معرفت

کاربست قرآن کریم در اصول و بایسته‌های اخلاق حرفه‌ای
سازمان‌های اطلاعاتی دین‌محور
 مجتبی مرادی کوچی        / دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه امام صادق    mojtaba508122@gmail.com
عبدالکریم صالحی جهرمی / سطح 3 فقه و اصول حوزۀ علمیه فارس    abdsaleh2755@gmail.com
سیدمحمدرضا شهیم / دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه سمنان    smr@shahim.ir
دريافت: 27/10/1403                    پذيرش: 27/03/1404
چکیده
بی‌تردید سازمان‌های اطلاعاتی نقش محوری و تعیین‌کننده‌ای در تأمین و حفاظت از امنیت را بر عهده دارند. ليکن آنچه که سبب کارایی این سازمان‌ها می‌شود، نظام اخلاقی حاکم بر این سازمان‌هاست. هدف از این پژوهش، شناسایی و معرفی اصول و بایسته‌های اخلاق حرفه‌ای سازمان‌های اطلاعاتی از منظر قرآن کریم می‌باشد. پژوهش پیش‌رو که با رویکرد کاربردی ـ توسعه‌ای و با روش توصیفی ـ تحلیلی به رشتۀ تحریر درآمده است، با استفاده از منابع و اسناد کتابخانه‌ای و اینترنتی و با تکیه بر آیات قرآن کریم به استخراج اصول و بایسته‌‌های اخلاق حرفه‌ای سازمان‌های اطلاعاتی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که قرآن کریم با تأکید بر اصول چهارگانۀ «عدالت»، «آزادی»، «کرامت انسانی» و «امانت‌داری»، رهنمودهای فراوانی همچون «عمل بر طبق احتیاط»، «اعزام مخبر»، «عمل به یقینیات و اعتماد به مردم»، «نگرش خدماتی و توحیدی به فعاليت‌های اطلاعاتی»، «اهتمام به سلامت دستگاه محاسباتی عوامل سازمانی»، «احترام به حریم خصوصی آحاد جامعه دینی» و «اجتناب از تجسس و ظن»، در نظام اخلاق حرفه‌ای سازمان‌های اطلاعاتی دارد.
كليدواژه‌ها: اخلاق حرفه‌ای، امنیت، سازمان‌های اطلاعاتی، عوامل اطلاعاتی، حفظ کرامت انساني. 
 
مقدمه
 
در تمام جوامع بشری سازمان‌ها نقش اساسی و مهمی را در پیشبرد اهداف و آرمان‌ها به عهده دارند. در این میان سازمان‌های اطلاعاتی به علت ارتباط مستقیم با مقولۀ امنیت از جایگاه ممتازی برخوردار هستند. نحوۀ عملکرد هر سازمانی، ازجمله سازمان‌های اطلاعاتی را نظام ارزشی و اخلاقی حاکم بر آن سازمان مشخص می‌کند. در دین مبین اسلام به علت برخورداری از الهیات وحیانی شناخت و تبیین الزامات و نظام اخلاقی سازمان‌ها با رجوع به قرآن و کلام اهل‌بیت امکان‌پذیر است.
ازآنجاکه اخلاقیات روح حاکم بر قوانین مي‌باشند (نیکخواه و علي‌عسگري، 1394، ص32) و عموماً قوانین ریشه در اخلاقیات داشته و تدریجاً به‌منظور ضمانت اجرایی و حمایت کیفری اخلاقیات به شکل قانون درآمده‌اند (امیری و دیگران، 1389، ص151). ضروری است علاوه بر قانون‌گذاری در سازمان‌های اطلاعاتی، نظام اخلاقی این سازمان‌ها نیز شناسایی شود.
در نظامات سازمانی دین‌محور، باید اخلاق حرفه‌ای بر اساس هویت و اخلاق اسلامی تعریف شود؛ زیرا عدم فهم الزامات و مؤلفه‌های اخلاقی در هر سازمانی سبب اخذ تصمیمات و عملکرد اشتباه شده و باعث مي‌شود از هدف‌گذاری خود دور و منحرف شود. با توجه به اهمیت امنیت در ثبات و توسعۀ جوامع و ساختارهای سیاسی، این انحراف در مسائل اطلاعاتی سبب وارد شدن ضرباتی جبران‌ناپذیر به حدود و ثغور مادی و معنوی جوامع می‌شود.
به‌منظور ساماندهی رفتاری و اخلاقی سازمان‌های اطلاعاتی، کشف و شناسایی بایسته‌ها و اصول اخلاق حرفه‌ای یک امر ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. التزام بینشی و کنشی عوامل و مدیران سازمان‌های اطلاعاتی به بایسته‌ها و اصول اخلاق حرفه‌اي، علاوه بر کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری، سبب بهبود تعامل سازمان با محیط اجتماعی شده و موجبات ارتقای امنیت را در ابعاد فردی، اجتماعی و ملی فراهم مي‌کند.
در صورت زیر پا گذاشتن اخلاق حرفه‌ای در سازمان‌های اطلاعاتی ـ با توجه به تعارض منافع شدید صاحبان قدرت و ثروت با مقولۀ امنیت و اطلاعات و تلاش دائمی دشمنان به منظور اختلال در امنیت جامعه ـ ساختار امنیتی جامعه دچار فساد و تزلزل شده و ناامنی فراگیر مي‌شود.
با توجه به تعداد اندک آثار منتشرشده دربارۀ اخلاق حرفه‌ای در عرصۀ اطلاعات و امنیت، نویسندگان در این پژوهش درصدد شناسایی و معرفی اصول و بایسته‌های الزام‌آور اخلاق حرفه‌اي سازمان‌های اطلاعاتی مبتنی‌بر قرآن کریم برآمدند.
تاکنون هیچ پژوهش مستقلی پیرامون شناسایی اصول و مؤلفه‌هاي اخلاقی حرفه‌اي سازمان‌های اطلاعاتی از منظر قرآن کریم نگاشته نشده و پژوهش پیش‌رو در این مسئله دارای نوآوری مي‌باشد.
1. مفاهیم نظری
1ـ1. اخلاق حرفه‌اي
اخلاق حرفه‌ای مجموعه قوانین اخلاقی است که از ماهیت حرفه یا شغل به دست آمده و بیان‌کنندۀ باورهای یک گروه حرفه‌ای در مورد این است که چه چیزی درست و مرتبط با معیارهای همان حرفه است و افراد به صورت داوطلبانه و بر اساس ندای وجدان و فطرت خویش در انجام کار حرفه‌ای رعایت مي‌کنند، بدون آنکه الزام خارجی داشته باشند، یا در صورت تخلف به مجازات قانونی دچار شوند (کولیوند، 1399، ص83). اخلاق حرفه‌اي به دنبال مطالعه و فهم ارزش‌ها و الزامات حرفه‌اي بوده و پیروی از استانداردهای اخلاق حرفه‌اي باعث ارتقای ارزش‌هایی همچون اعتماد، رفتار مناسب کاری، انصاف و مهربانی مي‌شود (صفیان و دیگران، 1398، ص22).
میزان توسعه و رشد اخلاق حرفه‌ای به میزان کارکرد موفق و توان تغییرپذیری آن بستگی دارد. هر قدر رعایت اخلاق حرفه‌ای فراگیرتر باشد، میزان تعهد به اصول آن از درجۀ بیشتری برخوردار است. از سوي ديگر، هر قدر محدودیت‌های اعمال‌شده از اصول اخلاق حرفه‌ای منطقي‌تر و در رشد سازمان مؤثرتر باشد، پایبندی به آن محکم‌تر خواهد بود (شیخ زکریایی و آتش‌زاده فروزان، 1394، ص22).
