معرفت

 
مقدمه
 
در آموزه‌های دینی، نسبت به ساخت مسجد، سفارش‌هاي بسیاری صورت گرفته و این تأکیدات تا اندازه‌ای گسترده است که نمی‌توان بدون تأمل از کنار آن گذشت. در عین حال، بزرگان و پیشوایان حقیقی دین نسبت به انجام برخی امور در مسجد اقدام کرده‌اند و این امر به‌عنوان فعلی از افعال معصوم، حجت و دلیلی محکم بر لزوم توجه به ساحت مسجد و کارکردهای آن است. همچنین، شاخصه‌هایی را در این کردار می‌بینیم که نشان‌دهنده عزم اولیاي دین نسبت به مسجد است.
کارکردهایی همچون خزانه بیت‌المال که بیان‌کننده جایگاه تأمین اقتصادی است، یا مدیریت نظامی و انجام مشاوره‌های نظامی، قضاوت، مدیریت سیاسی و فرهنگی، ایراد خطبه‌های اخلاقی و اجتماعی، همه بیان‌کننده جایگاه مسجد و کارکرد راهبردی آن و نیز شاخصه‌های آن است. همچنین کسی که کمترین آشنایی را با تاریخ علم در اسلام داشته باشد، می‌داند که مسجد به‌عنوان مکتب، مدرسه و دانشگاه مورد استفاده توسط اولیاي دین و دیگر علما کارکردی علمی هم داشته است. با این بیان که تأکید بسیاری که توسط پیشوایان دین، یعنی پیامبر اسلام و اهل‌بیت در رابطه با ساخت مسجد انجام شده است، آیا صرفاً برای انجام اموری بوده است که بیان شد؛ یا خیر؟ آیا کارکردهای دیگری نیز مدنظر پیشوایان دین بوده است؟ آیا دینی که بزرگان آن ادعای تمدن‌سازی و جهانی‌شدن را دارند، و مسجد را به‌عنوان پایگاه فعالیت‌های مختلف اجتماعی خویش نموده‌اند، از این مکان مقدس تنها بهره‌برداری ملی و مذهبی و یا حکومتی می‌نمایند؟ یا کارکردهایی بسی عظیم‌تر برای آن متصور است؟
در این تحقیق در پی اثبات آن هستیم که پیشوایان دین، نگرشی بنیادی و راهبردی به مسجد داشته و آن را نشانه‌ای بر گستره جغرافیای اسلامی قلمداد کرده‌اند. این تحقیق به شیوۀ کتابخانه‌ای و با روش توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است تا اثبات کند که موقعیت جغرافیایی مسلمانان برای ثبت در تاریخ، نیازمند ساخت مسجد تراز اسلامی است و لازم است محققان بدان بپردازند و در مقابل، سایر ادیان و فرق به این ویژگی مهم، محاجه کنند.
مسجد بر وزن معفِل، یعنی اسم مکان است. این واژه از ماده «س ج د» به‌معنای خضوع (جوهری، 1410ق، ج2، ص483)، کرنش و تذلل است (ابن‌فارس، 1404ق، ج3، ص133). مسجد از دیدگاه برخی از اهل‌لغت مکان نماز شمرده شده است (طریحی، 1416ق، ج3، ص65). سَجَدَ یعنی پیشانی خویش را بر روی زمین قرار داد (ابن‌منظور، 1414ق، ج3، ص204). این واژه به‌معنای محل سجده بر روی زمین و نیز اعضايی که هنگام سجده بر زمین قرار می‌گیرند نیز اطلاق می‌شود (صاحب‌بن عباد، 1414ق، ج7، ص6). واژة مسجد، جمعاً ۲۸ بار در قرآن کریم ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد و در ۶ مورد دیگر، به صورت جمع آمده است. در این آیات، به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره‌ای از احکام مسجد و مسجدالحرام و احکام خاص آن، مسجدالاقصی و مسجد اصحاب کهف، اشاراتی شده است. البته، آیه‌های دیگر نیز در قرآن درباره مسجد و اهمیت آن آمده است که هرچند لفظ مسجد در آنها نیامده است، ولی بنا بر مفهوم این آیات و گفتۀ تمامی مفسران، می‌توان در مورد مساجد، این آیات را نیز ذکر کرد. مسجد در اصطلاح، اسمی برای موضع عبادت است، خواه در آن سجده شده باشد يا نه (قرشی، 1412ق، ج3، ص225). درواقع، مسجد به محلی اطلاق می‌شود که جایگاه عبادت و خضوع در برابر حق‌تعالی است. کاربرد اصطلاح مسجد، یکی در مورد چهاردیواری خاصی است که برای عبادت ساخته می‌شود، دیگر اینکه بر اساس روایت رسول خدا مسجد بر سراسر زمین اطلاق می‌گردد؛ چراکه همه سطح کره خاکی می‌تواند سجده‌گاه انسان مسلمان باشد. این دومین کاربرد که اطلاق عام مسجد است، از اختصاصات امت اسلامی است؛ زیرا سایر ادیان، تنها در اماکن خاصی در برابر خداوند سجده می‌کنند و نماز می‌خوانند، اما در اسلام همه زمین پاک بوده و سجده‌گاه و مسجد است. رسول خدا پس از بیان فضیلت مسجدالحرام و مسجدالاقصی برای ابوذر، به وی فرمودند: «حَیْثُما أَدْرکتک الصّلاة فصلِّ وَالأرض لَکَ مَسْجد» (محمدی ری‌شهری، 1378، ج۱، ص۶۱)؛ هر کجا وقت نمازت رسید، همانجا نماز بخوان که زمین برای تو مسجد است.
