، در زمانى از جانب اسلام مطرح شد که دیگر ملت ها (حتى پیروان ادیان الهى) کمترین حقوقى براى مخالفان عقیده اى خود قایل نبودند و آنان را محکوم به فنا مى دانستند.

با توجه به منابع اسلامى، از نظر اسلام شناسایى بیگانگان امرى پذیرفته است. معیار شناسایى و برقرارى روابط با بیگانگان، عملکرد آنان است. بزرگان دین بر اساس کتاب و سنّت، ملاک شناسایى بیگانگان را بیان کرده اند: محمّدحسین کاشف الغطاء دراین زمینه مى نویسد:

«المیزان المعدل الذى وضعه لنا فى معاملتنا مع الدول الخارجیة و الامم الاجنبیه حیث یقول عزّ شأنه: «لَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُم مِن دِیَارِکُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ إِنَّمَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ قَاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُم مِن دِیَارِکُمْ وَ ظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِکُمْ أَن تَوَلَّوْهُمْ وَمَن یَتَوَلَّهُمْ فَأُوْلَئِک هُمُ الظَّالِمُونَ»(ممتحنه: 8و9)»؛ ملاک واقع بینانه اى که قرآن در چگونگى روابط با دولت هاى خارجى و ملل بیگانه قرار داده، چنین است: خداوند شما را از نیکى کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانى که در امر دین با شما پیکار نکردند، و شما را از خانه و دیارتان بیرون نراندند، نهى نمى کند؛ چراکه خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد. تنها شما را از دوستى با کسانى نهى مى کند که در امر دین با شما پیکار کردند و شما را از خانه هایتان بیرون راندند یا به بیرون راندن شما کمک کردند و هر کس با آنان رابطه دوستى داشته باشد، ظالم و ستمگر است.⁵⁰

از آیات شریفه اى که مرحوم کاشف الغطاء به آن استناد جسته، یک اصل اساسى در زمینه چگونگى رابطه مسلمانان با غیرمسلمانان استفاده مى شود؛ اصلى که در همه زمان ها ثابت است. بر اساس آن، دولت اسلامى موظف است در برابر هر گروه و هر کشورى که موضع خصمانه داشته باشند و بر ضد اسلام و مسلمانان قیام کنند، یا دشمنان اسلام را یارى دهند قاطعانه بایستد، و هرگونه رابطه و دوستى را با آنها قطع کند.

اما اگر آنها در عین کافر بودن نسبت به اسلام و مسلمانان بى طرف بمانند و یا به ایشان تمایل داشته باشند، مسلمانان مى توانند با آنها رابطه دوستانه برقرار سازند. البته ارتباط با آنان نباید زمینه نفوذ و یا سلطه آنها را فراهم کند. معیار شناسایى و برقرارى روابط با بیگانگان وضع فعلى آنهاست. امام خمینى قدس سرهبا تکیه بر سیره پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى گوید:

ما باید همان گونه که در صدر اسلام پیامبر صلى الله علیه و آلهسفیر به این طرف و آن طرف مى فرستاد که روابط درست کند، عمل کنیم؛ و نمى توانیم بنشینیم و بگوییم که با دولت ها چه کار داریم؛ این بر خلاف عقل و بر خلاف شرع است. ما باید با همه رابطه داشته باشیم؛ تنها چند تا استثنا مى شود که الآن با آنها رابطه نداریم؛ اما این معنایش این نیست که با هیچ دولتى نباید رابطه داشته باشیم، هیچ عقل انسانى این را نمى پذیرد؛ چون معنایش شکست خوردن، فنا و مدفون شدن است تا آخر. و ما باید با دولت ها و ملت ها رابطه پیدا کنیم و آنها را که مى توانیم ارشاد کنیم، و از آنهایى که نمى توانیم ارشاد کنیم، سیلى نخوریم.⁵¹

ایشان در جاى دیگر با تکیه بر معیار اصیل قرآنى مى گوید:

تمام کشورها اگر احترام ما را حفظ کنند، ما هم احترام متقابل را حفظ خواهیم کرد؛ و اگر دولت ها و کشورها بخواهند به ما تحمیلى بکنند، از آنها قبول نخواهیم کرد، نه ظلم به دیگران مى کنیم و نه زیربار ظلم دیگران مى رویم.⁵²

این همان اصل روشن قرآنى است که مى فرماید:

«لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ» (بقره: 279)؛ نه ستم کنید و نه بر شما ستم وارد شود.