مفاهیمی همچون فرهنگ سازمانی، وجدان کاری (اخلاق کار)، اخلاق کاربردی و اخلاق اداری را می‌توان مرتبط و همسو با اخلاق حرفه‌ای دانست؛ زیرا فصل مشترک همۀ این مفاهیم ارتقا و تعالی رفتاری و بینشیِ عامل انسانی در قبال توسعه و ثبات سازمان و افزایش بهره‌وری می‌باشد (سوری، 1396، ص85).
2ـ1. سازمان‌های اطلاعاتی
«سازمان اطلاعاتی» تشکیلاتی است که در راستای دستیابی به اهداف و سیاست داخلی و خارجی کشور متبوع خود، در قالب سازوکارهای رسمی و غیررسمی، وظیفۀ انجام کلیۀ اقدامات اطلاعاتی و عملیات پنهانی را بر عهده دارد. این نوع سازمان‌ها طیف وسیعی از اقدامات، از جمع‌آوری اخبار و اطلاعات گرفته تا انجام انواع عملیات پنهان و اقدامات ویژه، نظیر عملیات روانی، فرهنگی، سیاسی، نظامی، تجاری و اقتصادی را تحت پوشش‌ها و محمل‌های مختلف انجام می‌دهند (جمعی از نویسندگان، 1383، ص68).
علی‌رغم اینکه سازمان‌هاي اطلاعاتی، حفاظتی و امنیتی (نظامی، انتظامی) همچون ارتش و پلیس، دارای مشترکاتی در هدف و محصول (کنترل، ایجاد و توزیع امنیت) مي‌باشند، ليکن چهار مؤلفۀ جلوگیری از غافل‌گیری راهبردی، ارائه تخصص کسب‌شده در درازمدت به سیاست، حمایت از فرایندهای سیاسی و حفظ نهان‌کاری اخبار، نیازها و روش‌ها، سبب تمایز سازمان‌های اطلاعاتی از سایر سازمان‌هاي مشابه مي‌باشد (رضایی و شریعتی، 1401، ص37).
3ـ1. اطلاعات
از دید سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی، اخباری که پس از تجزیه، تحلیل، پرورش و ارزیابی، صحت و سقم آن معلوم شده باشد، «اطلاعات» نامیده می‌شود. به‌عبارت دیگر، نتیجۀ حاصل از جمع‌آوری و پرورش اخبار به‌دست‌آمده را اطلاعات گویند (معاونت آموزش ناجا، 1377، ص8).
2. اصول کلی حاکم بر اخلاق حرفه‌ای سازمان‌های اطلاعاتی
اصول و مبانی اخلاق حرفه‌ای اسلامی در همه مشاغل مشترک است و نوع حرفه و نیروی انسانی باعث ایجاد فروع اخلاقی می‌شود. چهار اصل «حفظ کرامت انسانی»، «رعایت آزادی»، «برقراری عدالت» و «امانت‌داری»، فصل مشترک تمام سازمان‌ها ازجمله سازمان‌های اطلاعاتی مي‌باشد (سوری، 1396، ص77).
با توجه به مواجهۀ مستقیم عوامل و سازمان‌های اطلاعاتی با انسان و اثرگذاری شدید و مستقیم مقولۀ امنیت بر آرامش روحی و روانی فرد و جامعه (دری نجف‌آبادی، 1379، ص285)، توجه و عمل بر طبق چهار اصل مذکور در نهادهای اطلاعاتی از اهمیت بالایی نسبت به سایر مشاغل و سازمان‌ها برخوردار است.
1ـ2. حفظ کرامت انسانی
«کرامت انسان» شانی است خدادادی که جزء ماهیت انسان می‌باشد و تا زمانی که انسان زنده است این کرامت از او جداناشدنی است. این کرامت فارغ از مذهب، نژاد، رنگ پوست، جنسیت و... به تمام انسان‌ها به طور برابر تعلق دارد. مهم‌ترین ویژگی کرامت ذاتی انسان‌ها ثبوت کمّی و کیفی‌اش در تمام انسان‌ها می‌باشد. این شرافت وجودی نشئت‌گرفته از روح مقدس خدایی دمیده شده در انسان است و انسان‌ها خواه و ناخواه از این کرامت برخوردار هستند (افتخاری و اسدی، 1392، ص31). علامه طباطبائی این شأنیت را حال جنس بشر اعم از موحدان و مشرکان می‌داند و انسان بماهو انسان را دارای کرامت معرفی می‌کند (طباطبائی، 1417ق، ج13، ص155). ليکن امکان دارد انسانی با اقداماتی همچون کفر و شرک این کرامت را به فعلیت (اثبات) نرسانده و از خود سلب نماید (جوادی آملی، 1386، ص4).
با توجه به آیۀ 70 سورۀ «اسراء» اقدامات سازمان‌های اطلاعاتی باید به‌گونه‌ای باشد که کرامت جسمانی و روحانی انسان (حسيني شاه عبدالعظیمی، 1363، ج7، ص 418)، حفظ و تقویت شود؛ زیرا اولاً خداوند در هر دو بعد جسم و روح به انسان تعادل (تین: 4) و کرامت عطا کرده است و هر اقدامی که مرتبط با آزادی و امنیت انسان است، باید به‌گونه‌اي تفسیر شود که منطبق با کرامت و حقوق الهی انسان باشد (جوادی آملی، 1375، ص163) و ثانیاً کرامت انسان مقتضی رعایت حقوق افراد از سوی حکومت‌ها و سازمان‌ها بوده و ازآنجاکه حق امنیت از رئوس حقوقی آدمی می‌باشد به‌منظور حفظ کرامت انسان ضروری است که سازمان‌های اطلاعاتی در برخورد با عوامل تهدیدآفرین اقداماتشان را بر پایه حرمت و کرامت انسان بنا نهند و علی‌رغم متهم یا مجرم بودن عامل دستگیرشده، از به کار بستن اموری همچون شکنجه و اذیت و آزار روحی و جسمی و هر آنچه که سبب سلب اختیار و اراده از اشخاص و اجبار و اکراه آنان بر اقداماتی خلاف شرع و قانون می‌شود خودداری کنند.
2ـ2. رعایت آزادی
ازجمله حقوق اساسی و ذاتی انسان، برخورداری از حق آزادی می‌باشد (آل‌عمران: 64). گستره آزادی انسان را می‌توان در حوزه‌های مختلف فردی و اجتماعی همچون حق انتخاب دین (یونس: 99؛ بقره: 256)، حق تعیین سرنوشت (رعد: 11) معنا کرد و اساساً بسیاری از حقوق انسان برآمده از حق آزادی او می‌باشد.
انسان در تمام حوزه‌هایی که به ارادۀ او بستگی دارد، «آزاد» است. واژۀ اراده در اصل با آزادی و اختیار معنا پیدا مي‌کند و هر آنچه از حیطه آزادی و اختیار انسان خارج باشد، از حوزۀ ارادۀ او نیز خارج است. تأمل در آیات قرآن کریم (کهف: 29؛ انسان: 3 و 29)، نشان مي‌دهد که انسان بر اساس دو معیار برخوردار از حق آزادی است:
1. انسان به پذیرش تبعات تصمیم و عمل خود در دنیا و آخرت مجبور باشد؛
2. تصمیم و عمل وى در دنیا و آخرت قابل بازخواست باشد (اسراء: 36) (علیخانی، 1380، ص127).
به‌منظور رعایت حقوق آدمی اقدامات اطلاعاتی باید به‌گونه‌اي برنامه‌ریزی و اجرا شوند که اولاً در آزادی‌های فردی، اجتماعی، مشروع و قانونی خللی ایجاد نکنند و ثانیاً بتوانند امکان پاسخ و بازخواست را نسبت به کنش‌ها و واکنش‌های افراد مختلف فراهم کند.
