اخلاق و عرفان اسلامي

استاد محمّدتقي مصباح

چكيده

انسان كه به زيباترين شكل خلق شده است، ويژگي‏هايي دارد كه نسبت به ساير مخلوقات الهي، به عنوان موجودي برتر شناخته مي‏شود. اين موجود، علاوه بر برخورداري از اختيار و اراده، كه او را در ميان خلايق الهي ممتاز كرده است، از نظر صورت و سيرت نيز بر ديگران برتري دارد. برخورداري از هدايت تكويني و تشريعي، هدايت باطني و دروني، چشم، گوش، و قلب باطني از ويژگي‏هاي انسان است.

علي عليه‏السلام مولاي موحدان، انسان را برخوردار از حيات انساني مي‏داند كه مي‏تواند در پرتو آن، همه امكانات، ظرفيت‏ها و توانمندي‏هاي خود را در مسير هدايت و انجام وظايف ديني و الهي خويش به كار گيرد تا به موجودي كامل نائل آيد.

انساني برخوردار از حيات انساني است كه همه فضايل و كمالات انساني او به منصه ظهور رسيده و او از آنها بهره‏مند شود. اما همين انسان داراي حيات حيواني نيز هست. در اين صورت رشد صفات و ويژگي‏هاي حيات حيواني او، بسان موجودي بي‏روح و مرده خواهد بود. همچون ساير حيوانات، بلكه به مراتب بدتر از آنها خواهد بود.

كليدواژه‏ ها: حيات انساني، حيات حيواني، بصيرت، گمراهان، هدايت باطني، ذكر، هواي نفس.

جلوه حيات انساني

«نَظَرَ فَأَبْصَرَ وَ ذَكَرَ فَاسْتَكْثَرَ وَ ارْتَوَي مِنْ عَذْبٍ فُرَاتٍ سُهِّلَتْ لَهُ مَوَارِدُهُ فَشَرِبَ نَهَلاَ وَ سَلَكَ سَبِيلاً جَدَدا»؛¹ با ديده بصيرت بنگرد؛ پس بينش و بينايي يابد. به ياد خدا باشد و همواره بر آن بيفزايد؛ و از آب شيرين و گواراي دانش و حق نوشد كه راه آبشخورهاي آن چونان اويي را هموار است و با نخستين جرعه سيراب مي‏شود و گام در راهي روشن مي‏نهد.

بصيرت دوستان خدا

در گفتار پيشين به برخي ويژگي‏هايي كه اميرمؤمنان عليه‏السلامبراي دوستان برگزيده خداوند برشمرده‏اند، پرداختيم. در ادامه آن حضرت، با عبارت «نَظَرَ فَأَبْصَرَ»، نگاه و تفكر در ملك و ملكوت و يافتن بصيرت درباره باطن و حقيقت اشيا را از جمله ويژگي‏هاي دوستان خدا برمي‏شمارند. شايد با نگاهي سطحي و ابتدايي، اين گمان به ذهن آيد كه چون واژه «نظر» به معناي ديدن و نگاه كردن است، واژه «فأبصر» پس از آن زايد است. اما بايد توجه داشت كه «فَأبصر» به نگاه فيزيكي و ظاهري كه در آن نمودهاي اجزاي هستي مشاهده مي‏شوند معطوف نيست، بلكه منظور از آن، نگاه و بصيرتي است كه پس از برافروخته شدن نور هدايت در دل سالك پديد مي‏آيد؛ نوري كه همه حواس را در اختيار مي‏گيرد و همه حواس از مسير آن نور به جريان مي‏افتند؛ نوري كه گوش را از شنيدن هر سخني جز سخن حق بازمي‏دارد و چشم‏را از مشاهده حرام، بلكه نگاه سطحي به جلوه‏هاي هستي كه همچون لمس افراد نابينا بر سطح جسم است منع مي‏كند و نگاه انسان را به درك حقيقت و باطن اشيا و مشاهده شكوه و جلال هستي وامي‏دارد.

