معرفت

اخلاق و عرفان اسلامی

استاد محمّدتقی مصباح

چکیده

انسان که به زیباترین شکل خلق شده است، ویژگی‏هایی دارد که نسبت به سایر مخلوقات الهی، به عنوان موجودی برتر شناخته می‏شود. این موجود، علاوه بر برخورداری از اختیار و اراده، که او را در میان خلایق الهی ممتاز کرده است، از نظر صورت و سیرت نیز بر دیگران برتری دارد. برخورداری از هدایت تکوینی و تشریعی، هدایت باطنی و درونی، چشم، گوش، و قلب باطنی از ویژگی‏های انسان است.

علی علیه‏السلام مولای موحدان، انسان را برخوردار از حیات انسانی می‏داند که می‏تواند در پرتو آن، همه امکانات، ظرفیت‏ها و توانمندی‏های خود را در مسیر هدایت و انجام وظایف دینی و الهی خویش به کار گیرد تا به موجودی کامل نائل آید.

انسانی برخوردار از حیات انسانی است که همه فضایل و کمالات انسانی او به منصه ظهور رسیده و او از آنها بهره‏مند شود. اما همین انسان دارای حیات حیوانی نیز هست. در این صورت رشد صفات و ویژگی‏های حیات حیوانی او، بسان موجودی بی‏روح و مرده خواهد بود. همچون سایر حیوانات، بلکه به مراتب بدتر از آنها خواهد بود.

کلیدواژه‏ ها: حیات انسانی، حیات حیوانی، بصیرت، گمراهان، هدایت باطنی، ذکر، هوای نفس.

جلوه حیات انسانی

«نَظَرَ فَأَبْصَرَ وَ ذَکَرَ فَاسْتَکْثَرَ وَ ارْتَوَی مِنْ عَذْبٍ فُرَاتٍ سُهِّلَتْ لَهُ مَوَارِدُهُ فَشَرِبَ نَهَلاَ وَ سَلَکَ سَبِیلاً جَدَدا»؛¹ با دیده بصیرت بنگرد؛ پس بینش و بینایی یابد. به یاد خدا باشد و همواره بر آن بیفزاید؛ و از آب شیرین و گوارای دانش و حق نوشد که راه آبشخورهای آن چونان اویی را هموار است و با نخستین جرعه سیراب می‏شود و گام در راهی روشن می‏نهد.

بصیرت دوستان خدا

در گفتار پیشین به برخی ویژگی‏هایی که امیرمؤمنان علیه‏السلامبرای دوستان برگزیده خداوند برشمرده‏اند، پرداختیم. در ادامه آن حضرت، با عبارت «نَظَرَ فَأَبْصَرَ»، نگاه و تفکر در ملک و ملکوت و یافتن بصیرت درباره باطن و حقیقت اشیا را از جمله ویژگی‏های دوستان خدا برمی‏شمارند. شاید با نگاهی سطحی و ابتدایی، این گمان به ذهن آید که چون واژه «نظر» به معنای دیدن و نگاه کردن است، واژه «فأبصر» پس از آن زاید است. اما باید توجه داشت که «فَأبصر» به نگاه فیزیکی و ظاهری که در آن نمودهای اجزای هستی مشاهده می‏شوند معطوف نیست، بلکه منظور از آن، نگاه و بصیرتی است که پس از برافروخته شدن نور هدایت در دل سالک پدید می‏آید؛ نوری که همه حواس را در اختیار می‏گیرد و همه حواس از مسیر آن نور به جریان می‏افتند؛ نوری که گوش را از شنیدن هر سخنی جز سخن حق بازمی‏دارد و چشم‏را از مشاهده حرام، بلکه نگاه سطحی به جلوه‏های هستی که همچون لمس افراد نابینا بر سطح جسم است منع می‏کند و نگاه انسان را به درک حقیقت و باطن اشیا و مشاهده شکوه و جلال هستی وامی‏دارد.