3ـ2. برقراری عدالت
«عدالت» به‌عنوان امری الهی (نحل: 90) و مورد تأکید خداوند (حجرات: 9) در قبال همۀ گروه‌های انسانی (دوست، دشمن و بی‌طرف) (ممتحنه: 8؛ مائده: 8) واجب و لازم مي‌باشد. آیۀ ۸ سورۀ ممتحنه به شکلی قاطع و روشن، تکلیف مسلمانان را در برابر انسان‌های دیگر، حتی آنهایی که بر دین اسلام نیستند، مشخص می‌کند. تا زمانی که فرد یا گروهی دست به خصومت و جنگ نزده و حقوق اولیۀ مسلمانان را پایمال نکرده باشد، نه‌تنها مستحق عدالت است، بلکه شایسته نیکی و احسان نیز می‌باشد. این نگاه، اوج رواداری، انصاف و انسان‌دوستی را در مکتب اسلام به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که عدالت، فارغ از هرگونه مرزبندی، یک تکلیف الهی و انسانی است. در اندیشه سیاسی شیعه اساساً بنیان مشروعیت هر حاکمیت و سازمانی را مي‌توان در عدالت‌گستری آن حکومت و سازمان معنا کرد (مخلصی، 1380، ص 249). رفتار عادلانه عوامل اطلاعاتی با آحاد جامعه و تلاش در تحقق عدالتِ گسترده در تمام ابعاد سیاسی و اجتماعی، سبب مشروعیت و مقبولیت سازمان اطلاعاتی مي‌شود.
عدالت ابزار اصلی تأمین امنیت مي‌باشد (نساء: 58). عدالت در یک رابطۀ دوسویه با امنیت، تأثیرات عینی (مادی) و معنوی عمیقی در حفظ و تأمین امنیت جوامع دارد (رضایی و شریعتی، 1401، ص45). رفتار عادلانه سبب بروز آرامش در انسان‌ها شده و جوامع را از کنش‌ها و واکنش‌های منفی و مخرب در قبال خود و حاکمیت مصون مي‌دارد. آرامش روحی و روانی یکی از موانع اصلی اثرگذاری اقدامات اطلاعاتی و امنیتی سازمان‌های اطلاعاتی بیگانه و دشمن بر جامعه و سازمان اطلاعاتی مورد تهاجم مي‌باشد و حفظ این آرامش در گرو اعتدال در اقدامات امنیتی می‌باشد. در حوزۀ حساس امنیتی و اطلاعاتی، عدالت مفهومی گسترده دارد و بر اعتدال در رفتار و بی‌طرفی در برخورد با اخبار تمرکز می‌کند. دستیابی به این سطح از اعتدال و انصاف، مستلزم وجود یک زیربنای استوار اخلاقی در عامل اطلاعاتی است. اینجاست که عدالت فقهی نقشی کلیدی ایفا می‌کند. درواقع، عدالت فقهی را باید پیش‌نیاز ضروری و بنیادین برای تحقق عدالت در اخلاق و رفتار دانست؛ زیرا عادل حقیقی کسی است که به قوانین الهی علم و پایبندی دارد و همین تعهد درونی، به او توانایی کنترل نفس و پرهیز از افراط و تفریط در قضاوت‌ها و اقدامات حساس را می‌بخشد. بنابراین، گرچه عدالت در سازمان‌های امنیتی در عمل به‌معنای اعتدال رفتاری است، اما این مهم بدون ریشه داشتن در عدالت فقهی، تضمینی برای تحقق ندارد. قرآن کریم در سورۀ «نبأ» بهره‌گیری از عوامل فاسق را جایز دانسته، لیکن شرط این مسئله را تفحص در اخبار این گروه می‌داند.
بروز و ظهور این اعتدال ساختاری در اجتناب از امنیتی شدن (عبدالله‌خانی، 1385، ص449) فضای عمومی جامعه می‌باشد. ایجاد رعب و وحشت در فضای عمومی جامعه به وسیلۀ اقدامات امنیتیِ بدون ضرورت موجب بر هم زدن آرامش روانی جامعه و آزار ذهنی و فکری می‌شود. خداوند متعال در آیۀ 58 احزاب و 112 نساء، آزار و اذیت جامعه را بدون دلیل و مجوز شرعی فسق و مقدمه‌ای برای خروج از اعتدال بیان ‌می‌کند و تهدید قلمداد کردن افراد را بدون آنکه جرمی مرتکب شده باشند را به‌منزله بهتان قرار می‌دهد (طباطبائی، 1417ق، ج16، ص509). درنتیجه، رفتار عادلانه در سازمان‌های اطلاعاتی، به‌معنای اقدام مبتنی‌بر قانون، رعایت اصل بی‌طرفی، انصاف در قضاوت نسبت به افراد و تناسب میان عمل و واکنش است. چنین رفتاری باید از هرگونه افراط، تفریط و اعمال سلیقه‌های شخصی به دور باشد. هنگامی‌که یک سازمان اطلاعاتی بر این مبانی عمل کند، فعالیت‌های آن نه‌تنها از ایجاد ترس و وحشت بی‌مورد در جامعه جلوگیری می‌کند، بلکه به‌عنوان یک پیامد طبیعی و مثبت، به تولید و تحکیم آرامش روانی و اعتماد عمومی منجر خواهد شد.
4ـ2. امانت‌داری
«امانتداری» از ویژگي‌هایی است که قرآن کریم آن را برای همۀ مشاغل و مناصب، ضرورتی انكارناپذیر دانسته است. امانت‌داری در قرآن از صفات اصلی اهل ایمان معرفی شده است (مؤمنون: 8). اگر انسان کار و مسئولیت را امانت بداند، حرمت آن را پاس می‌دارد و می‌کوشد با تمام توان آن را پیش برده و توسعه دهد. در ساختارهای اطلاعاتی امانت‌داری از جایگاه بیشتری نسبت به سایر سازمان‌ها برخوردار است. امنیت و اطلاعات سری و محرمانه‌ای که در اختیار سازمان‌ها و عوامل اطلاعاتی قرار دارد، دارای بالاترین درجه اهمیت می‌باشد؛ به‌گونه‌ای‌که افشای اطلاعات مي‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری به ساختار اجتماعی یک کشور وارد کند. اسرار و احوال آحاد جامعه نزد سازمان‌های اطلاعاتی امانت بوده و خیانت در امانت که در امور اطلاعاتی با افشای اطلاعات و سوء‌استفاده از اخبار پنهان بروز پیدا می‌کند، از سوی خداوند متعال ممنوع شده است (انفال: 27؛ بقره: 283).
5ـ2. تقدم و تأخر در اصول حاکم بر اخلاق حرفه‌ای
حقیقت کرامت ذاتی انسان، شرافت و برتری او از سایر مخلوقات است. وجود این برتری، سبب قبول امانت الهی که همان تکلیف‌مداری انسان باشد می‌شود (احزاب: 72) (قمی، 1363، ج2، ص198) و در یک رابطۀ دو سویه قبول تکالیف الهی و تحقق‌شان از سوی انسان، سبب کرامت اکتسابی او می‌شود (حجرات: 13). راه به فعلیت رساندن تکالیف الهی و کرامت اکتسابی، برخورداری انسان از قدرت انتخاب و اختیار می‌باشد. ازاين‌رو آزادی انسان برآمده از کرامت ذاتی او بوده (طباطبائی، 1393، ص52) و میزان سنجش انسان از سوی خداوند، وسع او در استفاده از این حق خدادادی می‌باشد (بقره: 286).