در امور سیاسی، راهبرد، به تعیین خط‌مشی کلی یک کشور یا سازمان یا حزب که برنامۀ مراحل بلندمدت آن را مشخص می‌کند، اطلاق می‌شود. به‌معنای دیگر، راهبرد به‌معنای روش یا سیاست کلی برای نیل به هدف‌های معین است (آقابخشی و افشاری‌راد، 1379، ص568).
واژۀ «تراز» در اصل کلمه‌ای فارسی و «تراز» بوده و سپس معرب شده است. به لباس ویژه‌ای که برای سلطان بافته می‌شود، تراز گفته ‌شده است و از همانجا بر هر چیزی که خوب و عالی بوده، این واژه اطلاق گردیده است و درنهایت، به تقدیر مستوی، یعنی چیزی که در اندازه و قواره موردپسند باشد، تراز می‌گویند. ابن‌منظور می‌نویسد: «و الطِّرزُ: ما یُنسَجُ مِن الثّیابِ للسّلطان، فارسیٌ أیضاً و الطِّرزُ و الطّرازُ: جَیِّدُ کُلِّ شیءٍ و قیل: هو مُعَرّبٌ و اصلُه التقدیرُ المُستوی بالفارسیه» (ابن‌منظور، 1414ق، ج8، ص43). منظور از اصطلاح مسجد تراز اسلامی، مسجدی است که بر اساس قاعده و روش صدر اسلام بنا نهاده و اداره شود.
1. جايگاه مسجد در اسلام
در فرهنگ اسلامی، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن کریم برپا داشتن و حفظ مسجد را کار کسانی خوانده که به خدا و روز قیامت ایمان دارند (توبه: ۱۸). قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانان از عوامل حفظ بنای آن بوده است. مسلمانان بنا بر آموزه‌های اسلامی، خود را موظف به حفظ و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین‌رو می‌کوشیدند در عمارت، حفظ و مرمت مسجد نقشی بر عهده گیرند (امجد، ۱۳73، ص۸). درواقع، مسجد مهم‌ترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی است؛ زیرا در طول چهارده قرن همه نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارت‌های صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته است (امجد، 1373، ص۸). اهمیت و جایگاه مسجد در اسلام به‌عنوان مکان عبادت، به‌قدری بالاست که حتی جهاد نیز که برای رفع هر نوع دشمنی با عبادت خداست، برای حفاظت از آن واجب شده است: «وَ لَوْلا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللّهِ كَثِيراً» (حج: 40)؛ و اگر خداوند برخى از مردم را به‌وسيلۀ برخى ديگر بركنار نمى‌نمود، صومعه‌ها و دير و كنشت‌ها و مساجدى كه در آن ذكر خدا بسيار مى‌شود خراب مى‌شد. به‌گونه‌ای‌که بنا بر آموزه‌های اسلام، کسانی که از بردن نام خدای متعال در مساجد منع می‌کنند، ظالم‌ترین افرادند: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ سَعى فِي خَرابِها، أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلّا خائِفِينَ» (بقره: 114)؛ چه كسى ستمكارتر است از آنان كه از بردن نام خدا در مساجد الهى، جلوگيرى مى‌كنند و سعى در ويرانى آنها دارند، شايسته نيست آنها جز با ترس و وحشت وارد اين كانون‌هاى عبادت شوند. جایگاه مسجد به‌اندازه‌ای است که خداوند متعال عمارت و آبادانی مساجد را از ویژگی‌های مؤمنان برشمرده است: «إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ لَمْ يَخْشَ إِلَّا اللّهَ فَعَسى أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ» (توبه: 19)؛ مساجد الهى را تنها كسى آباد مى‌كند كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده و نماز را برپا دارد و زكات را بپردازد و از كسى جز خدا نترسد. ممكن است چنين گروهى هدايت‌يافتگان هستند.
2. احکام اختصاصی مسجد
علاوه بر آنچه گفته شد، مساجد احکامی را دارا هستند. ساخت مساجد بر مسلمين واجب كفايى است تا شعائر دينى در آنها انجام پذيرد (نجفی، 1404ق، ج14، ص73). اگر قسمتى از مساجد در حال انهدام و از بين رفتن و خراب شدن باشد، تعمير آن، واجب است (نجفی، 1404ق، ج14، ص74). واجب است در مساجد، ذكر خداوند انجام شود، در غير‌اين‌صورت، مساجد، تعطيل مى‌شوند (طوسی، 1387، ج8، ص70). اموری مانند خواب (موسوی عاملی، 1411ق، ج4، ص403)، آب دهان انداختن در آن (حر عاملی، 1409ق، ج3، ص498)، پرداختن به صنایع (شهید اول، 1410ق، ج3، ص128)، کشف عورت (ابن‌ادریس حلی، 1410ق، ج1، ص280)، خرید و فروش (طوسی، 1387، ج1، ص161)، راه دادن کودکان و مجانین (محقق حلی، 1407ق، ج2 ص452)، اجرای حدود (محقق حلی، 1418ق، ص49)، معرفی گمشده (کرکی، 1414ق، ج2، ص150) و شعرسرایی (حلی، 1419ق، ج1، ص357) در مسجد مکروه شمرده شده‌اند.