از آموزه‏هاي قرآن و روايات چنين برمي‏آيد كه انسان جز چشم ظاهري، چشم ديگري نيز دارد. همچنان‏كه غير از گوش ظاهري گوش ديگري نيز دارد كه بِدان حقايق را مي‏شنود و به آنها هدايت مي‏شود. انسان در برخورداري از چشم و گوش ظاهري با ديگر حيوانات مشترك است؛ به گونه‏اي كه حتي اين دو عضو در برخي حيوانات از انسان قوي‏تر است. مثلاً چشم عقاب از چشم انسان بسيار تيزبين‏تر است و آن حيوان از فاصله‏هاي دور شكار را به وضوح مي‏بيند. در حالي كه اين‏گونه ديد براي انسان ممكن نيست. يا برخي از حيوانات صداهاي با فركانس‏هاي بسيار پايين يا بسيار بالا را كه شنيدن آن براي ما ممكن نيست مي‏شنوند. انسان همچنين حيات حيواني دارد كه منشأ رشد، رفتار و حركات و گسترش نسل است و از اين جهت نيز با ساير حيوانات مشترك است. پس داشتن حيات حيواني و اعضا و جوارح و آثاري كه بر آنها مترتب مي‏شود، امتيازي براي انسان به شمار نمي‏آيد؛ زيرا برخي حيوانات در اين جهات از انسان برترند. ملاك امتياز انسان برخورداري از حيات انساني است كه خداوند بندگان لايق و مؤمن خويش را از آن برخوردار ساخته و آنان با داشتن اين حيات مبارك و الهي، همه استعدادها و توانمندي‏هاي خود را در مسير هدايت، انجام وظايف و عمل به خواست خداوند به كار مي‏گيرند. با برخورداري از اين حيات، كه نُمود حيات برين، شرافت انسان، و بلكه مقام خلافت انسان از سوي خداست، انسان از چشم و گوش باطن، كه با آنها حقايق و معارف الهي را درك مي‏كند، بهره‏مند مي‏گردد.

زندگان و مردگان حقيقي از منظر قرآن

با توجه به اينكه ملاك انسانيت، برخورداري از حيات انساني و دستاوردهاي اين حيات نوراني است، در آموزه‏هاي ديني كساني كه عَلَم طغيان و سركشي برافراشته و در حيله‏گري گوي سبقت از روباه ربوده‏اند و در ددمنشي و تجاوز به حريم ديگران و آزار آنان از هر درنده‏اي، درنده‏خوتر شده‏اند و به شيطنت، فتنه‏انگيزي و وسوسه‏گري بين بندگان خدا مشغولند، مُرده به شمار مي‏آيند؛ گرچه از حيات ظاهري و حيواني برخوردارند. از منظر قرآن، اين افراد، كه از آنچه پيرامونشان مي‏گذرد عبرت نمي‏گيرند و حقايق را نمي‏بينند و نمي‏شنوند و در غفلت به سر مي‏برند، كور و كرند: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرا مِنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّ يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ يَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَـئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ»؛² و هر آينه بسياري از ملائكه و آدميان را براي دوزخ بيافريديم [زيرا ]دل‏هايي دارند كه با آن [حق را] درنمي‏يابند و چشم‏هايي دارند كه با آن [حق را ]نمي‏بينند و گوش‏هايي دارند كه با آن [حق را] نمي‏شنوند. اينان بسان چارپايانند، بلكه گمراه‏ترند، آنان همان غافلانند.

پس انسان افزون بر حيات حيواني، داراي حيات انساني است كه مقوماتي خاص خود دارد، و اين حيات، مرگي متناسب با خويش دارد. قرآن در برخي آيات به اين مرگ اشاره مي‏كند و كساني را كه حيات حيواني دارند، اما از فضائل انساني، تفكر و تعقل در حقايق و ديگر مقومات حيات انساني بي‏بهره‏اند، مرده مي‏خواند. براي نمونه، در آيه‏اي مي‏فرمايد: «فَإِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَي وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاء إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ»؛³ تو مردگان را نتواني شنواند و آواز را به‏كران‏نتواني‏شنواند،آن‏گاه‏كه‏پشت كرده برگردند.