درهم‌تنیدگی مفهومی عدالت و آزادی سبب برقراری رابطۀ تکمیلی و تعاملی بین این دو مؤلفه شده است. آزادی، غایت حیات انسان به‌منظور تحقق عبودیت است (انصاری و نظري، 1394، ص14). لیکن این مهم در سایۀ عدالت تحقق یافته و زیست عادلانه همواره دربردارنده زیست آزادانه است؛ زیرا مقتضای رفتار عادلانه اعطاء حقوق هر شخص است و رفتار عادلانه تضمین‌کننده حق آزادی انسان است. آزادی انسان‌ها در سایۀ هنجارها و بایسته‌های دینی، سبب گسترش عدالت در عرصۀ اجتماع شده و عدالت پیش‌شرط تحقق آزادی و سعادت انسان در بعد فردی و اجتماعی می‌باشد (طباطبائی، 1417ق، ج12، ص330).
در مقام اجرا و در صورت تزاحم در اعطای حق آزادی و برقراری عدالت، همواره عدالت از اولویت برخوردار بوده و رعایت این اولویت اسباب تحقق آزادی را فراهم می‌کند (قاضی‌زاده، 1377، ص423و424؛ انصاری و نظري، 1394، ص28).
3. مؤلفه‌هاي اخلاق حرفه‌اي سازمان‌هاي اطلاعاتی
1ـ3. عمل بر طبق احتیاط
اصل احتیاط یک امر بدیهی و عقلی می‌باشد و شرع مقدس نیز اوامر فراوانی نسبت به آن داشته که ریشه در حساسیت و اهمیت مصالح عمومی و عالم‌گستری همچون جان، مال، آبرو، ناموس و دین دارد (مائده: 33؛ نساء: 29). خداوند متعال در آیۀ 32 مائده ارزش جان یک انسان را برابر با حیات تمام انسان‌ها معرفی کرده و تعدی به حیات انسان را سبب عقوبت ابدی معرفی می‌کند. اموال و دارایی انسان‌ها محترم بوده و تعدی به اموال دیگران محل نهی قطعی و حرمت مؤکد می‌باشد (بقره: 188؛ مائده: 38). حساسیت شارع در فروج و ناموس را می‌توان در نحوۀ برخورد خداوند متعال با نسبت‌دهندگان زنا به زنان و مردان پاکدامن (نور: 23) و امر مؤکد شارع به حفظ فروج و عیون از معصیت‌های جنسی معلوم ساخت (نور: 31؛ اسراء: 32).
اقدامات اطلاعاتی ارتباطی همیشگی با این مصالح داشته و ماهیت امور امنیتی صیانت و حفظ این مصالح می‌باشد و این مسئله عمل بر طبق احتیاط را یک ضرورت دائمی برای عوامل و سازمان‌های اطلاعاتی می‌کند. عدم توجه به حساسیت‌های شرعی و اخلاقی، سبب به خطر انداختن خود و دیگران شده و خداوند این سهل‌انگاری را محل نهی شدید خود قرار داده است؛ زیرا عدم احتیاط در این مسائل سبب گسترش فساد و اختلال در حیات فردی و اجتماعی انسان شده و اقدامات اطلاعاتی را در سازمان‌های دین‌محور تبدیل به ضد خود در نتیجه می‌کند. امور اطلاعاتی عموماً ارتباطی تنگاتنگ با گناهان و خطاهایی دارد که از سوی افراد ایجاد می‌شود. کثرت ارتباط و مداومت بر این‌گونه از مسائل می‌تواند خطر ابتلا به مشکلات اخلاقی را در عامل اطلاعاتی ایجاد کند. عمل بر طبق احتیاط سبب می‌شود عامل اطلاعاتی با حفظ اعتدال از افراط و تفریط مصون باشد و به‌سبب اقدامات خود در مسیر هلاکت و نابودی قرار نگیرد (بقره: 195).
از سوی دیگر، عامل اطلاعاتی مسلمان با خودکنترلی برآمده از احساس مراقبت از سوی خداوند، دائماً جوانب احتیاطِ در بیان را رعایت کرده و موجبات درز اطلاعات را از خود سلب می‌کند (ق: 18؛ احزاب: 70).
بنا بر حسن احتیاط ضروری است که عامل اطلاعاتی هنگام شک در عمل و یا عدم دسترسی به سازمان و در صورت تعارض در نظام اخلاقی خود و سازمان در اقدام خود ابتدا توقف کرده (اسراء: 36) و با کسب اطلاعات لازم از مراجع ذی‌صلاح و با رعایت سلسله‌مراتب سازمانی اقدام به عمل و یا ترک فعل نمایید (نساء: 83).
2ـ3. اعزام مُخبر
به‌منظور کسب اطلاعات درست و حفظ و ارتقا امنیت در هر جامعه‌ای، اعزام مُخبر به نقاط مختلف کشور و ممالک بیگانه یک اصل عقلایی مي‌باشد. این اصل که برآمده از سیرۀ عقلا در طول تاریخ حیات بشر مي‌باشد مورد امضا و تأیید شارع مقدس قرار گرفته است و اعزام مخبر یک حکم امضایی در فقه اسلامی مي‌باشد (نهج البلاغه، ج5، ص101؛ طباطبائی، 1417ق، ج18، ص311).
خداوند متعال در آیۀ «نبأ» با هدف دفع خطرات احتمالی، پیامبر را مأمور به اعزام مخبران به نقاط مختلف جامعۀ اسلامی آن روز مي‌کند. با توجه به اینکه شأن نزول آیۀ اعزام مخبر به جهت کسب اخبار در جهت جمع‌آوری زکات مي‌باشد، با تکیه بر اصل عدم مخصص بودن مورد نزول در جمع‌آوری زکات، می‌توان دریافت در مسائل اطلاعاتی که ارتباط مستقیمی با قوام جامعه و حاکمیت دارد، اعزام مخبر ضرورت دارد. قرآن کریم با بیان داستان هدهد و حضرت سلیمان، الزام اعزام مخبر را در جهت هوشیاری از وضعیت و موقعیت ممالک بیگانه در دستور کار مدیران و حاکمان سازمان‌های اطلاعاتی قرار می‌دهد (نمل: 20 و 21).
از سوی دیگر، اهتمام به گزارشات مردمی، یکی از ضروریات حاکم بر ساختارهای اطلاعاتی می‌باشد. قرآن کریم در آیۀ 20 قصص با اشاره به خبررسانی مؤمن آل‌فرعون به حضرت موسی، این اطلاع‌رسانی را عامل خروج ایشان از مصر و نجاتشان معرفی می‌کند.
3ـ3. پرهیز از سطحي‌نگری
«سطحی‌نگری» خصلتی است که باعث می‌شود انسان در نگاه اول و با خواندن و شنیدن پیام به باوری رسیده که گویا همۀ اطلاعات مورد نیاز را دریافت کرده، به آن اعتماد نموده و بر پایۀ دریافت‌ها نتیجه‌گیری کرده و تصمیم‌هایی اتخاد نموده و اقدام به حرف یا عمل کند (رفیعی موحد، 1400، ص82).
سازمان‌های اطلاعاتی در سه سطح کشف و حفظ اسرار، تفسیر اسرار و تغییر و برساخت محیط با اخبار و اطلاعات مواجهه می‌باشند (میرمحمدی و ريحاني، 1401، ص143و144). با توجه به اهمیت سلامت اطلاعات واصله از سوی مخبرین، ضروری است اخبار مورد تدقیق و بررسی قرار گیرند و صرف وجود اخبار مبنای عمل عوامل اطلاعاتی نباشد؛ زیرا احتمال خطا و انحراف در عوامل اطلاعاتی وجود داشته و همین احتمال به حکم آیۀ نبأ، سبب لزوم تبیین و کشف اخبار درست از غلط و شناسایی اطلاعات و داده‌های انحرافی می‌باشد. اخلاق حرفه‌ای در هنگام مواجهه با اخبار مشکوک به فوریت در تبیین (قرائتی، 1383، ج9، ص171 و 172) و تأنی در اقدام به‌منظور شفافیت موضوع و موقعیت پیش‌آمده حکم مي‌کند (آلوسی، 1415ق، ج13، ص297).