3. سیر تاریخی مساجد در صدر اسلام
البته باید توجه داشت که بنا بر تعالیم اسلامی، عبادت خدا به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌توان خدا را عبادت کرد و نماز گزارد. چنان‌که در حدیثی از پیامبر اکرم نقل شده است: «جُعِلَت لِی ألارض مَسجِداً وَ طَهوراً» (مقریزی، 1420ق، ج۳، ص۳۱۲)؛ همه زمین برای من پاک و مسجد قرار داده شده است. بدین‌رو مسلمانان پیش از هجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که امکان آن فراهم بود نماز می‌خواندند و پیامبر همراه افرادی انگشت‌شمار مانند امیر مومنان نماز را به صورت مخفیانه ادا می‌کرد. بنا بر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد (مقریزی، 1420ق، ج12، ص103)، اما وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا مي‌ماند و در این مدت به درخواست مردم مسجدی در این منطقه ساخت که به‌عنوان اولین مسجد اسلام، به مسجد قبا شهرت یافت. برخی گفته‌اند این مسجد، به پیشنهاد عمار یاسر ساخته شده است (جعفریان، 1379، ص۲۰۱). با هجرت مسلمانان به مدینه، پیامبر مکانی را برای نمازجماعت و نیز گردهمایی مسلمانان برگزید و با همراهی مؤمنان آن مکان را به صورتی ساده برای این کار آماده کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد پیامبر نام گرفت، به‌زودی جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانان یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی تبدیل شد. پیش از این، پیامبر در برخی مکان‌‌های مکه به‌همراه مؤمنان نمازجماعت خوانده بود، ولی جایی را به‌عنوان مسجد تعیین نکرده بود. مسجد پس از هجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و سپس به‌عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به‌کار رفت. بعدها وقتی دار‌الحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن به‌عنوان مدرسه نیز استفاده می‌شد (جعفریان، 1379، ص۲۰۱). در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اول هجری، مسلمانان با الگوبرداری از پیامبر اکرم در مدینه، معمولاً فضایی را که در مرکز اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اصلی اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگان‌ها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فُسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی دائمی تبدیل شدند. از همین الگو در بنیان‌گذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استفاده شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت‌المقدس و مدائن مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌نهادند (گروهی از نویسندگان، 1391، ج۴، ص۱۶۷). احداث مساجد پس از مسجد قبا و مسجدالنبی در دیگر مناطقی که اسلام بدان‌ها راه می‌یافت، انجام می‌گرفت. در قرن اول قمری مسجد کوفه (۱۷ق)، مسجد فُسطاط (۲۱ق) و جامع بصره (۲۴ق) به اهتمام مسلمانان ساخته شد (عنیمه، ۱۳۷۲، ص۶۱). به گفته ابن‌خلدون دو نوع مسجد شهری وجود داشته است: مساجد بزرگ تحت اختیار دولت برای نمازهای جمعه و اجتماعات مهم مسلمانان و مساجد کوچک که به‌وسیله بخش‌های گوناگون جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در دوره اولیه، معمول این بود که به پیروی از آداب و رسوم پیش از اسلام و نیز روش و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خود را در کنار مسجد جامع برپا کنند، درحالی‌که مردم عادی مساجد خود را در محلات قبیله‌ای خود می‌ساختند. با افزایش شدید قدرت و ثروت امپراتوری‌های اسلامی و جدا شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به‌شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولاً به کمک مردم و درآمدهای اوقاف تأسیس و نگهداری می‌شدند (گروهی از نویسندگان، 1391، ج۴، ص۱۶۷و۱۶۸).
کارآیی مسجد غالباً برای برپایی عبادات روزانه و نمازجمعه بوده که مردان بیشتر در آن شرکت می‌کردند. زنان در عقب صف مردان، درحالی‌که پرده‌ای میان آنها و مردان بود یا در اتاقی جداگانه و یا در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند (گروهی از نویسندگان، 1391، ج۴، ص169). به‌سبب وجود احکام خاص مسجد، غالباً مکانی خارج از محل عبادت برای وضو اختصاص داده می‌شد (گروهی از نویسندگان، 1391، ج۴، ص169). در تاریخ شیعه همانند اهل‌تسنن، اهمیت مساجد و قدرت آنها فرازو نشیب فراوان داشته است. مسجد مرقدهای شیعیان در کربلا و نجف از حمایت آل‌بویه (قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه (قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) برخوردار بوده است. سلسله فاطمی اسماعیلیه (قرن‌های چهارم تا ششم قمری)، مساجد بسیاری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز بنا کرد و در تحت حمایت قرار داد. صفویه همین کار را در ایران و کشورهای ساحل خلیج فارس انجام داد. بااین‌حال، زمانی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، نه‌تنها روند مسجدسازی به میزان بسیاری کاهش یافت، بلکه برگزاری مراسمی مانند نمازجمعه نیز رو به کاستی نهاد (گروهی از نویسندگان، 1391، ج۴، ص۱۶۹).
4. نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مخالفان رژیم پهلوی که گرایش اسلامی داشتند، عمدتاً در مبارزه خود از مسجد تأثیر می‌گرفتند. انقلابیان در فعالیت‌های آگاه‌سازی و تبلیغی، مانند تکثیر جزوه و اطلاعیه و نیز توزیع نوارهای کاست سخنرانی مخالفان شاه و پخش آن میان مردم از مساجد، به‌عنوان یک پایگاه استفاده می‌کردند. موفقیت مسجد در ایجاد چنین ارتباطی عوامل مختلفی دارد که یکی از آنها بهره‌گیری از ارتباطات چهره‌به‌چهره بود که با توجه به وجود فرهنگ شفاهی جامعه ایرانی، اثرگذاری چشمگیری داشت (مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393، ج۶، ص۶۳۰ و ۶۳۱). مساجد ایران در پشتیبانی مالی از انقلابیان نیز سهمی مهم داشتند. ارتباط مسجد با بازار در ایران، پیشینه‌ای دیرینه دارد و در جریان انقلاب اسلامی، بدین وسیله مسجد توانست به لحاظ مالی، همچون حلقه ارتباطی میان بازاریان و انقلابیان ایفای نقش کند و کمک‌های مالی و اقتصادی بازار را به انقلابیان برساند. از سویی دیگر، بازاریان به‌سبب ارتباط با مسجد، خود به قشر مهمی تبدیل شدند که در پیروزی انقلاب تأثیر بسزایی نهادند (مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393، ج۶، ص۶۳۸ و ۶۳۹). مساجد در دوران جنگ تحميلي ازجمله مراکز مهم اعلام اقلام موردنیاز جبهه‌ها و نیز محل جمع‌آوری کمک‌های مردمی بودند و حوادث جبهه‌ها و پیامدهای سیاسی و اجتماعی عملیات رزمندگان از مساجد برای مردم تبیین می‌شد و فرماندهان دفاع مقدس پس از انجام عملیات‌های مهم، در مساجد حضور پیدا می‌کردند، و درباره چگونگی عملیات‌ها و دستاوردهای آن، به‌ویژه تأثیر آن در تحولات منطقه‌ای و جهانی سخن می‌گفتند.