در آيه ديگر درباره تفاوت اساسي انسانِ بي‏بهره از حيات انساني و انسان برخوردار از آن، و ثمره حيات انساني در زندگي مي‏فرمايد: «أَوَ مَن كَانَ مَيْتا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ»؛⁴ آيا كسي كه مرده[دل و گمراه] بود و [به نور ايمان ]زنده‏اش گردانيديم و به او نوري (علم و معرفت) داديم كه بدان در ميان مردم راه برود، چون كسي است كه گويي گرفتار در تاريكي‏هاست و از آن بيرون‏شدني نيست. اين‏گونه براي كافران آنچه انجام مي‏دادند آرايش يافته است.

از ديدگاه قرآن كساني كه حيات انساني دارند از هدايت الهي انبيا بهره‏مند مي‏شوند، و كساني كه از اين حيات بي‏بهره، و به تعبير ديگر دل‏مرده‏اند، نمي‏توانند از هدايت الهي و نورانيت قرآن، به مثابه تجلّي تام اين هدايت، بهره برند. خداوند درباره نقش هدايت قرآن و كسي كه سزاوار بهره‏مندي از اين هدايت است مي‏فرمايد: «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُبِينٌ لِيُنذِرَ مَن كَانَ حَيّا وَيَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَي الْكَافِرِينَ»؛⁵ اين [كتاب] نيست مگر پندي و قرآني روشن و روشنگر، تا هر كه را [دلي] زنده است بيم دهد و گفتار [خدا] درباره كافران محقق شود.

از منظر قرآن، دل‏مردگان و بي‏بهره‏گان از حيات انساني كساني هستند كه روزنه‏هاي فهم و تعقل حقيقت و شناخت مسير كمال و سعادت به رويشان بسته شده است؛ زيرا آنان به جاي خالق و پروردگار عالم، هواي خود را معبود خويش ساخته‏اند و تنها درصدد تأمين خواسته‏هاي دل برآمده‏اند: «أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلاً أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً»؛⁶ آيا كسي كه هواي [نفس] خود را معبود خويش گرفت ديدي؟ پس آيا تو بر او گماشته و كارگذاري؟ يا مي‏پنداري كه بيشترشان [حق را ]مي‏شنوند يا در مي‏يابند؟ آنها جز مانند چهارپايان نيستند بلكه گمراه‏ترند.

جايگاه گمراهان

خداوند از آن‏روي گمراهان را از حيوانات پست‏تر مي‏خواند كه حيوان هيچ‏گاه به خود زيان نمي‏رساند، و از خوردن غذا يا علفي كه براي او ضرر دارد خودداري مي‏كند. حتي برخي از حيوانات وقتي بيمار مي‏شوند، به حكم غريزه با خوردن بعضي از گياهان خود را مداوا مي‏كنند. اما انسانِ گمراه با انحراف از مسير حق و آلوده و بيمار ساختن قلب خويش، به خود زيان مي‏رساند. همچنين حيوان در چارچوب غرايز خدادادي‏اش گام برمي‏دارد و از آن تخطي نمي‏كند. اما انسان از عقل و نيروهايي برخوردار است كه او را به سوي مطلوب و كمال خاصش هدايت مي‏كنند، و چون از حكم عقل و فطرت كه او را به سوي كمال فرا مي‏خوانند سر پيچد و از امكاناتي كه سعادت ابدي او را تأمين مي‏سازند بهره نگيرد، از حيوان پست‏تر مي‏شود. از مرحوم شيخ غلامرضا يزدي، كه يكي از روحانيان پارسا و روشن‏ضمير يزد بود، نكته‏هاي جالب و آموزنده‏اي نقل مي‏كنند؛ از جمله اينكه روزي براي شركت در مجلسي سوار الاغ مي‏شود. در بين راه الاغ در گل فرو مي‏رود و زمين مي‏خورد و در نتيجه مرحوم شيخ غلامرضا نيز بر زمين مي‏افتد و لباس و بدنش كثيف مي‏شود و مردم ايشان را به خانه مي‏برند و شيخ بدن خود را مي‏شويد و لباسش را عوض مي‏كند. ايشان مي‏گويد: يك سال بعد وقتي با همان الاغ از آن مسير مي‏گذشتم، حيوان، در بين راه ايستاد، و هرچه كوشيدم حركت نكرد. من متحير ماندم كه چرا الاغ حركت نمي‏كند. يادم آمد كه سال گذشته در همين محل الاغ در گل فرو رفت و حال به حكم غريزه از اينكه دوباره در گل فرو رود از حركت خودداري مي‏كند. پس آن مرحوم به مخاطبان خويش مي‏گويد آيا هدايت الاغ بيشتر است كه حاضر نمي‏شود براي بار دوم در گل فرو رود يا ما كه مرتب در زندگي خود فريب مي‏خوريم و زيان مي‏بينيم، اما باز همان راه انحرافي را طي مي‏كنيم؟!