شهید مطهّرى نیز در این باره مى نویسد:

مسلمانان مى توانند بر اساس مصالح عالیه اسلامى با کشورهاى مشرک، قرارداد صلح و پیمان عدم تعرض منعقد نمایند و یا در موضوع خاصى پیمان ببندند.⁵³

در واقع، ایشان امر شناسایى را مسلّم فرض کرده است؛ چون انعقاد قرارداد، فرع بر شناسایى است.

اعترافات دانشمندان غیرمسلمان

در برابر پندار بعضى از خاورشناسان، افراد باانصافى از غیرمسلمانان هستند که در این زمینه به تحقیق و کنکاش پرداخته، و منصفانه به قضاوت پرداخته اند.

واگلرى، استاد ادبیات عرب و تاریخ تمدّن اسلامى در دانشگاه «ناپل» ایتالیا، چنین مى گوید:

ما در این کتاب (قرآن) مخزن ها و ذخایرى از علوم مى بینیم که فوق ظرفیت و استعداد باهوش ترین اشخاص و بزرگ ترین فیلسوفان و قوى ترین مردان قانون و سیاست است. ما را شگفتى و حیرت از دینى است که نه تنها نظریه اى را دنبال مى کند که با نیازمندى هاى بشر سازگار است و شریعتى را ایجاد مى کند که از عالى ترین قوانین تشکیل مى شود و انسان مى تواند در پناه آن زندگى کند، بلکه از این حدود نیز گام را فراتر مى نهد و فلسفه حیات را نیز عرضه مى دارد... و شریعت که به منزله قانون اسلامى به شمار مى رود فقط از آداب و تشریفات شکل نمى گیرد، بلکه تمام مظاهر حیات اجتماعى و شخصى نیز از احکام آن پیروى مى کند.⁵⁴

ویل دورانت نیز مى گوید: اسلام طى پنج قرن (از سال 81 تا 597 ه . ق/ 700 تا 1200م) از لحاظ نیرو و نظم، بسط قلمرو حکومت، تصفیه اخلاق و رفتار، سطح زندگانى، وضع قوانین منصفانه انسانى، تساهل دینى، دانشورى، علم طب و فلسفه، پیشاهنگ جهان بود... چنان به نظر مى رسد که مسلمانان، شریف تر از مسیحیان بوده اند؛ پیمان ها را بهتر رعایت مى کردند؛ نسبت به مظلومان رحیم تر بودند و در تاریخ به ندرت دست به آن نوع وحشى گرى هایى زدند که مسیحیان در هنگام تسلط بر بیت المقدّس (493 ه . ق/ 1099 م) مرتکب شدند.⁵⁵

وى همچنین تأکید مى کند:

اسلام در جهان مسیحى نفوذ گوناگون بسیار داشت. اروپاى مسیحى، غذاها، شربت ها و دارو و درمان، اسلحه، استفاده از نشان هاى مخصوص خانوادگى، سلیقه و انگیزه هنرى، ابزار فنون صنعت و تجارت، و قوانین راه هاى دریایى را از اسلام فراگرفت و غالبا کلمات آن را نیز از مسلمانان اقتباس کردند.⁵⁶

گوستاولوبون مى گوید:

ما در تاریخ ملتى را سراغ نداریم که مانند اعراب و مسلمانان به این اندازه در دیگران تأثیر داشته باشند؛ زیرا تمام ملت هایى که به نحوى با آنها ارتباط پیدا کردند، تمدّن آنان را پذیرفتند.⁵⁷

جرج برناردشاو انگلیسى با اینکه کمتر آیینى از حمله و انتقاد او در امان مانده است، درباره اسلام مى گوید:

یکى از علت هایى که اسلام را مورد قبول همگان قرار داده، طرف دارى جدى آن از حقوق انسان است. اسلام در این زمینه آن قدر قوى است که نظیر ندارد. یونان، روم و ممالک پیشرفته امروز، اروپا و آمریکا نمى توانند در این جهت با اسلام برابرى کنند. من چنین پیش بینى مى کنم و هم اکنون نیز آثار آن پیداست که ایمان محمّد[ صلى الله علیه و آله] مورد قبول اروپاى فردا خواهد بود.⁵⁸

مارسل بوآزار، محقق انستیتوى عالى «ژنو» هم مى گوید:

روش سیاسى و اصول حقوقى اسلام در قرون وسطا، دست مایه فلاسفه و حقوق دانان غرب در تدوین ضوابط و قوانین مربوط به عدالت اجتماعى و ضمانت حقوقى مستضعفان در برابر مستکبران بوده است. به جرئت مى توان گفت که شریعت اسلام، بنیانگذار جهانى حقوق بین الملل در جهان است.⁵⁹

وى تأکید مى کند:

ما هرگز نمى خواهیم تأثیر فلسفه فینیقى، یونانى، یهودى، و حتى مسیحیت را در این زمینه مورد ایراد قرار بدهیم، اما عینیت تاریخى و عدالت معمولى ایجاب مى کند که بگویم تمدّنى که فرهنگ مدیترانه اى را در قرون وسطا به مدت هفتصد سال زیر نفوذ قرار داد، تمدّن اسلامى بود، مگر ابن رشد و ابن سینا مانند بسیارى دیگر استادان اندیشه نسل متعدد اروپایى نبودند؟⁶⁰

در تأثیر اسلام بر روابط بین الملل، همین بس که افرادى مانند ولتر، روسو، لوتر و همه آزادى خواهانى که در نهضت دینى و اصلاحات اجتماعى اروپا نقش داشته اند، الگویشان را از نظام حاکم بر جامعه اسلامى گرفته اند و کوشیده اند در قبال انگزیسیون (محکمه تفتیش عقاید) آزادى موجود در جامعه اسلامى راحاکم سازند.⁶¹

نتیجه گیرى

نتیجه پژوهش حاضر را به صورت زیر مى توان فهرست کرد:

شناسایى از مباحث مهم و چالش برانگیز حقوق بین الملل اسلامى به شمار مى رود. اندیشه جهانى بودن اسلام، تشریع قانون جهاد به هدف رفع موانع گسترش حاکمیت توحیدى در گستره جهان، تقسیم جهان به دو ناحیه «دارالاسلام» و «دارالکفر» از یک سو؛ و عدم تبیین دقیق فقه روابط بین الملل اسلام، برداشت نادرست از جهاد اسلامى، و فاصله گرفتن عملکرد حاکمان کشورهاى اسلامى از اصول اسلام از سوى دیگر، بحث شناسایى از دیدگاه اسلام را در هاله اى از ابهام قرار داده است. بعضى از خاورشناسان آگاهانه یا ناآگاهانه به جاى مراجعه به منابع معتبر اسلامى بر مبناى وقایع تاریخى ـ احیانا خارج از دستورات اسلامى ـ به قضاوت نشسته و چنین پنداشته اند که اسلام سایر کشورها را به رسمیت نمى شناسد و اصل دیپلماتیک و روابط بین الملل در اسلام امرى کاملاً ناشناخته است.

به رغم پندار برخى از خاورشناسان، اسلام دین منطق و حکمت است. واقع گرایى از ویژگى هاى این دین مبین به شمار مى رود. هدف اسلام گسترش توحید در اقصا نقاط عالم است. دعوت به آیین توحیدى بر اساس حکمت، موعظه و اندرز و جدال احسن در سرلوحه دستورات حیات بخش اسلام قرار دارد.

اسلام دین صلح است؛ آیات، روایات و سیره رفتارى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و پیشوایان دین گواه بر مدعاست. فلسفه تشریع جهاد نیز تأمین امنیت و صلح در ابعاد گوناگون زندگى (داخلى و بین المللى) بشر است. رهایى مستضعفان جهان، برداشتن موانع گسترش حاکمیت اسلام و در یک کلام، رفع فتنه از عالم از اهداف ارزشمند جهاد اسلامى است که با تحقق آنها به طور قطع امنیت و صلح جهانى نیز تأمین خواهد شد.

اسلام دین حق است، اما حقانیت اسلام هرگز به معناى تحمیل آن بر دیگران نیست؛ چراکه دین حق اکراه بردار نیست. وظیفه پیامبران الهى و مسلمانان وظیفه شناس فراهم سازى زمینه تفکر و اندیشیدن است تا مردم آگاهانه اسلام را اختیار نمایند. به همین دلیل، آزادى عقیده و حق تدین در اسلام از اهمیت خاصى برخوردار است و شهادت در راه دفاع از دین حق بالاترین افتخار است.