از آموزه‏های قرآن و روایات چنین برمی‏آید که انسان جز چشم ظاهری، چشم دیگری نیز دارد. همچنان‏که غیر از گوش ظاهری گوش دیگری نیز دارد که بِدان حقایق را می‏شنود و به آنها هدایت می‏شود. انسان در برخورداری از چشم و گوش ظاهری با دیگر حیوانات مشترک است؛ به گونه‏ای که حتی این دو عضو در برخی حیوانات از انسان قوی‏تر است. مثلاً چشم عقاب از چشم انسان بسیار تیزبین‏تر است و آن حیوان از فاصله‏های دور شکار را به وضوح می‏بیند. در حالی که این‏گونه دید برای انسان ممکن نیست. یا برخی از حیوانات صداهای با فرکانس‏های بسیار پایین یا بسیار بالا را که شنیدن آن برای ما ممکن نیست می‏شنوند. انسان همچنین حیات حیوانی دارد که منشأ رشد، رفتار و حرکات و گسترش نسل است و از این جهت نیز با سایر حیوانات مشترک است. پس داشتن حیات حیوانی و اعضا و جوارح و آثاری که بر آنها مترتب می‏شود، امتیازی برای انسان به شمار نمی‏آید؛ زیرا برخی حیوانات در این جهات از انسان برترند. ملاک امتیاز انسان برخورداری از حیات انسانی است که خداوند بندگان لایق و مؤمن خویش را از آن برخوردار ساخته و آنان با داشتن این حیات مبارک و الهی، همه استعدادها و توانمندی‏های خود را در مسیر هدایت، انجام وظایف و عمل به خواست خداوند به کار می‏گیرند. با برخورداری از این حیات، که نُمود حیات برین، شرافت انسان، و بلکه مقام خلافت انسان از سوی خداست، انسان از چشم و گوش باطن، که با آنها حقایق و معارف الهی را درک می‏کند، بهره‏مند می‏گردد.

زندگان و مردگان حقیقی از منظر قرآن

با توجه به اینکه ملاک انسانیت، برخورداری از حیات انسانی و دستاوردهای این حیات نورانی است، در آموزه‏های دینی کسانی که عَلَم طغیان و سرکشی برافراشته و در حیله‏گری گوی سبقت از روباه ربوده‏اند و در ددمنشی و تجاوز به حریم دیگران و آزار آنان از هر درنده‏ای، درنده‏خوتر شده‏اند و به شیطنت، فتنه‏انگیزی و وسوسه‏گری بین بندگان خدا مشغولند، مُرده به شمار می‏آیند؛ گرچه از حیات ظاهری و حیوانی برخوردارند. از منظر قرآن، این افراد، که از آنچه پیرامونشان می‏گذرد عبرت نمی‏گیرند و حقایق را نمی‏بینند و نمی‏شنوند و در غفلت به سر می‏برند، کور و کرند: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرا مِنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَـئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ»؛² و هر آینه بسیاری از ملائکه و آدمیان را برای دوزخ بیافریدیم [زیرا ]دل‏هایی دارند که با آن [حق را] درنمی‏یابند و چشم‏هایی دارند که با آن [حق را ]نمی‏بینند و گوش‏هایی دارند که با آن [حق را] نمی‏شنوند. اینان بسان چارپایانند، بلکه گمراه‏ترند، آنان همان غافلانند.

پس انسان افزون بر حیات حیوانی، دارای حیات انسانی است که مقوماتی خاص خود دارد، و این حیات، مرگی متناسب با خویش دارد. قرآن در برخی آیات به این مرگ اشاره می‏کند و کسانی را که حیات حیوانی دارند، اما از فضائل انسانی، تفکر و تعقل در حقایق و دیگر مقومات حیات انسانی بی‏بهره‏اند، مرده می‏خواند. برای نمونه، در آیه‏ای می‏فرماید: «فَإِنَّکَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَی وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاء إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ»؛³ تو مردگان را نتوانی شنواند و آواز را به‏کران‏نتوانی‏شنواند،آن‏گاه‏که‏پشت کرده برگردند.