اگر خداوند از حيات انساني سخن مي‏گويد و برخي افرادي را كه از حيات حيواني برخوردارند، اما چون گمراه و از حيات انساني بي‏بهره‏اند، مرده و در مواردي كور و كر معرفي مي‏كند، نبايد اين سخنان را تخيلي و شعرگونه پنداشت؛ بلكه اينها واقعيت‏هايي انكارناپذير، و براي افراد خودساخته و داراي معرفت، قابل فهم و درك‏اند. مگر جز اين است كه حقايق و واقعيت‏هايي وجود دارند كه برخي درك نمي‏كنند و نمي‏بينند؟ اين از آن‏روست كه آنان خود را در حصار محسوسات گرفتار ساخته‏اند و آنچه با چشم و گوش سر قابل شنيدن و ديدن است درمي‏يابند، ولي بر چشم و گوش دلشان حجاب افكنده شده و از شنيدن و ديدن واقعيت‏ها و حقايقِ وراي حجاب‏هاي ظلماني و ظاهري عاجزند. براي تقريب به ذهن مي‏توان از نمونه‏اي بهره برد. شعاع ديد انسان‏ها محدود است و آنان از فاصله‏اي مشخص، ظاهر اشيا و اشخاص را مشاهده مي‏كنند. اما بر اساس آنچه گفته‏اند و در برخي كتاب‏ها آمده است، افراد بسيار نادري هستند كه قدرت مشاهده درون اشيا و درون بدن ديگران را نيز دارند. حتي برخي افراد كه براي عكس‏برداري از اندام‏هاي دروني خود به راديولوژي مراجعه مي‏كنند، براي حصول اطمينان به آنان مراجعه مي‏كنند تا آن عكس‏ها را تأييد يا رد كنند. تصور كنيد خداوند چه قدرت مادي‏اي در چشمان اين افراد قرار داده كه مي‏توانند درون بدن ديگران را ببينند، و از ظاهر بدن به درون آن نفوذ كنند.

هدايت باطني و دروني

خداوند به انسان گوش و چشم باطن داده است، اما اين اعضا در سايه هدايت انبيا و پيروي از دستورات الهي فعال مي‏شوند و مي‏توانند آنچه وراي حجاب ماديات است ببينند و بشنوند، و در غير اين صورت كور و كر مي‏شوند. چنان‏كه ما چشم داريم، اما در صورتي كه اين عضو سالم بوده، آفت‏زده نباشد مي‏توانيم با آن ببينيم. همچنين چشم ما در تاريكي محض چيزي را نمي‏بيند؛ زيرا براي ديدن، افزون بر آنكه چشم بايد سالم باشد، بايد نوري به شي‏ء مرئي و مورد مشاهده بتابد تا امكان ديدن فراهم آيد. در مشاهده‏هاي باطني و معنوي نيز نخست، انسان بايد چشم دل داشته باشد، كه خداوند استعداد برخورداري از آن را در همه انسان‏ها نهاده است، و چون برخي از اين استعداد استفاده نمي‏كنند، چشم دلشان كور مي‏شود. سپس، بايد نور هدايت بيروني از جانب خداوند و توسط فرستادگان او بر محيط حقايق و معارف باطني و معنوي بتابد تا در پرتو آن، امكان مشاهده معنوي براي چشم دل فراهم آيد. از اين‏رو، در جملات آغازين اين خطبه، حضرت درباره خداباوران و خداترسان مي‏فرمايند كه چراغ هدايت در دلشان روشن مي‏شود و در پرتو آن، پرده‏ها و حجاب‏هاي ظلماني كنار مي‏روند و چشم دل آنان به حقايقي كه براي كوردلان ناپيداست روشن مي‏گردد و آنان چيزهايي را مي‏بينند كه خيل بي‏شمار گمراهان نمي‏بينند.