بر پایۀ آیۀ نبأ یکی از مصادیق جهل و بی‌خردی در حوزۀ «تصمیم و عمل»، سطحی‌نگری، ساده‌اندیشی و خوش‌باوری در مناسبات اطلاعاتی است که در این آیه به مقابله و مبارزه با آن اشاره شده است. این مبارزه که با عبارت دستوری «تبیُّن» بیان شده است (رفیعی موحد، 1400، ص100) باعث می‌شود دوراندیشی و آینده‌نگری در مسائل اطلاعاتی و امنیتی ـ به منظور دفع جهالت و خلل در کیان جامعه ـ الزام اخلاقی سازمان‌های اطلاعاتی در قبال اطلاعات و اخبار واصله باشد.
4ـ3. حفظ محرمانگی و جلوگیری از نشر اطلاعات
اساس و شاکله امور و اقدامات اطلاعاتی بر اسرار و اخبار محرمانه و سری می‌باشد. انتشار و درز اطلاعات پنهان از سوی عوامل و سازمان‌های اطلاعاتی سبب به خطر افتادن مصالحه عامه و تشویش افکار عمومی و بر هم خوردن آرامش روانی افراد شده و مقدمات تهدیدات امنیتی را علیه جامعه هدف فراهم می‌سازد.
توجه مستمر به حفظ اسرار سازمانی و امکان فریب از سوی عوامل بیگانه برای انحراف در مأموریت‌های محوله، یکی از مؤلفه‌های اساسی در نظام اخلاق حرفه‌ای سازمان‌های اطلاعاتی مي‌باشد. اساساً اولین عامل قوام‌دهنده به یک عامل یا سازمان اطلاعاتی، مسئلۀ حفظ اسرار و برنامه‌ریزی برای بي‌اثر کردن اقدامات نهادهای بیگانه مي‌باشد. خداوند متعال در آیۀ 118 آل‌عمران و 16 توبه هشدار مي‌دهند که هیچ عامل یا سازمان اطلاعاتی حق انتخاب محرم اسراری خارج از چارچوب سازمانی را نداشته و با گوشزد کردن وجود دشمنی عمیق و قلبی در عوامل بیگانه دستور به برنامه‌ریزی فکری و عملی برای شناخت این عوامل و خنثاسازی اهدافشان مي‌دهد و عوامل اطلاعاتی را از اعتماد بی‌جا برحذر داشته و کتمان سرّ و رازداری را یک رویۀ همیشگی در اهل ایمان و شرط سعادت در فتنه‌ها و امتحانات معرفی مي‌کند.
در آیات 148 نساء و 19 نور افشاء اخبار پنهان در جامعه عمداً و سهواً از سوی خداوند متعال نهی شده است و انتشار اسرار و اطلاعات مسلمین مصداق بارز خیانت به آحاد جامعه اسلامی می‌باشد (انفال: 27؛ طباطبائی، 1417ق، ج9، ص55).
از سوی دیگر، در مطلع‌سازی عوامل سازمانی از اخبار و اطلاعات در نظر گرفتن میزان ظرفیت افراد در پذیرش و حفظ اسرار یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر می‌باشد که باید از سوی سلسله‌مراتب سازمانی مورد توجه قرار گیرد (کهف: 67؛ یوسف: 5).
5ـ3. معرفی و آموزش نحوه برخورد با عوامل و سازمان‌های اطلاعاتی بیگانه
معرفی سازمان‌های اطلاعاتی بیگانه و آموزش و تربیت مردم در برخورد با عوامل این سازمان‌ها یک روش دائم و ثابت در تمام جوامع مي‌باشد. در یک سازمان اطلاعاتی علاوه بر اهمیت تداوم آموزش و تربیت نیروهای سازمانی، ایجاد هوشیاری و بستر تربیتی مناسب نسبت به اقدامات نهادهای خودی و در نقطۀ مقابل سازمان‌های اطلاعاتی دشمن یک مؤلفۀ‌ ضروری در قبال آحاد جامعه مي‌باشد.
در راستای تحقق حکمرانی مردمی و مشارکت مردم در بهبود فضای امنیتی و اطلاعاتی، ارتقای آگاهی و سطح دانش عمومی جامعه به وسیلۀ ایجاد کارکرد آموزشی در ساختارهای اطلاعاتی یک امر ضروري مي‌باشد. در هر جامعه‌ای وجود افراد ساده‌لوح، زودباور و نفوذی یک امر طبیعی و همیشگی مي‌باشد. قرآن کریم در آیۀ 47 توبه با لفظ «سماعون» به هر دو گروه اشاره نموده (فیض کاشانی، 1415ق، ج2، ص347) و صیانت از افراد ساده‌لوح در مقابل فتنه‌گری عوامل نفوذی و دشمن را وظیفۀ افراد قوی‌الایمان و هوشیار بیان مي‌کند (مکارم شیرازی و ديگران، 1374، ج7، ص435).
به‌منظور کاهش اثرگذاری اقدامات عوامل بیگانه و نفوذی و حفظ آرامش روانی افراد ارتقاء سواد امنیتی جامعه بهترین اقدام مي‌باشد. خداوند متعال در آیۀ 107 توبه با معرفی محل رخنه نیروهای نفوذی و خائن با دستور تخریب مسجد ضرار، ضمن ابلاغ یک دستور امنیتی به پیامبر اکرم، جامعۀ دینی مدینه را نیز با افشای اقدامات و تفکرات نیروهای نفوذی مطلع کرده و آنها را خطاب و مأمور به هوشیاری مدام نسبت به نیروهای نفوذی و خائن مي‌کند و رعایت مسائل حفاظتی را یک مسئلۀ عمومی قلمداد مي‌کند.
در آیۀ 118 آل‌عمران خداوند متعال با ذکر جزئیات هدف و روش معاندین را به آحاد جامعه دینی گوشزد کرده و هشدارهای لازم اطلاعاتی را همراه با اصل محرم رازداری بیان مي‌کند.
با تأمل در سایر آیات قرآن مي‌توان دریافت که ایجاد هوشیاری و آمادگی به وسیلۀ موعظه و تحذیر در مؤمنان، سنت دائم خداوند متعال مي‌باشد (نساء: 76؛ آل‌عمران: 175؛ بقره: 14؛ نحل: 43؛ ممتحنه: 1) و با تکیه بر اصل ادای امانت باید سازمان‌های اطلاعاتی اخلاق‌مدار این سنت الهی را ادامه دهند و متخلق به این اخلاق الهی شوند: «تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ‏ اللَّهِ» (مجلسی، 1403ق، ج58، ص129).
در آیۀ 83 نساء خداوند متعال اصلی مهم از مقوله دانش اطلاعاتی ـ امنیتی را به مؤمنان آموزش مي‌دهد که در هنگام مواجهه با اخبار و شایعات و مسائل مبهم و مشکوک با اهتمام به اصل احتیاط از اقدامات پیشدستانه خودداری کرده و با رعایت سلسه‌مراتب سازمانی با ارجاع اطلاعات به مراجع ذی‌صلاح علاوه بر حفظ آرامش خود از ایجاد امواج منفی و مخرب امنیتی در جامعه خودداری کنند (طباطبائی، 1417ق، ج5، ص22).
6ـ3. عمل به یقینیات و اعتماد به مردم
اصلی‌ترین لازمۀ تحقق اهداف سازمانی در هر ساختاری، تعامل و اعتماد متقابل آحاد جامعه با سازمان‌های اطلاعاتی مي‌باشد. اعتماد متقابل آحاد جامعه و سازمان‌های اطلاعاتی امنیت اجتماعی را افزایش داده و هزینه‌های نظارت نهادهای رسمی را کاهش مي‌دهد (فیروزآبادی و ایمانی جاجرمی، 1385، ص203).