در آیه دیگر درباره تفاوت اساسی انسانِ بی‏بهره از حیات انسانی و انسان برخوردار از آن، و ثمره حیات انسانی در زندگی می‏فرماید: «أَوَ مَن کَانَ مَیْتا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَّثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْکَافِرِینَ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ»؛⁴ آیا کسی که مرده[دل و گمراه] بود و [به نور ایمان ]زنده‏اش گردانیدیم و به او نوری (علم و معرفت) دادیم که بدان در میان مردم راه برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکی‏هاست و از آن بیرون‏شدنی نیست. این‏گونه برای کافران آنچه انجام می‏دادند آرایش یافته است.

از دیدگاه قرآن کسانی که حیات انسانی دارند از هدایت الهی انبیا بهره‏مند می‏شوند، و کسانی که از این حیات بی‏بهره، و به تعبیر دیگر دل‏مرده‏اند، نمی‏توانند از هدایت الهی و نورانیت قرآن، به مثابه تجلّی تام این هدایت، بهره برند. خداوند درباره نقش هدایت قرآن و کسی که سزاوار بهره‏مندی از این هدایت است می‏فرماید: «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَقُرْآنٌ مُبِینٌ لِیُنذِرَ مَن کَانَ حَیّا وَیَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکَافِرِینَ»؛⁵ این [کتاب] نیست مگر پندی و قرآنی روشن و روشنگر، تا هر که را [دلی] زنده است بیم دهد و گفتار [خدا] درباره کافران محقق شود.

از منظر قرآن، دل‏مردگان و بی‏بهره‏گان از حیات انسانی کسانی هستند که روزنه‏های فهم و تعقل حقیقت و شناخت مسیر کمال و سعادت به رویشان بسته شده است؛ زیرا آنان به جای خالق و پروردگار عالم، هوای خود را معبود خویش ساخته‏اند و تنها درصدد تأمین خواسته‏های دل برآمده‏اند: «أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلاً أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً»؛⁶ آیا کسی که هوای [نفس] خود را معبود خویش گرفت دیدی؟ پس آیا تو بر او گماشته و کارگذاری؟ یا می‏پنداری که بیشترشان [حق را ]می‏شنوند یا در می‏یابند؟ آنها جز مانند چهارپایان نیستند بلکه گمراه‏ترند.

جایگاه گمراهان

خداوند از آن‏روی گمراهان را از حیوانات پست‏تر می‏خواند که حیوان هیچ‏گاه به خود زیان نمی‏رساند، و از خوردن غذا یا علفی که برای او ضرر دارد خودداری می‏کند. حتی برخی از حیوانات وقتی بیمار می‏شوند، به حکم غریزه با خوردن بعضی از گیاهان خود را مداوا می‏کنند. اما انسانِ گمراه با انحراف از مسیر حق و آلوده و بیمار ساختن قلب خویش، به خود زیان می‏رساند. همچنین حیوان در چارچوب غرایز خدادادی‏اش گام برمی‏دارد و از آن تخطی نمی‏کند. اما انسان از عقل و نیروهایی برخوردار است که او را به سوی مطلوب و کمال خاصش هدایت می‏کنند، و چون از حکم عقل و فطرت که او را به سوی کمال فرا می‏خوانند سر پیچد و از امکاناتی که سعادت ابدی او را تأمین می‏سازند بهره نگیرد، از حیوان پست‏تر می‏شود. از مرحوم شیخ غلامرضا یزدی، که یکی از روحانیان پارسا و روشن‏ضمیر یزد بود، نکته‏های جالب و آموزنده‏ای نقل می‏کنند؛ از جمله اینکه روزی برای شرکت در مجلسی سوار الاغ می‏شود. در بین راه الاغ در گل فرو می‏رود و زمین می‏خورد و در نتیجه مرحوم شیخ غلامرضا نیز بر زمین می‏افتد و لباس و بدنش کثیف می‏شود و مردم ایشان را به خانه می‏برند و شیخ بدن خود را می‏شوید و لباسش را عوض می‏کند. ایشان می‏گوید: یک سال بعد وقتی با همان الاغ از آن مسیر می‏گذشتم، حیوان، در بین راه ایستاد، و هرچه کوشیدم حرکت نکرد. من متحیر ماندم که چرا الاغ حرکت نمی‏کند. یادم آمد که سال گذشته در همین محل الاغ در گل فرو رفت و حال به حکم غریزه از اینکه دوباره در گل فرو رود از حرکت خودداری می‏کند. پس آن مرحوم به مخاطبان خویش می‏گوید آیا هدایت الاغ بیشتر است که حاضر نمی‏شود برای بار دوم در گل فرو رود یا ما که مرتب در زندگی خود فریب می‏خوریم و زیان می‏بینیم، اما باز همان راه انحرافی را طی می‏کنیم؟!