ما را به مقام انبيا و اولياي خاص خدا، كه به تمام اسرار و حقايق عالم آگاهند، راهي نيست. نيز نبايد توقع رسيدن به مراتب آنان را داشت؛ اما دست‏كم بايد كوشيد تا فروتر از چهارپايان نشويم و از مرتبه حيواني فراتر رويم و به مقام انسان گام نهيم و نگذاريم نور فطرتمان خاموش گردد. بكوشيم تا توجه خدا را به خويش جلب كنيم و در سايه محبت او، از توجه به جنبه‏هاي مادي حيات بپرهيزيم و نگاهمان را به عمق و باطن آنچه پيرامونمان است معطوف سازيم. نگاهمان انساني، الهي و منشأ فهم و درك هدفي باشد كه براي آن آفريده شده‏ايم و نيز در پي فهم ارتباط با خويش و ارتباط با خدا و با آنچه گرداگرد ما وجود دارد برآييم. با چنين تصويري از زندگي و چنين برنامه‏اي براي آن، به كمال مقصود، سعادت و رضوان الهي نايل مي‏آييم. در غير اين صورت، مشمول اين فرموده خداوند مي‏شويم كه فرمود: «فَأَعْرِضْ عَن مَن تَوَلَّي عَن ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا ذَلِكَ مَبْلَغُهُم مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَي»؛⁷ پس از هر كس كه از ياد ما روي مي‏گرداند و جز زندگي اين جهان را نمي‏خواهد روي بگردان. اين است منتهاي دست‏يابي آنان به دانش. همانا پروردگار تو داناتر است به آن كس كه از راه او گمراه شده و هم او داناتر است به آنكه راه يافته است.

فرجام پيروي از هواي نفس

آنچه فطرت انسان را پايمال خويش مي‏سازد و چون پرده‏اي بر چشم و گوش دل قرار مي‏گيرد و مانع هدايت آدمي و در نتيجه رسيدن او به كمال مي‏شود، پيروي از هواي نفس و رفتن در پي اميال و خواهش دل است. خداوند در اين‏باره مي‏فرمايد: «أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَي عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَي سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَي بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ»؛⁸ آيا ديدي كسي را كه هواي نفس خويش را خداي خود گرفته است و خدا از روي دانش گمراهش كرد و بر گوش و دلش مُهر نهاد و بر چشمش پرده افكند؟ پس كيست كه او را پس از [فرو گذاشتنِ] خدا راه نمايد؟ آيا پند نمي‏گيريد؟

علّامه طباطبائي در تفسير اين آيه مي‏فرمايند: «تقديم داشتن واژه "الهه" بر واژه "هواه"، در جمله «مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ» گوياي اين است كه آن شخص مي‏دانسته "اله" و "خدايي" وجود دارد كه بايد او را بپرستد. اما او به جاي خداوند سبحان، هواي خود را مي‏پرستد... . پس چنين كسي دانسته به خداي سبحان كافر گشته است. از اين‏رو، به دنبال آن جمله، خداوند فرمود: «وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَي عِلْمٍ»؛ "و خدا از روي دانش گمراهش كرد"... [ايشان درباره جمله دوم مي‏فرمايند:] اين شخص با اضلال خداوند متعال گمراه شده و گمراه ساختن او به عنوان مجازات صورت گرفته است. براي اينكه او هواي خود را پيروي كرده و خدا او را گمراه كرد، با اينكه او عالم بود و مي‏دانست كه راه را عوضي مي‏رود.»⁹

در آيه ديگري خداوند درباره دنياپرستان و كساني كه قلب خود را از ياد و توجه به خدا و آخرت بركنده و به لذت‏هاي دنيا و زندگي حيواني سپرده‏اند، مي‏فرمايد: «ذَرْهُمْ يَأْكُلُواْ وَيَتَمَتَّعُواْ وَيُلْهِهِمُ الأَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ»؛¹⁰ واگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو سرگرمشان سازد؛ پس به زودي خواهند دانست.

همچنين خداوند درباره دل‏مشغولي‏ها، مرتبه و فرجام كافران و دنياپرستان مي‏فرمايد: «وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوي لَّهُمْ»؛¹¹ و كساني كه كافر شدند [از دنيا] كام و بهره مي‏گيرند و همانند چارپايان مي‏خورند و آتش دوزخ جايگاهشان است.