اسلام دین جهانى است و براى هدایت همه انسان ها تشریع شده است. تحقق حاکمیت توحیدى در جهان آرمان هر مسلمان است، اما واقعیت هاى موجود جامعه بین الملل و استقلال جوامع را نمى توان نادیده گرفت. بدین سان، اصل شناسایى و داشتن روابط با دیگران بر اساس کتاب و سنّت و سیره پیامبراکرم صلى الله علیه و آلهو پیشوایان دین، امرى است پذیرفته که محدود به زمان و مکان خاص هم نمى باشد. منظور از شناسایى هرگز تأیید حقانیت و مشروعیت یک نظام سیاسى نیست، بلکه تصدیق یک واقعیت حقوقى در سرزمین معین است. کشورهاى اسلامى مى توانند بر اساس اصل احترام متقابل و اصل مقابله به مثل، کشورهاى بیگانه را به رسمیت بشناسند و یا از شناسایى آنها خوددارى کنند. اهتمام اسلام در برقرارى روابط به اندازه اى است که مى توان پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله را از بنیان گذاران حقوق بین الملل به شمار آورد.

• پى نوشت ها

  1. Recognation.

  2ـ بقره: 213 / یونس: 19.

  3ـ رابرت بلدسو، بوسلاو بوسچک؛ فرهنگ حقوق بین الملل، ترجمه علیرضا پارسا، تهران، قومس، 1375، ص 62.

  4ـ این تعریف در اجلاسیه بروکسل 1963م از سوى آن مؤسسه ارائه گردید: دائره المعارف حقوق بین الملل، ص 718، ش 7) به نقل از: محمّد صفدرى، حقوق بین الملل عمومى، به کوشش احمد هوشنگ شریفى، چ دوم، تهران، ابوریحان، 1342، ج 2، ص 57.

  5ـ مؤسسه حقوق بین الملل در قطعنامه 1936م، بر اختیارى بودن شناسایى صحه گذاشته است.

  6ـ محمّدرضا ضیایى بیگدلى، حقوق بین الملل عمومى، تهران، گنج دانش، 1375، ص 211.

  7. De facto.

  8. De jure.

  9ـ رابرت بلدسو، پیشین، ص 67ـ68.

  10ـ این نظریه به وسیله ژرژسل فرانسوى مطرح شد و در سال 1936 مورد تأکید جامعه بین الملل قرار گرفت.

  11ـ منتسکیو، روح القوانین، ترجمه على اکبر مهتدى، تهران، امیرکبیر، 1362، ص 670.

  12ـ برنارد لوئیس، نخستین مسلمانان در اروپا، ترجمه م. قاید، تهران، نشر مرکز، 1374، ص 82 / حمید بهزادى، «اصول روابط بین الملل و تحوّلات آن در اسلام»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسى، ش 12 زمستان 1351، تهران، دانشگاه تهران، ص 130.

  13ـ مجید خدورى، جنگ و صلح در قانون اسلام، ترجمه غلامرضا سعیدى، اقبال، 1355، ص 72ـ73.

  14ـ محمّدرضا ضیائى بیگدلى، اسلام و حقوق بین الملل عمومى، چ دهم، تهران، گنج دانش، 1375، ص 86.

  15ـ خلیل خلیلیان، حقوق بین الملل اسلامى، چ ششم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1377، ص 185ـ187.

  16ـ عبّاسعلى عمید زنجانى، فقه سیاسى، چ دوم، تهران، امیرکبیر، 1373، ج 3، ص 341.

  17ـ «وَ اِن احد من المشرکین استجارک فأجره حتى یسمع کلام الله ثم یبلغه مأمنه ذالک بانهم قوم لا یعلمون» توبه: 6

  18ـ احمد رشید، اسلام و حقوق بین الملل عمومى، ترجمه حسین سیدى، تهران، دانشگاه تهران، 1353، ص 69.

  19ـ مارسل بوازار، اسلام در جهان امروز، ترجمه مسعود محمدى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1369، ص 255ـ267.

  20ـ محمّدبن هشام، السیرة النبویه، بیروت، دار احیاءالتراث العربى، 1985، ج 2، ص 147ـ150.

  21ـ همان، ج 3، ص 331ـ334.

  22ـ احمد بلاذرى، فتوح البلدان، ترجمه محمّد توکل، نشر نقره، 1367، ص 99.

  23ـ محمّدبن هشام، سیره رسول اللّه، ترجمه و انشا: اسحاق بن محمّد همدانى، تصحیح اصغر مهدوى، چ دوم، تهران، خوارزمى، 1361، ج 2، ص 947.

  24ـ همان، ص 902.

  25ـ عزالدین ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ط. الرابعة، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1414، ج 1، ص 591ـ594 / على احمدى میانجى، مکاتیب الرسول، تهران، دارالحدیث الثقافیه، 1419، ج 2، ص 315ـ508.