اگر خداوند از حیات انسانی سخن می‏گوید و برخی افرادی را که از حیات حیوانی برخوردارند، اما چون گمراه و از حیات انسانی بی‏بهره‏اند، مرده و در مواردی کور و کر معرفی می‏کند، نباید این سخنان را تخیلی و شعرگونه پنداشت؛ بلکه اینها واقعیت‏هایی انکارناپذیر، و برای افراد خودساخته و دارای معرفت، قابل فهم و درک‏اند. مگر جز این است که حقایق و واقعیت‏هایی وجود دارند که برخی درک نمی‏کنند و نمی‏بینند؟ این از آن‏روست که آنان خود را در حصار محسوسات گرفتار ساخته‏اند و آنچه با چشم و گوش سر قابل شنیدن و دیدن است درمی‏یابند، ولی بر چشم و گوش دلشان حجاب افکنده شده و از شنیدن و دیدن واقعیت‏ها و حقایقِ ورای حجاب‏های ظلمانی و ظاهری عاجزند. برای تقریب به ذهن می‏توان از نمونه‏ای بهره برد. شعاع دید انسان‏ها محدود است و آنان از فاصله‏ای مشخص، ظاهر اشیا و اشخاص را مشاهده می‏کنند. اما بر اساس آنچه گفته‏اند و در برخی کتاب‏ها آمده است، افراد بسیار نادری هستند که قدرت مشاهده درون اشیا و درون بدن دیگران را نیز دارند. حتی برخی افراد که برای عکس‏برداری از اندام‏های درونی خود به رادیولوژی مراجعه می‏کنند، برای حصول اطمینان به آنان مراجعه می‏کنند تا آن عکس‏ها را تأیید یا رد کنند. تصور کنید خداوند چه قدرت مادی‏ای در چشمان این افراد قرار داده که می‏توانند درون بدن دیگران را ببینند، و از ظاهر بدن به درون آن نفوذ کنند.

هدایت باطنی و درونی

خداوند به انسان گوش و چشم باطن داده است، اما این اعضا در سایه هدایت انبیا و پیروی از دستورات الهی فعال می‏شوند و می‏توانند آنچه ورای حجاب مادیات است ببینند و بشنوند، و در غیر این صورت کور و کر می‏شوند. چنان‏که ما چشم داریم، اما در صورتی که این عضو سالم بوده، آفت‏زده نباشد می‏توانیم با آن ببینیم. همچنین چشم ما در تاریکی محض چیزی را نمی‏بیند؛ زیرا برای دیدن، افزون بر آنکه چشم باید سالم باشد، باید نوری به شی‏ء مرئی و مورد مشاهده بتابد تا امکان دیدن فراهم آید. در مشاهده‏های باطنی و معنوی نیز نخست، انسان باید چشم دل داشته باشد، که خداوند استعداد برخورداری از آن را در همه انسان‏ها نهاده است، و چون برخی از این استعداد استفاده نمی‏کنند، چشم دلشان کور می‏شود. سپس، باید نور هدایت بیرونی از جانب خداوند و توسط فرستادگان او بر محیط حقایق و معارف باطنی و معنوی بتابد تا در پرتو آن، امکان مشاهده معنوی برای چشم دل فراهم آید. از این‏رو، در جملات آغازین این خطبه، حضرت درباره خداباوران و خداترسان می‏فرمایند که چراغ هدایت در دلشان روشن می‏شود و در پرتو آن، پرده‏ها و حجاب‏های ظلمانی کنار می‏روند و چشم دل آنان به حقایقی که برای کوردلان ناپیداست روشن می‏گردد و آنان چیزهایی را می‏بینند که خیل بی‏شمار گمراهان نمی‏بینند.