5. ویژگی‌های مسجد اسلامی
1ـ5. کانون عبادت و بندگی
مهم‌ترین ویژگی مسجد که باعث اهمیت فوق‌العادۀ آن در اسلام شده است، قرار گرفتن آن به‌عنوان مرکزی برای توحید و یکتاپرستی است، به‌گونه‌ای‌که اولین مکانی که به‌منظور عبادت و پرستش خدای یگانه در زمین نهاده شد و پیش از آن، عبادتگاه دیگری که کانون عبادت و نیایش موحدان و خداپرستان باشد، وجود نداشته و ازهمین‌رو برای مردم ماية برکت و هدایت شده، مسجد است: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ» (آل‌عمران: 96)؛ همانا نخستین خانه‌ای که برای عموم مردم قرار داده شد، همان است که در مکه قرار دارد، و مایه برکت و هدایت جهانیان است.
2ـ5. کانون امنیت و آرامش
علاوه بر آنکه مسجد مرکز توحید است، مرکز امنیت و عبادت برای مؤمنان نیز به‌شمار می‌رود: «وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ» (بقره: 125)؛ و چون خانه را براى مردم محل اجتماع و جاى امنى قرار داديم و فرموديم در مقام ابراهيم نمازگاهى براى خود اختيار كنيد و به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه خانه مرا براى طواف‏كنندگان و معتكفان و ركوع و سجودكنندگان پاكيزه كنيد.
3ـ5. منتسب به خداوند
خداوند به‌جهت اهمیت و فضیلت مساجد بر دیگر مکان‌ها، مسجد را به خود منسوب کرده و متعلق به خود دانسته است تا مزیت آن بر دیگر مکان‌ها روشن شود: «وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا» (جن: 18)؛ و مساجد ويژه خداست، پس هيچ‌كس را با خدا مخوانيد. در این آیة شریفه، مراد از دعا، عبادت و پرستش است؛ زیرا در جای دیگر، دعا به‌معنای عبادت آمده است: «وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ» (غافر: 60)؛ پروردگارتان گفت مرا بخوانید تا دعایتان را مستجاب نکنم، کسانی که از عبادت من سرکشی کنند، به‌زودی با کمال خواری داخل جهنم خواهند شد. خداوند متعال، مسجد را مختص بندگی خود قرار داده؛ زیرا بنا بر روایت قتاده، یهودیان و مسیحیان هنگامی که وارد معابد خود می‌شدند، به خداوند شرک می‌ورزیدند (مبیدی، 1339، ج۱، ص۲۵۶).
باید توجه داشت که اختصاص مساجد به خداوند که منزه از صفات حسی است، جنبه سمبلیک دارد و اشاه‌ای است بر اینکه مساجد مورد توجه خاص ذات اقدس اوست. بنابراین، در مساجد جز کار خدایی نباید کار دیگری صورت پذیرد و جز مصالح مسلمانان، امر دیگری نباید مطرح شود، با این توضیح در تأسیس مساجد هم نمی‌توان نیتی به‌جز خدا، و هدفی غیر از اعتلای کلمه توحید داشت.
4ـ5. خانه خدا
مساجد از دیدگاه اسلام به‌عنوان مکان‌هایی مقدس شناخته می‌شوند که باید از انواع آلودگی‌های مادی و معنوی دور باشند. روایات متعددی در این زمینه وارد شده‌اند که تعظیم و بزرگداشت مساجد را خاطرنشان ساخته‌اند. لزوم بزرگداشت تقدیس را به ذهن متبادر می‌سازد: ابي‌بصير از امام صادق در رابطه با علت بزرگداشت مساجد پرسید و حضرت چنین پاسخ داد که مساجد خانه‌های خدا بر روی زمین هستند (حر عاملی، 1409ق، ج5، ص297).
5ـ5. سادگی و بی‌پیرایگی
از دیگر شاخصه‌های مساجد در آموزه‌های اسلامی، سادگی و بی‌پیرایه بودن آنهاست. به این بیان که متون دینی نسبت به ساده نگاه داشتن و دوری از تزیین مساجد تأکید دارند. حرمت طلاکاری در مساجد (خوانساری، 1405ق، ج3، ص35) و کراهت پوشاندن سقف و مناره (ترحینی عاملی، 1427ق، ج2، ص93-94) ازجمله مواردی هستند که در سادگی مسجد از نظر اسلام شاخص می‌باشند.