  26ـ سید محمّدحسین طباطبائى، ترجمه تفسیر المیزان، قم، اسلامى، ج 2، ص 99 ذیل آیه 190 سوره بقره / مرتضى مطهّرى، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1378، ج 20، ص 240.

  27ـ از کسانى که تصریح کرده اند که این آیه اولین آیه جهاد است، طبرسى در مجمع البیان، علّامه طباطبائى در تفسیر المیزان، و بوسویى در روح البیان، علّامه مشهدى در کنزالدقایق و آلوسى در روح المعانى در ذیل آیه مزبور است. به نقل از: ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیام قرآن، قم، مطبوعاتى هدف، 1373، ج 10، ص 333.

  28ـ انفال: 39.

  29ـ نساء: 75.

  30ـ سید محمّدحسین طباطبایى، پیشین، ج 2، ص 99 / مرتضى مطهّرى، پیشین، ج 20، ص 240.

  31ـ «والصلح خیر» نساء: 128

  32ـ حج: 39.

  33ـ نساء: 75.

  34ـ عبدالحکیم سلیمى، نقش اسلام در توسعه حقوق بین الملل، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى ره، 1382، ص 170ـ180.

  35ـ ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیشین، ج 10، ص 371.

  36ـ مرتضى مطهّرى، سیرى در سیره ائمّه اطهار علیهم السلام، تهران، صدرا، 1368، ص 77ـ78.

  37ـ مرتضى مطهّرى، مجموعه آثار، ص 222ـ223.

  38ـ اعراف: 157.

  39ـ بقره: 256/ یونس: 99/ کهف: 29/ زمر: 14و15.

  40ـ کاشف الغطاء در پاسخ به ایوانزها یکنیزه نایب رئیس جمعیت دوستداران خاورمیانه وقت آمریکا در همایش «همکارى اسلام و مسیحیت در مبارزه با مادیگرایى» به تشریح دیدگاه اسلام پرداخته است. (ر.ک. محمّدحسین کاشف الغطاء، المثل العلیافى الاسلام لافى بحمدون، بیروت، دارالغدیر للطباعة، ص 43.)

  41ـ عبدالحکیم سلیمى، پیشین، ص 311ـ312.

  42ـ ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیشین، ص 401.

  43ـ محمّدبن حسن نجفى، جواهرالکلام، چ هفتم، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج 21، ص 227.

  44ـ محمّدبن حسن الطوسى، المبسوط فى فقه الامامیه، چ دوم، تهران، المکتبه المرتضویه، 1378، ج 2، ص 36.

  45ـ مائده: 1/ توبه: 4/ نحل: 91.

  46ـ زین العابدین الجبعى العاملى، الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیه، چ سنگى، ج 1، ص 259.

  47ـ محمّدحسن نجفى، پیشین، ج 21، ص 92ـ110.

  48ـ شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاءالتراث العربى، ج 11، ابواب جهاد العدو، ب 20، ح 1،2،3،4 و 6.

  49ـ محمّدحسن نجفى، پیشین، ج 21، ص 299.

  50ـ محمّدحسین کاشف الغطاء، پیشین، ص 48.

  51ـ امام خمینى، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1368، ج 19، ص 73.

  52ـ همان، ج 13، ص 31.

  53ـ مرتضى مطهّرى، مقدّمه اى بر جهان بینى اسلامى، قم، صدرا، ص 232.

  54ـ لوراواکچیا واگلرى، پیشرفت سریع اسلام، چ دوم، ترجمه غلامرضا سعیدى، تهران، انتشار، 1344، ص 53.

  55ـ ویل دورانت، تاریخ تمدّن، ترجمه ابوالقاسم پاینده و دیگران، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1371، ج 4، ص 432.

  56ـ همان، ص 433.

  57ـ گوستاولوبون، تمدّن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینى، تهران، کتابفروشى اسلامیه، 1347، ص 701.

  58ـ هادى خسروشاهى، اسلام دین آینده جهان، انتشارات نسل جوان، 1351، ص 28ـ29.

  59ـ مارسل بوازار، اسلام و حقوق بشر، ترجمه محسن مؤیدى، ص 105.

  60ـ همان، ص 102.

  61ـ احمد رشید، اسلام و حقوق بین الملل عمومى، ترجمه حسین سیدى، تهران، دانشگاه نهران، 1353، ج 1، ص 9.