ما را به مقام انبیا و اولیای خاص خدا، که به تمام اسرار و حقایق عالم آگاهند، راهی نیست. نیز نباید توقع رسیدن به مراتب آنان را داشت؛ اما دست‏کم باید کوشید تا فروتر از چهارپایان نشویم و از مرتبه حیوانی فراتر رویم و به مقام انسان گام نهیم و نگذاریم نور فطرتمان خاموش گردد. بکوشیم تا توجه خدا را به خویش جلب کنیم و در سایه محبت او، از توجه به جنبه‏های مادی حیات بپرهیزیم و نگاهمان را به عمق و باطن آنچه پیرامونمان است معطوف سازیم. نگاهمان انسانی، الهی و منشأ فهم و درک هدفی باشد که برای آن آفریده شده‏ایم و نیز در پی فهم ارتباط با خویش و ارتباط با خدا و با آنچه گرداگرد ما وجود دارد برآییم. با چنین تصویری از زندگی و چنین برنامه‏ای برای آن، به کمال مقصود، سعادت و رضوان الهی نایل می‏آییم. در غیر این صورت، مشمول این فرموده خداوند می‏شویم که فرمود: «فَأَعْرِضْ عَن مَن تَوَلَّی عَن ذِکْرِنَا وَلَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا ذَلِکَ مَبْلَغُهُم مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَی»؛⁷ پس از هر کس که از یاد ما روی می‏گرداند و جز زندگی این جهان را نمی‏خواهد روی بگردان. این است منتهای دست‏یابی آنان به دانش. همانا پروردگار تو داناتر است به آن کس که از راه او گمراه شده و هم او داناتر است به آنکه راه یافته است.

فرجام پیروی از هوای نفس

آنچه فطرت انسان را پایمال خویش می‏سازد و چون پرده‏ای بر چشم و گوش دل قرار می‏گیرد و مانع هدایت آدمی و در نتیجه رسیدن او به کمال می‏شود، پیروی از هوای نفس و رفتن در پی امیال و خواهش دل است. خداوند در این‏باره می‏فرماید: «أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»؛⁸ آیا دیدی کسی را که هوای نفس خویش را خدای خود گرفته است و خدا از روی دانش گمراهش کرد و بر گوش و دلش مُهر نهاد و بر چشمش پرده افکند؟ پس کیست که او را پس از [فرو گذاشتنِ] خدا راه نماید؟ آیا پند نمی‏گیرید؟

علّامه طباطبائی در تفسیر این آیه می‏فرمایند: «تقدیم داشتن واژه "الهه" بر واژه "هواه"، در جمله «مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ» گویای این است که آن شخص می‏دانسته "اله" و "خدایی" وجود دارد که باید او را بپرستد. اما او به جای خداوند سبحان، هوای خود را می‏پرستد... . پس چنین کسی دانسته به خدای سبحان کافر گشته است. از این‏رو، به دنبال آن جمله، خداوند فرمود: «وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ»؛ "و خدا از روی دانش گمراهش کرد"... [ایشان درباره جمله دوم می‏فرمایند:] این شخص با اضلال خداوند متعال گمراه شده و گمراه ساختن او به عنوان مجازات صورت گرفته است. برای اینکه او هوای خود را پیروی کرده و خدا او را گمراه کرد، با اینکه او عالم بود و می‏دانست که راه را عوضی می‏رود.»⁹

در آیه دیگری خداوند درباره دنیاپرستان و کسانی که قلب خود را از یاد و توجه به خدا و آخرت برکنده و به لذت‏های دنیا و زندگی حیوانی سپرده‏اند، می‏فرماید: «ذَرْهُمْ یَأْکُلُواْ وَیَتَمَتَّعُواْ وَیُلْهِهِمُ الأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ»؛¹⁰ واگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو سرگرمشان سازد؛ پس به زودی خواهند دانست.

همچنین خداوند درباره دل‏مشغولی‏ها، مرتبه و فرجام کافران و دنیاپرستان می‏فرماید: «وَالَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَیَأْکُلُونَ کَمَا تَأْکُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوی لَّهُمْ»؛¹¹ و کسانی که کافر شدند [از دنیا] کام و بهره می‏گیرند و همانند چارپایان می‏خورند و آتش دوزخ جایگاهشان است.