براي گذر از مرز حيوانيت و رسيدن به مقام انساني، بايد فطرت خويش را زنده نگهداريم و نگذاريم هوس‏هاي حيواني دلمان را فرا گيرد تا هم فطرتمان را پايمال خويش سازد و هم عقلمان را سركوب كند و قدرت تفكر و انديشه را از ما بستاند و در حد يك حيوان بلكه پست‏تر از آن تنزلمان دهد. كساني كه فطرتشان زنده و پويا و انديشه و عقلشان بالنده و شكوفاست، و به تعبير ديگر، كساني كه چشم و گوش دلشان فعال است و حجاب‏ها و پرده‏ها از آن برداشته شده، آنچه ديگران را بر نمي‏انگيزاند، آنان را به انديشه و تفكر فرو مي‏برد و سبب عبرت‏آموزي آنان مي‏شود. آنان به آنچه مي‏شنوند و مي‏بينند توجه كامل دارند و از رخدادها عبرت مي‏گيرند و پيوسته درباره اسرار آفرينش تفكر مي‏كنند. آنان چون در مراحل تكامل انساني گام برداشته‏اند و رفتار خويش را هشيارانه زير نظر دارند، از سرنوشت ديگران عبرت مي‏گيرند، و اگر لغزشي از آنان سر زد، مي‏كوشند كه تكرار نشود و درصدد جبران آن برمي‏آيند. آنان با باور به ساختار حكيمانه نظام تكوين و تشريع و اهدافي كه خالق حكيم براي آنان در نظر گرفته، مي‏كوشند از ياد خدا و تفكر در صنع او غافل نمانند و همواره اين نجوا را در دل و اين زمزمه را بر زبان دارند كه: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لِّأُوْلِي الألْبَابِ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيَاما وَقُعُودا وَعَلَي جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»؛¹² همانا در آفرينش آسمان‏ها و زمين و آمد و شدِ شب و روز خردمندان را نشانه‏هاست. آنان كه ايستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خداي را ياد مي‏كنند و در آفرينش آسمان‏ها و زمين مي‏انديشند [و مي‏گويند:] پروردگارا، اين را به گزاف و بيهوده نيافريدي، تو پاكي [از اينكه كاري به گزاف و بيهوده انجام دهي] پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار.

آنان كه به زندگي حيواني خو گرفته‏اند و فقط به فكر خوردن و كامجويي و لذت بردن هستند و حتي براي ارضاي هواي نفس و رسيدن به خواسته‏هاي خود به حقوق ديگران دست‏اندازي مي‏كنند، وقتي با مشكلات و تنگناها روبه‏رو شوند و حوادثي چون سيل و زلزله رخ دهد، از خداوند شكايت مي‏كنند؛ اما كساني كه بر مدار انسانيت مي‏انديشند، اين حوادث بيشتر توجهشان را برمي‏انگيزد و با نگاهي عميق‏تر به اين حوادث و آنچه در عالم رخ مي‏دهد به حكيمانه بودن نظام آفرينش و هدفمندي آن و تدبير الهي بيشتر پي مي‏برند.

نعمت ذكر الهي

حضرت پس از بيان بصيرت و بينش، به منزله يكي از ويژگي‏هاي دوستان برگزيده خدا، به ويژگي برجسته ديگري اشاره مي‏كنند و مي‏فرمايند: «وَذَكَرَ فَاسْتَكْثَرَ». در اين جمله هم اصل ذكر و ياد خدا، و هم تكرار و تداوم آن كانون نظر قرار گرفته است. در اين مقام، دو دليل براي اهميت و نقش ذكر خداوند و تداوم آن برمي‏شماريم:

1. يكي از عواملي كه موجب آشفتگي، دگرگوني و نابساماني زندگي و روان انسان مي‏شود، احساس پوچي، بي‏پناهي و نداشتن تكيه‏گاه است. ذكر و ياد خدا، باور به وجود خالق و تكيه‏گاه مستحكم و مطمئني را در انسان پديد مي‏آورد كه مي‏توان در پناه آن به آرامش و اطمينان رسيد و بر همه خطرات و مشكلات فايق آمد. بر اين اساس خداوند مي‏فرمايد: «الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛¹³ همان كساني كه ايمان آورده‏اند و دل‏هايشان به ياد خدا آرام مي‏گيرد. آگاه باش كه با ياد خدا دل‏ها آرامش مي‏يابد.