6. کارکردهای مسجد در اسلام
واضح است که اولین و مهم‌ترین کارکرد مسجد در اسلام، قرار گرفتن به‌عنوان مکان عبادت است. مکانی که در آن مسلمانان برای عبادت جمع می‌شوند (کرکی، 1414ق، ج2، ص143). برخی از امور مانند معبر کردن مسجد نیز مکروه شمرده شده است و دلیل آن نیز چنین بیان شده است که مسجد برای عبادت قرار داده شده است (حلی، 1412ق، ج6، ص328)، اما در کنار این کارکرد، مسجد کارکردهای مهم دیگری نیز دارد که هریک به‌عنوان کارکردی راهبردی قابل بررسی هستند؛ چه اینکه هریک از این کارکردها، می‌توانند دربردارندة برنامه‌ای برای رسیدن به اهداف بلندمدت جامعة اسلامی باشند. ازجملة این کارکردها، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
1ـ6. کارکرد سیاسی و اجتماعی
به‌نظر می‌رسد نقشی که مسجد در دوران نبی مکرم اسلام به‌عنوان مرکزیت سیاسی بر عهده داشت، بر کسی پوشیده نباشد؛ زیرا بيشتر اقدامات مربوط به مدیریت جامعه، اعم از قانون‌گذاری، پذیرش نمایندگان اقوام و ملل، عهدنامه‌ها و پیمان‌نامه‌ها، همگی در مسجد اتفاق می‌افتاد (صالحی شامی، 1414ق، ج6، ص343).
قضاوت امیرالمؤمنین در مسجد کوفه از دیگر مواردی است که نشان‌دهنده کارکرد مسجد برای عدالت‌گستری است (فیض کاشانی، 1406ق، ج7، ص507). بنا بر برخی گزارش‌های تاریخی دختر حاتم طائی را با ديگر اسيران قبيله طىّ به مدينه آوردند و او را در جايگاه محصورى كه در کنار درب مسجد قرار داشت و زنان را در آنجا زندانى مى‌كردند، زندانى كردند (کتانی، بی‌تا، ج1، ص300). خواندن خطبه عقد نکاح در مسجد از مواردی است که روایاتی در رابطه با آن وارد شده است، به‌ویژه عقد نکاح امیرالمؤمنین و صدیقه طاهره (محدث نوری، 1408ق، ج14، ص207). همچنین، مسجد تا پیش از دوران مدرن که رسانه‌های ارتباطی در کار نبودند، محلی منحصربه‌فرد برای اطلاع‌رسانی امور مهم جامعه مسلمانان نیز بود. مسلمانان از طبقات و صنوف مختلف، روزانه در مساجد یکدیگر را ملاقات می‌کردند و اخبار و اطلاعات مهم جامعه را در مسجد به یکدیگر می‌رساندند. بنا بر برخی گزارش‌ها، مساجد گاهی برای رسیدگی به امور غیرمترقبه و بحران‌ها به‌کار گرفته می‌شدند. این امر در تاریخ صدر اسلام سابقه دارد چنان‌که بنا بر برخی روایات، در جنگ خندق، مسلمانان از مسجد برای کارهای بیمارستانی و مداوای زخمی‌های جنگ استفاده مي‌کردند. بنا بر گزارش‌های تاریخی، رُفَیده بانوی مسلمان صدر اسلام، به دستور پیامبر اکرم خیمه‌ای در مسجد مدینه برای رسیدگی به مجروحان جنگ برپا کرد (عیسی بک، 1371، ص۱۵).
2ـ6. کارکرد فرهنگی و علمی
مناظره‌های علمی و تدریس علوم مختلف در مسجد از صدر اسلام تا زمان حال در مساجد انجام می‌گیرد و سیره رسول‌الله و اهل‌بیت این موضوع را تأیید می‌نماید (کلینی، 1407ق، ج1، ص158؛ نجاشی، 1407ق، ص10). علاوه بر اینکه مسلمانان از این عمل، خودداری و یا ممانعت نکرده، بلکه به آن عمل نموده‌اند (ابن سیدالناس، 1406ق، ج1، ص27).
نظر به اینکه مسجد جایی مناسب برای گردهمایی مسلمانان از طبقات و حرفه‌های مختلف است، این مکان مذهبی از همان آغاز در کنار کارکردهای عبادی‌اش، تبدیل به محلی مناسب برای آموزش نیز شد. مسلمانان در صدر اسلام، غالباً مسائل مذهبی و دینی خویش را در مسجد از پیامبر اکرم می‌پرسیدند. آن حضرت در مسجد آیات قرآنی را بر مردم قرائت می‌کرد و به پرسش‌های آنها پاسخ می‌گفت (شلبی، 1376، ص۱۲۰). رفته‌‌رفته، برخی مسائل مربوط به موضوعات غیردینی نیز در مساجد مطرح شد؛ ازجمله گفته‌اند که حتی بحث‌های ادبی و شعرخوانی در مساجد انجام می‌شده است (جعفری، 1381، ص۱۴۴). در سال‌های پس از پیامبر رفته‌رفته آموزش علوم و دانستنی‌هایی که به دین و عبادت ارتباط داشتند در مساجد رواج بیشتری یافت و مسلمانان در مساجد قرآن، حدیث، فقه و صرف و نحو می‌آموختند. برخی مقامات معتبر مذهبی نیز ساعت‌های معینی را در مساجد می‌گذراندند و وعظ و حکمت ارائه می‌کردند (گروهی از نویسندگان، 1391، ج۴، ص۱۷۱).
3ـ6. کارکرد نظامی
مشاوره‌های نظامی پیامبر در مسجد انجام می‌گرفته است. در غزوه احد زمانی که مشرکان نزدیک مدینه رسیدند، پیامبر اصحاب خویش را در مسجد جمع نموده و بر روی منبر از خواب خویش گفته و اصحاب را نسبت به تصمیم‌گیری در رابطه با تاکتیک جنگی آگاه ساخت و مسلمانان پیشنهادهاي خود را ابراز نمودند (مرتضی عاملی، 1391، ج3، ص67).
4ـ6. بصیرت‌افزایی
مسجد کانون عبادی در میان مسلمانان است و می‌توان از آن انتظار داشت تا چشم آدمی را رو به حقیقت باز نماید؛ زیرا مسجد درواقع مکانی است که دنیا در آن جا ندارد و این تنها خداست که در آن دیده می‌شود. بنابراین، باید نزدیک‌ترین مکان برای رسیدن به حقیقت و بصیرت‌افزایی باشد. شاید بتوان گفت معراج رسول خدا هم از همین مقوله باشد. به‌این‌ترتیب که خداوند متعال، رسول خود را از مسجدی به مسجد دیگر برد تا حقیقت را بنمایاند و بصیرت او را بیفزاید (اسراء: 1).