ظن یک ادراک نفسانی می‌باشد که در قلب انسان ایجاد مي‌شود و انسان در داشتن و نداشتنش اختیاری از خود ندارد. نهی از عمل بر طبق ظنیات و گمانه‌ها، در اصل بازگشت به نهی از توجه و فراهم کردن مقدمات اختیاری ظن دارد (طباطبائی، 1417ق، ج18، ص323) و عامل اطلاعاتی در برخورد با ظنیات و متشابهات باید با اعراض از این اخبار و اطلاعات مانع از قضاوت قلبی‌اش نسبت به یک موضوع و شخص بشود؛ زیرا عمل و اعتنا به این اخبار علاوه بر اینکه سبب انحراف در مأموریت مي‌شود مي‌تواند در درازمدت باعث انحراف اخلاقی وی شود (آل‌عمران: 7).
حسن ظن، مثبت‌اندیشی عاقلانه نسبت به غالب اعضای یک جامعۀ ایمانی و اجتناب از بدگمانی بدون دلیلِ قطعی است و تا زمانی ادامه دارد که دلیل قطعی برای تفسیر منفی رفتارها وجود نداشته باشد. این امر، نگرش اجتماعی و عمومی مثبت، توسعه و تعمیق ارتباطات مطلوب اجتماعی را در جامعۀ مؤمنان زمینه‌سازی می‌نماید (وجدانی و محصص، 1398، ص61).
الزام اخلاقی عمل به یقینیات و نهی از توجه به ظنیات و متشابهات در برخورد با جامعۀ ایمانی معنا پیدا مي‌کند؛ زیرا جامعۀ ایمانی به‌مثابۀ یک جسم واحد بوده و ظن و ضربۀ امنیتی به یک شخص به‌مثابۀ ضربه به کل افراد آن جامعه مي‌باشد. تعبیر «انفسهم» در آیۀ 12 نور، بیانگر این مطلب بوده و امر به حسن ظن به جامعۀ ایمانی ناشی از همین نگرش مي‌باشد (مکارم شیرازی و ديگران، 1374، ج14، ص398).
با استناد به آیۀ 12 حجرات و نظر به حساسیت اقدامات اطلاعاتی در همۀ جوامع، نیروهای اطلاعاتی مؤظف‌اند در تمام اقدامات خود، اصل را بر یقینیات قرار دهند و از عمل به هر خبر و مستندی که شائبۀ ظنی بودن را دارد، اجتناب کنند. ازآنجاکه اقدام براساس ظنیات در زندگی فردی و اجتماعی مورد نهی عقل و شرع قرار گرفته است (یونس: 36)، با توجه به اصل عدم مخصص بودن مورد نزول سازمان‌های اطلاعاتی حق عمل بر طبق ظنیات و توهمات را به‌هیچ‌وجه ندارند (اسراء: 36).
در برخورد با جوامع و سازمان‌های بیگانه و عوامل دشمن عمل به صرف یقینیات یک ضد ارزش مي‌باشد و در برخورد با اینان باید اصل بر سوءظن باشد (نور: 12). ازاين‌رو در اخبار و اطلاعات واصله، اگر محتمل ایجاد شده مهم و در ارتباط مستقیم با مصالح عمومی جامعه و حساسیت‌های شارع مقدس باشد، بنا بر حسن احتیاط، اقدام بر طبق ظن نیکو و ضروری بوده و همین ظن ضعیف تکلیف‌آور است و در صورت ضعف و غیرضروری بودن محتمل، ولو اینکه برآمده از ظن قوی باشد، اقدام وجهی ندارد؛ زیرا تکلیفی ثابت نشده است (عابدی و شمشيري، 1394، ص97).
در عمل به اخبار و اطلاعات واصله، عامل اطلاعاتی نباید به صرف ظاهر موجه منبع خبر به او اعتماد کرده و خبرش را هم‌ردیف قطعیات و یقینیات قرار دهد، بلکه باید با بررسی جوانب از شخصیت او مطلع شود و خبرش را مورد بررسی و تبیین قرار دهد (منافقون: 4).
سازمان‌های اطلاعاتی در برخورد با آحاد جامعۀ اسلامی، علاوه بر اینکه نباید سوءظن نسبت به جامعۀ ایمانی داشته باشند، باید اصل را بر ایمان و حسن ظن نهاده (نساء: 94) و با اعتماد به مردم و اجرای اصالۀالصحه (حمل بر صحت نمودن) در جهت تحقق اهداف وجودی جامعۀ اسلامی تلاش کنند؛ زیرا بنیان اجتماع بر اعتماد فراگیر و عمومی قرار دارد و وجود شک و ظن باعث ضعف و گسست اجتماعی مي‌شود. در صورت عمل عوامل اطلاعاتی به ظنیات، قوام نهادها و ساختاهای اجتماعی ازهم‌پاشیده و فضای امنی که باید سبب انگیزه برای فعالیت و تحرک بیشتر باشد، تبدیل به فضای امنیتی خوف‌آوری مي‌شود که هر کس به خود اجازه مي‌دهد با کوچک‌ترین اطلاعات، ظن و گمان، انسان‌ها را متهم و مجرم به حساب بیاورد.
7ـ3. نگرش خدماتی به اقدامات سازمان اطلاعاتی
به‌منظور همزیستی و همبستگی در جامعۀ اسلامی، قرآن کریم بر اصول محوری وحدت (آل‌عمران: 103)، احسان به خلق (نحل: 90)، اخوت (حجرات: 10)، ولایت اجتماعی (توبه: 71)، تعاون بر نیکی (مائده: 2)، تواضع (فرقان: 63) و رحمت (فتح: 29) تأکید کرده است. در تفکر سازمانی دین‌محور وجود اصول ذکرشده سبب ایجاد نگرشی خدماتی به سازمان‌های اطلاعاتی مي‌شود. بر خلاف سازمان‌های اطلاعاتی غیردینی که شاکلۀ وجودی خود را در ارائه خدمات به ساختار سیاسی (دولت) به وسیلۀ کنترل محیط و انسان با استفاده از ابزار خشوت مي‌دانند (رضایی و شریعتی، 1401، ص42). در سازمان‌های اطلاعاتی دینی اقدامات به صورت مستقیم جامعه را هدف‌گذاری کرده و شاکلۀ وجودی سازمان بر دوگانه خدمت و رضایت استوار شده است. بر این اساس، عامل اطلاعاتی در برابر جایگاه و اقدامات خود هیچ‌گونه برتری نسبت به آحاد جامعه در وجودش احساس نمی‌کند؛ چراکه طبق وعدۀ خداوند در آیه ۸۳ قصص، بهشت و سرانجام نیکو برای کسانی است که در پی برتری‌جویی و فسادانگیزی در دنیا نباشند و از سوی دیگر، در برخورد با جامعه با اهتمام به اصل کرامت رفتاری برآمده از احسان و احترام را از خود بروز می‌دهد.
در سازمان‌های اطلاعاتی غیراخلاقی عوامل اطلاعاتی با رفتاری آمرانه و برتری‌طلبانه با ساخت فضایی امنیتی و با الزام به خشونت و ترس جامعه را کنترل و به اهداف مد نظر می‌رساند، اما در سازمان‌هاي اخلاقی عوامل اطلاعاتی با ایجاد انس و مدارا با مردم (نور: 27) و با الزام به خدمت‌رسانی به جامعۀ دینی به تولید و حفاظت از اطلاعات و امنیت مي‌پردازند.
درنتیجه سازمان اطلاعاتی دین‌محور به قصد اصلاح و بر طبق محبت و انس اقدامات خود را خدمت به جامعه تلقی کرده و سازمان سکولار به قصد برخورد و با سلاح خشونت و ترس اقدامات خود را برآمده از سیادت و ریاست بر جامعه معنا می‌کند.