2. از ديگر دليل‏هاي سفارش به ياد و ذكر خدا و تداوم بر آن، زدودن غفلت و دور داشتن انسان از رذايل و كاستي‏هاي اخلاقي، و در نتيجه، رسيدن به سعادت و خوشبختي است؛ زيرا اگر آدمي اهل ذكر نباشد يا به ذكر اندكي بسنده كند، دچار غفلت مي‏شود و در غياب توجه به خداوند، وسوسه‏هاي شيطاني بر او هجوم مي‏برند. پس اگر انسان همواره به ياد خدا باشد و خود را در پيشگاه حضرت حق حاضر بيند، از غفلت و رفتاري كه خلاف رضاي اوست دوري مي‏گزيند و نفسش از سركشي باز مي‏ايستد.

بر اين اساس، خداوند نيز درباره اهميت تكرار ذكر مي‏فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرا كَثِيرا»؛¹⁴ اي كساني كه ايمان آورده‏ايد، خداي را بسيار ياد كنيد.

حضرت در ادامه مي‏فرمايند: «وَارْتَوي مِنْ عَذْبٍ فُرَاتٍ سُهِّلَتْ لَهُ مَوَارِدُهُ فَشَرِبَ نَهَلاً وَسَلَكَ سَبِيلاً جَدَدا»؛ و از آب شيرين و گواراي دانش و حق نوشد كه راه آبشخورهاي آن چونان اويي را هموار است و با نخستين جرعه سيراب مي‏شود و گام در راهي روشن مي‏نهد.

فطرت هر انساني تشنه حقيقت، معرفت، شهود الهي و محبت به معشوق است، و اين عطش تا رسيدن به مقصود و جوار معبود و آرامش ابدي در پناه او فرو نمي‏نشيند. عدم درك اين عطش به جهت سركوب و تخدير شدن فطرت و روح بلند انساني و فرو غلطيدن در مرتبه حيواني است؛ مقامي كه در آن فقط عطش شهوت قابل فهم و درك است. اما در درون انسان الهي و از خودرسته و به كمال پيوسته، عطش فطري معرفت و محبت الهي زبانه مي‏كشد. چنين كسي وقتي گمشده‏اش را باز يافت و جام طهور محبت او را به دست گرفت، با نوشيدن هر جرعه، بخشي از حجاب‏هاي ظلماني و جسماني از پيش چشمانش برداشته مي‏شود و در نتيجه، عشقي پايدار و وصف‏ناپذير روحش را به اوج مي‏برد و حالتي روحاني بدو دست مي‏دهد كه سكون و پايان نمي‏پذيرد. اينجاست كه پي در پي و با عطش سيري‏ناپذير خود به نوش مدام از زمزم زلال و نامتناهي محبت محبوب مي‏پردازد و بر مراتب كمال و تقرب خويش به معشوق مي‏افزايد. البته رسيدن به اين مرحله و درك عطش عشق به معبود، بي‏تحملِ سختي‏ها و ناگواري‏ها و دست شستن از دلبستگي‏هاي دنيوي و لذت‏هاي حيواني، تحقق نمي‏يابد؛ اما رسيدن به كمال نهايي و مقصد ابدي، همه سختي‏ها و تلاش‏هاي مسير را براي سالكي كه در آستان رضوان معبود قرار گرفته است، آسان و قابل تحمل مي‏سازد.

• پى نوشت ها

  1ـ نهج ‏البلاغه، خ 87.

  2ـ اعراف: 179.

  3ـ روم: 52.

  4ـ انعام: 122.

  5ـ يس: 69ـ70.

  6ـ فرقان: 43ـ44.

  7ـ نجم: 29و30.

  8ـ جاثيه: 23.

  9ـ سيد محمّدحسين طباطبائى، الميزان، ترجمه سيد محمّدباقر موسوى همدانى، ج 8، ص 279ـ280.

  10ـ حجر: 3.

  11ـ محمّد: 12.

  12ـ آل‏عمران: 190ـ191.

  13ـ رعد: 28.

  14ـ احزاب: 41.