5ـ6. انسجام و وحدت
از دیگر کارکردهای مسجد، می‌توان به وحدت‌بخشی این مکان مقدس اشاره نمود. به‌این‌شرح که تنها جایگاهی که در اسلام برای اجتماعات مذهبی و دینی در نظر گرفته شده و مورد تأیید و تقریر و اقدام توسط بزرگان دیده شده است، مسجد است. به‌نظر می‌رسد همین که نماز در آن به جماعت گذارده می‌شود و تمامی مسلمین در مساجد خویش به سمت یک قبله نماز می‌خوانند بهترین دلیل بر عاملیت مسجد در وحدت‌بخشی میان مسلمانان است (بقره: 144).
6ـ6. تألیف قلوب
چنان‌که بیان گردید، مسجد دارای کارکردهای متنوعی در اسلام است. از دیگر جنبه‌های لزوم ساخت مسجد در اسلام می‌توان به ایجاد الفت میان مسلمانان اشاره کرد. این کارکرد را از احکام و آداب متنوع می‌توان برداشت کرد، ولی به‌صورت عمده آیات هشتم تا دهم سورة «توبه» می‌تواند بهترین گواه بر این مطلب باشد. به‌این‌ترتیب که کافران و مشرکان حتی اگر مسجدی را هم بنا سازند به دلیل وجود شک و ریبه در دل‌هايشان، نمی‌توانند به الفت میان خویش دست یابند، ولی مسلمانان به‌دلیل رحمتی که خدای متعال در قلوب آنها قرار داده است، در مسجد و با اجتماع و اتحاد، با هم الفت بیشتری پیدا می‌نمایند.
7ـ6. کارکرد نمادین
یکی از مهم‌ترین کارکردهای راهبردی مسجد در دین اسلام، جنبۀ علامیت و قرار گرفتن به‌عنوان نشانه و شعار اسلام است. درواقع تأکید در این نوشتار بر این‌ است که در زمان حاضر، این کارکرد از سایر کارکردها اهمیت بیشتری دارد. به‌عنوان نمونه دو مثال بیان می‌کنیم:
الف. معبد سلیمان و مسجدالاقصی
مثال اول معبد سلیمان است که اولین پرستشگاه یهودیان بوده و به فرمان سلیمان نبی در اورشلیم بنا شده است. معبد سلیمان بر اساس کتاب مقدس یهودیان و قرآن، اولین معبد یهودی بوده که در مجموعه پرستشگاه اورشلیم قرار داشته و 587 سال قبل از میلاد به دست بخت‌النصر تخریب شده است. معبد سلیمان به نام‌های هیکل سلیمان یا هیکل مقدس هم شناخته می‌شود که به زبان عبری «بیت هامیقداش هاریشون» به‌معنای خانه مقدس اول یا بیت‌المقدس اول است. شهر قدیم اورشلیم در گذر زمان و ویرانی‌ها و ساخت‌و‌سازهای متعدد در زیر انبوهی از خاک و سنگ به عمق40ـ70 پا مدفون شده است و فقط قسمت کوچکی از اورشلیم قدیم به‌جا مانده است. معبد یا هیکل سلیمان روی صخره مقدس موریا و بلندترین نقطه شهر بنا شده بوده، ولی در حال حاضر سطح معبد با سطح شهر یکسان شده است. هم‌اکنون مسجدالاقصی و قبةالصخره در فلسطین بر روی همان تپه ساخته شده‌اند. درباره موقعیت مکانی دقیق معبد سلیمان سه احتمال متفاوت وجود دارد: صحن شمالی، محل فعلی قبةالصخره، صحن جنوبی بین مسجدالاقصی و صخره. احتمال سوم قوی‌تر است. بنابراین امکان تجدیدبنای هیکل سلیمان در محل باز کنار مسجد و بدون آسیب زدن به آنها وجود خواهد داشت. به‌دلیل حساسیت‌های مذهبی که در مورد این معبد وجود دارد کاوش‌ها و حفاری‌های باستا‌ن‌شناسی زیادی در محوطه مسجدالاقصی انجام شده است. آنچه بيش از هر عامل ديگري در اين حفاري‌ها و به‌عبارت بهتر تخريب مسجدالاقصي خود را نمايان مي‌سازد، انگيزه‌هاي صهيونيستي يهوديان افراطي است. انگيزه‌هايي كه برخي از پژوهشگران آن را مبتني بر انديشه‌هاي آخرالزماني مي‌دانند و آنها را برآمده از نحله‌هاي فكري چون مسيحيت صهيونيست تلقي مي‌كنند (احمدآغا، 1390، ص357ـ358).
مسیحیان صهیونیست ازجمله گروه‌هایی هستند که در زمره تقدیرگرایان یا مشیت‌گرایان قرار می‌گیرند. بدین‌معنا که به اعتقاد آنان مقرر شده است که بشر باید هفت مرحله یا هفت مشیت الهی را از سر بگذراند تا به آخرالزمان ختم شود، كه يكي از آنها بناي مجدد معبد سليمان است كه بر مبناي ديدگاه افراطي صهيونيست‌ها در زير مسجدالاقصي واقع شده است. نكته‌اي كه در اين ميان وجود دارد، تخريب مسجدالاقصي و بروز درگيري‌هاي مذهبي ميان مسلمانان و يهوديان است كه خود راه را براي جنگ‌هاي آخرالزماني مهيا مي‌كند (هلال، 1384، ص 146ـ148).