8ـ3. اجتناب از تجسس در حریم خصوصی افراد
جایگاه، ماهیت اخلاقی و آثار تجسس یکی از مسائل مهم و تأثیرگذار در مناسبات اجتماعی و مشاغلی است که مقتضای شغلی آنها تجسس می‌باشد؛ چراکه حفظ امنیت و ثبات جامعه، جلوگیری از بر هم خوردن نظم عمومی و دیگر مصالح این امر را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.
ممنوعیت تجسس در زندگی دیگران در آیۀ 12 حجرات به صراحت و بدون هیچ‌گونه قید و شرطی بیان شده است. فقها با استناد به این آیه و سایر ادلۀ روایی و عقلایی تجسس را حرام می‌دانند. رعایت حریم خصوصی افراد در همۀ اشکال آن، از عبارت «لا تجسسوا» در این آيه قابل برداشت است. احترام به حریم خصوصی آحاد جامعه در تفکر قرآنی از علائم رفتار نیک و تقوا بوده (بقره: 189) و نقض این حریم ممنوع مي‌باشد.
تفتیش عقاید، اسرار و خطاهای مؤمنان و نیز افشا و آشکار کردن آنها، با استناد به آیات قرآن، ازجمله آیۀ 19 نور، حرام است (عبودی و دیگران، 1400، ص523). در این آیه، افشای اطلاعات مکتسبه از نقض و جاسوسی در حریم خصوصی دیگران مورد نهی مؤکد خداوند قرار گرفته است. خداوند متعال در آیات 27 و 28 نور یکی از مصادیق حق خلوت را مصونیت مسکن (مصونیت حریم خصوصی مکانی اشخاص) برشمرده است (عطازاده و دیگران، 1394، ص93).
پشتیبانی و حمایت از کرامت و آزادی انسان، و رعایت اصل حرمت و احترام عِرض و آبروی مؤمن نیازمند حمایت از حریم خصوصی اوست. حق بر خلوت و داشتن حریم خصوصی به دور از نظارت غیرقانونی و خودسرانه دیگران یکی از حقوق بنیادین انسان به‌شمار می‌رود که برای برخورداری و بهره‌مندی از چنین حقوقی نیاز به هیچ دلیلی نبوده و تجسس و تفتیش در زندگی خصوصی اشخاص، به موجب شرع، عرف، قانون، اصول حقوق بشری و موازین حقوق شهروندی ممنوع تلقی می‌شود. تجسس در حریم شخصی، سبب ایجاد ظنّ منفی خواهد شد. تجسس غیرمجاز و غیرقانونی در حریم خصوصی و ابعاد مختلف زندگی شخصی افراد موجبات تهییج امنیت اخلاقی و اجتماعی و بروز واکنش‌های اجتماعی مردم و پیامدهای متعددی را بر روی اشخاص و جامعه به دنبال داشته و به‌تبع از آن، هزینه‌های هنگفتی را متوجه سازمان‌های اطلاعاتی مي‌کند.
1ـ8ـ3. مرز میان تجسس مشروع و ممنوع
تجسس در عقاید (نساء: 94) و احوال شخصی افراد، ولو در معاصی و محرمات پنهان، ممنوع می‌باشد (راغبی و دیگران، 1401، ص102)، اما در اموری همچون اطلاع از وضعیت و اشراف اطلاعاتی بر دشمن (انفال: 60، اسراء: 5؛ نساء: 71)، بازرسی از مسائل کلان و عمومی جامعه همچون بازار، سازمان‌ها و ممالک مرتبط (نمل: 28)، ارزیابی اخبار و مخبرین (حجرات: 6؛ نمل: 27) تجسس مشروع و لازم می‌باشد.
9ـ3. ارزیابی سبک زندگی عوامل اطلاعاتی
ارزیابی همیشگی عملکرد نیروهای تابعه یک سازمان یک امر مرسوم در تمام ساختارهای حاکمیتی می‌باشد. مراقبت دائمی از محیط سازمانی و شناسایی عوامل آفت‌زده و نفوذی یک الزام اساسی برای سلامت یک سازمان اطلاعاتی مي‌باشد. هرچند پی بردن به باطن و نیات قلبی انسان‌ها یک امر مشکل و در بسیاری از موارد محال مي‌باشد، اما مي‌توان با دقت در سبک زندگی و بیان افراد شناخت دقیقی از نوع فکر و زاویه دید یک عامل اطلاعاتی پیدا کرد. خداوند متعال در آیۀ 30 محمد با اشاره به مسئلۀ «لحن القول» (طرز سخن و اندیشه) رصد همیشگی اندیشه‌ها و تراوشات فکری عوامل اطلاعاتی را یک وظیفه برای مدیران سازمان‌های اطلاعاتی در جهت سالم‌سازی محیط کاری دانسته است.
یکی از الزامات این ارزیابی نامحسوس بودن اقدامات نظارتی می‌باشد. آیۀ ۱۰۵ توبه یک چارچوب ارزیابی چندسطحی را برای انجام اقدامات نظارتی ارائه می‌دهد. این چارچوب شامل سه سطح نظارتی است، نظارت الهی که دقیق‌ترین سطح بوده و به ارزیابی نیات و امور نامحسوس می‌پردازد؛ نظارت رهبری که بر اساس ارزیابی الگوهای رفتاری افراد صورت می‌گیرد؛ و نظارت اجتماعی که از طریق تعاملات و هنجارهای جمعی اعمال می‌شود. در این میان، مفهوم نظارت الهی به‌عنوان هستۀ اصلی ارزیابی امور غیرقابل مشاهده، نقشی محوری ایفا می‌کند. این اصل با ایجاد باور به پاسخ‌گویی نهایی در برابر خداوند، به تقویت وجدان‌کاری و استقرار اخلاق حرفه‌ای در چارچوب آموزه‌های اسلامی کمک شایانی می‌نماید.
10ـ3. اهتمام به سلامت سازمان و نظام فکری و تحلیلی عوامل اطلاعاتی
اعمال انسان برآمده از ادراک و فهم او از واقعیات پیرامونی‌اش می‌باشد. گناه به‌عنوان اصلی‌ترین عامل در انسان می‌تواند سبب تغییر در فهم و بینش انسان شده و باعث شود عامل اطلاعاتی در تشخیص عمل خطا و صحیح دچار اشتباه شده و با قضاوت‌های برآمده از تحلیل‌های غلط زمینه‌ساز حوادث و اتفاقات جبران‌ناپذیری شود. خداوند متعال در آیه 10 روم تأثیر گناه را انکار و تمسخر آیات از سوی افراد بیان کرده و معصیت را عامل بی‌هویتی شخص و خروج انسان از مسیر اعتدال معرفی می‌کند (حشر: 19).
سازمان‌های اطلاعاتی بیگانه به وسیلۀ عوامل نفوذی و خائن دائماً در تلاش‌اند تا به وسیلۀ عملیات روانی و تبلیغاتی با ایجاد فضای غبارآلود، وضعیت امنیتی و اطلاعاتی را در تفکر مسئولان و تصمیم‌گیران نهادهای اطلاعاتی وارونه جلوه دهند تا با اختلال در دستگاه محاسباتی ایشان سبب تصمیمات اشتباه و خطرناک شوند. خداوند متعال در آیۀ 48 توبه به پیامبر اکرم به‌عنوان یک مدیر و فرمانده اطلاعاتی و امنیتی در مقام تصمیم‌گیری ضمن هشدار نسبت به فتنه‌های احتمالی، توجه پیامبر را به این مسئله معطوف مي‌کند که امکان فضاسازی و وارونه‌نمایی شرایط میدان نبرد همیشه وجود داشته و رصد دائمی و چندجانبه میدان نبرد و ساختار اطلاعاتی و امنیتی یک الزام قطعی و همیشگی مي‌باشد (قرائتی، 1383، ج3،ص433).