برای گذر از مرز حیوانیت و رسیدن به مقام انسانی، باید فطرت خویش را زنده نگهداریم و نگذاریم هوس‏های حیوانی دلمان را فرا گیرد تا هم فطرتمان را پایمال خویش سازد و هم عقلمان را سرکوب کند و قدرت تفکر و اندیشه را از ما بستاند و در حد یک حیوان بلکه پست‏تر از آن تنزلمان دهد. کسانی که فطرتشان زنده و پویا و اندیشه و عقلشان بالنده و شکوفاست، و به تعبیر دیگر، کسانی که چشم و گوش دلشان فعال است و حجاب‏ها و پرده‏ها از آن برداشته شده، آنچه دیگران را بر نمی‏انگیزاند، آنان را به اندیشه و تفکر فرو می‏برد و سبب عبرت‏آموزی آنان می‏شود. آنان به آنچه می‏شنوند و می‏بینند توجه کامل دارند و از رخدادها عبرت می‏گیرند و پیوسته درباره اسرار آفرینش تفکر می‏کنند. آنان چون در مراحل تکامل انسانی گام برداشته‏اند و رفتار خویش را هشیارانه زیر نظر دارند، از سرنوشت دیگران عبرت می‏گیرند، و اگر لغزشی از آنان سر زد، می‏کوشند که تکرار نشود و درصدد جبران آن برمی‏آیند. آنان با باور به ساختار حکیمانه نظام تکوین و تشریع و اهدافی که خالق حکیم برای آنان در نظر گرفته، می‏کوشند از یاد خدا و تفکر در صنع او غافل نمانند و همواره این نجوا را در دل و این زمزمه را بر زبان دارند که: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لآیَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَاما وَقُعُودا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»؛¹² همانا در آفرینش آسمان‏ها و زمین و آمد و شدِ شب و روز خردمندان را نشانه‏هاست. آنان که ایستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خدای را یاد می‏کنند و در آفرینش آسمان‏ها و زمین می‏اندیشند [و می‏گویند:] پروردگارا، این را به گزاف و بیهوده نیافریدی، تو پاکی [از اینکه کاری به گزاف و بیهوده انجام دهی] پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار.

آنان که به زندگی حیوانی خو گرفته‏اند و فقط به فکر خوردن و کامجویی و لذت بردن هستند و حتی برای ارضای هوای نفس و رسیدن به خواسته‏های خود به حقوق دیگران دست‏اندازی می‏کنند، وقتی با مشکلات و تنگناها روبه‏رو شوند و حوادثی چون سیل و زلزله رخ دهد، از خداوند شکایت می‏کنند؛ اما کسانی که بر مدار انسانیت می‏اندیشند، این حوادث بیشتر توجهشان را برمی‏انگیزد و با نگاهی عمیق‏تر به این حوادث و آنچه در عالم رخ می‏دهد به حکیمانه بودن نظام آفرینش و هدفمندی آن و تدبیر الهی بیشتر پی می‏برند.

نعمت ذکر الهی

حضرت پس از بیان بصیرت و بینش، به منزله یکی از ویژگی‏های دوستان برگزیده خدا، به ویژگی برجسته دیگری اشاره می‏کنند و می‏فرمایند: «وَذَکَرَ فَاسْتَکْثَرَ». در این جمله هم اصل ذکر و یاد خدا، و هم تکرار و تداوم آن کانون نظر قرار گرفته است. در این مقام، دو دلیل برای اهمیت و نقش ذکر خداوند و تداوم آن برمی‏شماریم:

1. یکی از عواملی که موجب آشفتگی، دگرگونی و نابسامانی زندگی و روان انسان می‏شود، احساس پوچی، بی‏پناهی و نداشتن تکیه‏گاه است. ذکر و یاد خدا، باور به وجود خالق و تکیه‏گاه مستحکم و مطمئنی را در انسان پدید می‏آورد که می‏توان در پناه آن به آرامش و اطمینان رسید و بر همه خطرات و مشکلات فایق آمد. بر این اساس خداوند می‏فرماید: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛¹³ همان کسانی که ایمان آورده‏اند و دل‏هایشان به یاد خدا آرام می‏گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دل‏ها آرامش می‏یابد.