ب. مسجد بابری
مسجد بابری در زمان ظهیرالدین بابر پادشاه گورکانی و مسلمان هند ساخته شد. فتنه‌انگیزی مأموران انگلیس باعث شد تا برخی چهره‌های هندو ساخت مسجد را بر روی خرابه‌های معبد رام تلقی کنند و همین جرقه‌ای برای شورش و در نهایت، تخریب این مسجد شد. درواقع منازعه هندوها و مسلمانان بر سر قطعه زمینی به مساحت ۲,۷۷ جریب در ایودیا در اوتار‌پرادش است. هندوها ادعا می‌کنند که این سرزمین محل تولد رام از خدایان هندو است، درحالی‌که مسلمانان می‌گویند این مکان را مسجد بابری می‌دانند که در دوره پادشاهی بابر گورکانی در قرن ۱۶م ساخته شده است. بااین‌حال، هندوها معتقدند که مسجد بابری در سال ۱۵۲۸م با تخریب معبد رام ساخته شد. در سال ۱۸۸۵، برخی هندوها در فیض‌آباد طی دادخواستی خواستار پرستش لرد رام در داخل مسجد بابری شدند، اما دادگاه این اجازه را نداد. در سال ۱۹۴۹ برخی گروه‌های هندو وارد مسجد شدند و مجسمه‌های رام را در داخل آن جای دادند. اواخر همان سال، دولت، این مسجد را به‌عنوان منطقه مورد مناقشه اعلام کرد و درهای آن را بست. در سال ۱۹۸۶، یک دادگاه محلی دستور داد كه دروازه‌های مسجد را باز كنند و هندوها مجاز به عبادت در آنجا باشند. با اعتراض مسلمانان به دستور دادگاه، کمیته اقدام مسجد بابری تشکیل شد. در سال ۱۹۹۰، این مسجد از سوی گروه‌های هندو آسیب دید که این اقدام، خشونت‌هایی را در پی داشت، اما اوج این تنش‌ها در سال ۱۹۹۲ بود که منجر به شورش‌های گسترده‌ای در هند شد که جان بیش از ۲۰۰۰ نفر را گرفت (میرزایی، بی‌تا، ج1، ص6). بعداً دولت مرکزی کمیسیونی را برای تحقیق در مورد این موضوع تشکیل داد. تنش‌ها حول این مسجد در روز ۶ دسامبر ۱۹۹۲ به اوج خود رسید. تظاهرات اوباش به خشونت کشیده شد و آنها از بعد از ظهر همان روز شروع به شعار دادن علیه مسلمانان کردند. آنان به‌تدریج با غلبه بر نیروهای امنیتی شروع به تخریب مسجد بابری کردند. این حادثه منجر به شورش‌های گسترده در سراسر کشور شد که بر اثر آن صدها نفر کشته و هزاران نفر زخمی و آواره شدند (همان).
7. تبیین شعار بودن مسجد
بررسی آموزه‌های اسلامی پیرامون مسجد، به‌خوبی نشانگر این مطلب است که یکی از مهم‌ترین و راهبردی‌ترین کارکردهای مسجد تراز اسلامی، شعار بودن و نشانه بودن برای اسلام است. چه اینکه خداوند متعال در قرآن و نیز پیامبر و اهل‌بیت در روایات بسیاری بر ساخت مسجد تأکید کرده‌اند. با دقت‌نظر در این تأکیدات می‌توان به نکاتی دست یافت، ازجمله اینکه مسجد برای اجتماعات مسلمانان، بهترین مکان معرفی می‌شود که می‌تواند نشان‌دهندۀ عظمت مسلمین باشد. ازاین‌روست که مساجد به‌عنوان محور جامعه معرفی شده و نسبت به تعظیم آنها سفارش شده و تقوای الهی در گرو بزرگداشت آنها ـ که یکی از شعائر الهی به‌شمار می‌روند ـ بیان گردیده است: «ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ» (حج: 32)، اين‌گونه است مانند حج و هركس شعائر الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانۀ تقواى دل‌هاي اوست.
«شعائر» جمع «شعيره» به‌معناى علامت است. «شعائر الله» علامت‌هايى است كه انسان را به ياد خدا مى‌اندازد (مکارم شیرازی، 1387، ج1، ص313). علامت مسجد و نشانه اسلام بودن، سؤالی است که باید بدان پاسخ داد. به‌این‌صورت که چرا شعار و نشانه اسلام مسجد معرفی شده است؟ مساجد مسلماً جزء شعائر الهی محسوب می‌شوند؛ زیرا اولاً خداوند متعال مسجدها را برای خود خوانده است (جن: 18)، ثانیاً عقلاً هر آنچه که می‌تواند به‌عنوان مقوله‌ای برای عبادت باشد، می‌تواند به خداوند متعال مرتبط باشد.
مسجد مکانی برای به یاد آوردن خداوند متعال و اولیا او شناسانده شده و در قرآن نیز شاهد دارد؛ خداوند متعال در جریان اصحاب رقیم بعد از اطلاع مردم از غار محل خواب آنان، چنین می‌فرماید: «قالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً» (كهف: 21)، كسانى كه از وضع آنها آگاه بودند گفتند: مسجدى بر جايگاه آنها مى‌سازيم.