عوامل نفوذی و خائن با استفاده از مسائلی همچون ایجاد ترس و تهدید (بقره: 268)، بزرگنمایی تهدیدات داخلی و خارجی (احزاب: 13)، خیال‌پردازی و وعده‌های دروغ (نساء: 120)، ایجاد غرور و قدرت کاذب و حساسیت‌زدایی و تحریک احساسات (انفال: 48)، القای یأس (آل‌عمران: 175)، ایجاد رضایت کاذب از وضعیت موجود (انعام: 43)، تحمیل عقیده (شعراء: ص223)، اولویت‌زدایی از مسائل اصلی (مجادله: 19) زیباسازی (نمل: 24) و عملیات فریب (طه: 120) به شکلی آرام (انعام: 121)، تدریجی (بقره: 168) و دلسوزانه، ولی منافقانه (اعراف: 20 و 21)، با بیانی زیبا و حق‌نما (انعام: 112)، باعث ایجاد خطای شناختی (Cognitive bias) در عوامل و مدیران اطلاعاتی شده و همین امر موجبات دستورات و اقدامات خلاف واقع را فراهم مي‌کند.
با توجه به اهمیت ادراک و فهم عوامل در پیشبرد اهداف سازمان، سالم‌سازی محیط سازمانی از خطرات بیرونی (نساء: 102)، عوامل و افراد آلوده و تقویت عقاید و ایمان منابع انسانی سازمان، یکی از وظایف اصلی مدیران و تصمیم‌گیران سازمان‌های اطلاعاتی می‌باشد (تحریم: 6؛ توبه: 71؛ کهف: 28).
11ـ3. نگرش توحیدی در توفیقات و شکست‌های اطلاعاتی
توحید زیربنای اندیشۀ ناب اسلامی و ایمان شرط آرامش و حرکت در مسیر درست مي‌باشد (آل‌عمران: 139). خداباوری و تکیه بر خدا در توفیقات اطلاعاتی سبب زوال غرور و خودبرتربینی مي‌شود (حشر: 2)؛ زیرا عامل اطلاعاتی خداباور عامل اصلی موفقیت را قدرت الهی می‌پندارد (نساء: 79) و خود را صرفاً وسیله‌ای در جهت گسترش حق دانسته و برای خود نقش استقلالی قائل نمی‌باشد (انفال: 17) و در مواجهه با مشکلات و شکست‌ها خداوند را حاضر و شاهد بر اعمال خود دیده (طه: 46) و با ایمان به مدیریت خداوند از ناکامي مأ‌یوس نشده (انعام: 48) و با توکل به مسیر خود ادامه داده (آل‌عمران: 160) و در سایه ولایت خداوند از هر گونه بن‌بست مصون می‌ماند (عنکبوت: 69؛ آل‌عمران: 126).
عامل و سازمان اطلاعاتی موحد در سایه نگرش توحیدی به مسائل و اتفاقات، خود را مأمون از پناه بردن به سازمان‌های بیگانه و معاند و دوستی با آنان دانسته (اسراء: 65؛ مائده: 51) و با تکیه به ایمان خود در برابر حیل و وسوسه‌های سازمان‌های بیگانه با حفظ هویت دینی خود از هر گونه غفلت در امان می‌باشد (حشر: 19). با سخت شدن شرایط، ایمانش بیشتر و مستحکم‌تر می‌شود (آل‌عمران: 173) و در برابر قدرت‌نمایی سازمان اطلاعاتی معاند، فارغ از هر گونه ترس و حسرت، با آرامش حاصل‌شده از ایمان خود (آل‌عمران: 170) در برابر کمبودهای سازمانی صبر کرده و با خشیت و ترس از خداوند (آل‌عمران: 175) به فعالیت‌های خود ادامه داده (غافر: 4) و با نمایش قدرت و اصالت‌دهی به اقدام تشکیلاتی به فعالیت خود ادامه می‌دهد (نساء: 71).
در صورت فقدان توحید و ایمان عامل و سازمان اطلاعاتی با احساس بي‌نیازی به خداوند، خود را قدرت برتر فرض کرده (علق: 6 و 7) و با در دست داشتن اخبار و اطلاعاتی محرمانه و سری اعمال قدرت کرده و با استفاده از ولایت باطل خود بر جامعه سبب نابودی منابع زمین و انسان‌ها شده (بقره: 205) و با انتشار گزاره‌های غلط و باطل سبب تحمیق جامعه و مسیر را برای هلاکت جمعی فراهم می‌کند (زخرف: 54).
نتیجه‌گیری
در سازمان‌های اطلاعاتی اخلاق‌محور، شاکلۀ اقدامات و تفکرات بر اخلاق حرفه‌ای استوار شده است. به‌منظور افزایش بهره‌وری و ایجاد التزام به قانون اهتمام نیروها و مدیران اطلاعاتی به ترویج اصول و مؤلفه‌هاي اخلاق حرفه‌ای سازمان یک الزام همیشگی مي‌باشد. قرآن کریم در راستای اهمیت‌بخشی به کرامت و آزادی انسان‌ها، امنیت را اساس ثبات و توسعه جوامع بشری معرفی کرده و در آیات بسیاری به تبیین اخلاق حرفه‌ای سازمان‌هاي اطلاعاتی پرداخته است.
احتیاط بر تمام اقدامات اطلاعاتی احاطه دارد و مقتضای عمل محتاطانه را می‌توان در رعایت سلسله‌مراتب سازمانی، دقت در گفتار، تلاش در مصون ماندن از مفاسد، حساسیت در مصالح عمومی و اکتفا به حد ضرورت معنا کرد.
با مطالعه و تحلیل آیات قرآن کریم، به این مطلب رهنمون می‌شویم که اقدامات اطلاعاتی در جامعۀ اسلامی، باید با حفظ عدالت نسبت به آحاد جامعه و با نگرش امانت‌محور به کار صورت پذیرد. همچنین سازمان‌های اطلاعاتی موظفند با حفظ حریم خصوصی افراد از تجسس و عمل بر طبق ظنیات و گمانه‌ها اجتناب کنند و با عمل به یقینیات و حتمیات و اهتمام به اعزام مخبران عادل و کارآزموده نسبت به جمع‌آوری اطلاعات و اخبار اقدام نمایند.
با توجه به وجود افراد ساده‌لوح و زودباور در تمام جوامع بشری، آموزش سواد اطلاعاتی و امنیتی یک الزام دائمی بوده و ضروری است که به‌منظور حفظ اطلاعات و جلوگیری از نشر اخبار سری و محرمانه عوامل اطلاعاتی دائماً تحت آموزش بوده و منش فکری و عملی‌شان در سازمان و سبک زندگی‌شان تحت رصد و مراقبت باشد.
اساس اقدامات اطلاعاتی در اسلام بر خلاف سازمان‌های غیردینی و غیراخلاقی بر دوگانۀ خدمت و رضایت پایه‌ریزی شده است. ایجاد الفت و انس از سوی سازمان‌های اطلاعاتی با جامعه، علاوه بر آثار مثبت و فراوانی که در کاهش هزینه‌های مادی و معنوی به دنبال دارد سبب ایجاد فضای آرام در جامعه شده و مقدمات اعتمادی طرفینی را فراهم مي‌کند.
شرط موفقیت سازمان‌های اطلاعاتی بر طبق آیات قرآن، سلامت ادراک و دستگاه محاسباتی بوده و باید برای وصول به پیروزی و عدم یأس و غرور در اقدامات سازمان یک نگرش توحیدی در تمام ارکان و اعضای سازمان ایجاد شده و روح حاکم بر سازمان و اقدامات اطلاعاتی روح توحید و خدامحوری باشد.