2. از دیگر دلیل‏های سفارش به یاد و ذکر خدا و تداوم بر آن، زدودن غفلت و دور داشتن انسان از رذایل و کاستی‏های اخلاقی، و در نتیجه، رسیدن به سعادت و خوشبختی است؛ زیرا اگر آدمی اهل ذکر نباشد یا به ذکر اندکی بسنده کند، دچار غفلت می‏شود و در غیاب توجه به خداوند، وسوسه‏های شیطانی بر او هجوم می‏برند. پس اگر انسان همواره به یاد خدا باشد و خود را در پیشگاه حضرت حق حاضر بیند، از غفلت و رفتاری که خلاف رضای اوست دوری می‏گزیند و نفسش از سرکشی باز می‏ایستد.

بر این اساس، خداوند نیز درباره اهمیت تکرار ذکر می‏فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرا کَثِیرا»؛¹⁴ ای کسانی که ایمان آورده‏اید، خدای را بسیار یاد کنید.

حضرت در ادامه می‏فرمایند: «وَارْتَوی مِنْ عَذْبٍ فُرَاتٍ سُهِّلَتْ لَهُ مَوَارِدُهُ فَشَرِبَ نَهَلاً وَسَلَکَ سَبِیلاً جَدَدا»؛ و از آب شیرین و گوارای دانش و حق نوشد که راه آبشخورهای آن چونان اویی را هموار است و با نخستین جرعه سیراب می‏شود و گام در راهی روشن می‏نهد.

فطرت هر انسانی تشنه حقیقت، معرفت، شهود الهی و محبت به معشوق است، و این عطش تا رسیدن به مقصود و جوار معبود و آرامش ابدی در پناه او فرو نمی‏نشیند. عدم درک این عطش به جهت سرکوب و تخدیر شدن فطرت و روح بلند انسانی و فرو غلطیدن در مرتبه حیوانی است؛ مقامی که در آن فقط عطش شهوت قابل فهم و درک است. اما در درون انسان الهی و از خودرسته و به کمال پیوسته، عطش فطری معرفت و محبت الهی زبانه می‏کشد. چنین کسی وقتی گمشده‏اش را باز یافت و جام طهور محبت او را به دست گرفت، با نوشیدن هر جرعه، بخشی از حجاب‏های ظلمانی و جسمانی از پیش چشمانش برداشته می‏شود و در نتیجه، عشقی پایدار و وصف‏ناپذیر روحش را به اوج می‏برد و حالتی روحانی بدو دست می‏دهد که سکون و پایان نمی‏پذیرد. اینجاست که پی در پی و با عطش سیری‏ناپذیر خود به نوش مدام از زمزم زلال و نامتناهی محبت محبوب می‏پردازد و بر مراتب کمال و تقرب خویش به معشوق می‏افزاید. البته رسیدن به این مرحله و درک عطش عشق به معبود، بی‏تحملِ سختی‏ها و ناگواری‏ها و دست شستن از دلبستگی‏های دنیوی و لذت‏های حیوانی، تحقق نمی‏یابد؛ اما رسیدن به کمال نهایی و مقصد ابدی، همه سختی‏ها و تلاش‏های مسیر را برای سالکی که در آستان رضوان معبود قرار گرفته است، آسان و قابل تحمل می‏سازد.

• پى نوشت ها

  1ـ نهج ‏البلاغه، خ 87.

  2ـ اعراف: 179.

  3ـ روم: 52.

  4ـ انعام: 122.

  5ـ یس: 69ـ70.

  6ـ فرقان: 43ـ44.

  7ـ نجم: 29و30.

  8ـ جاثیه: 23.

  9ـ سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان، ترجمه سید محمّدباقر موسوى همدانى، ج 8، ص 279ـ280.

  10ـ حجر: 3.

  11ـ محمّد: 12.

  12ـ آل‏عمران: 190ـ191.

  13ـ رعد: 28.

  14ـ احزاب: 41.