برخی از مفسران در ذیل آیة شریفه چنین گفته‌اند که مخالفان سعی داشتند تا مسئلة خواب و بیداری اصحاب کهف را به دست فراموشی بسپارند و این دلیل را از دست موافقان بگیرند. بنابراین پیشنهاد دادند تا درب غار بسته شود، ولی مومنان درخواست ساخت مسجدی را دادند تا یاد آنها همیشه بماند (مکارم شیرازی و ديگران، 1387، ج12، ص419). مسجد در عرف قرآن، مکانی است که برای عبادت خدا و سجده بنا می‌شود، پس نمی‌توان گفت مکانی که توسط مردم در غار بنا شد، غیر از مسجد اصطلاحی است. به همین دلیل است که قرآن تعبیر معبد و یا غیر مسجد را بیان ننمود (طباطبائی، 1370، ج13، ص451)، وجود چنین بناهایی یادآور اعمال و افکار دینی و انسانی صالحان است، به همین دلیل، پیامبران و اولیائی که قبور آنها متروک مانده تاریخشان نیز به فراموشی سپرده شده است (بهرام‌پور، 1383، ج15، ص275). بنابراین ساخت مسجد علاوه بر کارکردهایی که بیان شده می‌تواند نقش علامت و نشانه بر اسلام منطقه باشد. آیات و نشانه‌هایی که در حرم الهی مکه موجود است در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است، بلکه بیت‌الله الحرام عنوان هدایت‌کننده را داراست: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَ هُدًى لِلْعَالَمِينَ فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً» (آل عمران: 96-97)؛ همانا اولين خانه‌اى كه براى مردم قرار داده شد، همان است كه در مكه است، فرخنده و هدايتگر براى جهانيان. در آن، نشانه‌هايى روشن است: مقام ابراهيم و هر كس وارد آن شود، ايمن است.
نشانه‌هایی که پروردگار متعال بیان نموده می‌تواند علاوه بر مقام ابراهیم، حجر اسماعیل، حجرالاسود، مروه و صفا نیز باشد (کلینی، 1407ق، ج4، ص223). تمام مساجد می‌توانند بیت‌الله به‌شمار آیند (یزدی، 1415ق، ج1، ص141). اشاره به مکان اجتماع مردم و ایمنی این مسجد در آیات دیگر قرآن نیز وارد شده است: «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً» (بقره: 125)؛ خانه (كعبه) را براى مردم، محلّ اجتماع و ايمن قرار داديم.
طبعاً مطابق آنچه پيش‌تر بیان شد، مرکزیت مسجد برای اجتماعات مسلمانان، یکی از این اهداف است و در نگاه اول همین به ذهن متبادر می‌شود، ولی آیا ساخت هر مسجدی در هر نقطه از بیابان یا خانه که نوعاً نمی‌تواند اجتماعی از مسلمانان را در خود جای دهد، می‌تواند دربردارنده و برآورنده اهداف اسلام باشد؟ چنان‌که در برخی روایات مشاهده می‌شود ساخت مسجد به اندازه لانه پرنده سفارش شده است (صدوق، 1413ق، ج1، ص235). گرچه این دسته از روایات مبالغه‌ای نسبت به اهمیت ساخت مسجد است (طوسی، 1387، ج6، ص296)، ولی ظاهر برخی از اخبار دلالت بر صرف ساخت مسجد هرچند کوچک دارد (کلینی، 1407ق، ج3، ص368). نیز در گروهی دیگر تعیین یک جایگاه خاص در خانه شخصی به‌عنوان مسجد بیان گردیده است (طوسی، 1407ق، ج3، ص315). این‌همه می‌تواند گویای مقصودی دیگر باشد. به‌این‌بیان که صرف ساخت مسجد به اندازه کوچک در دشت و صحرا و یا در خانه شخصی هدفی را دنبال می‌کند. زنده نگاه داشتن مسجد با اجتماع در آن، چنان‌که مفسران نیز گفته‌اند عمارت و آباد نمودن مسجد اجتماع در آن و اقامه نماز و عبادت است (راوندی، 1405ق، ج1، ص157) و نهی از تخریب مسجد (فاضل لنکرانی، 1425ق، ص60) و همچنین سفارش به تعمیر آن (سید یزدی، 1419ق، ج2، ص404) و احتراز از تصرف زمین مسجد (شهید اول، 1419ق، ج3، ص130) از دلايل دیگر مبنی بر علامیت مسجد می‌تواند شمرده شود.
اهتمام دین اسلام نسبت به مسجد از آنچه گفته شد پیداست و نشان‌دهنده این نکته است که مسجد می‌تواند به‌عنوان یک نشانه از اسلام و جامعه اسلامی باشد. به‌این‌ترتیب که ساختمان و بنای مسجد می‌تواند مدت‌های مدید باقی‌ مانده و نشانه‌ای از حضور مسلمانان و یا منطقه تحت سیطره آنان باشد تا هم تسلایی برای مسلمانان و شناخت هم‌کیشانشان باشد و هم می‌تواند به غیرمسلمانان نشان دهد که منطقه مذکور در اختیار مسلمانان است.
نتیجه‌گیری
اسلام به‌دنبال تمدن‌سازی است و این را می‌توان از سیره پیامبر اسلام و دستورات قرآن به سهولت برداشت کرد. اسلام برای رسیدن به تمدن، نیازمند جغرافیای واحد و سیاست‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. تمدن برای شناخته شدن و امتیاز از سایر تمدن‌ها، نیازمند برخی نشانه‌هاست. نشانه‌هایی که توسط اسلام بیان شده، شامل مقوله‌های بسیاری نظیر فرهنگ، سیاست و غيره است. از نشانه‌های راهبردی فرهنگی می‌توان به دستور ساخت مساجد اشاره کرد. جامعه اسلامی با مسجد شناخته می‌شود و این مسجد علاوه بر داشتن معماری خاصی که توسط اولیا دین معرفی گشته، نشانه‌ای بر وجود اسلام است. بنابراین، سفارش به ساخت مسجد دربردارنده هدفی دیگر است و آن راهبردی بودن برای نسل‌های آینده است. آیات قرآن به تعظیم شعائر اشاره داشته و مساجد را نشانه و علامت بیان نموده‌اند. این آیات مسجدالحرام و کعبه را یادگار ابراهیم معرفی نموده و همین می‌تواند به ذهن چنین متبادر سازد که در آن، اهداف دیگری نیز نهفته است.