مقايسه فضاي تبليغي تلويزيون و مسجد
مقايسه فضاي تبليغي تلويزيون و مسجد
حسن خيري1
چكيده
در اين نوشتار با بهرهگيري از چارچوب نظري «هويت، فضا»، فرايند تعامل ساحتهاي عقلاني و احساسي انسان در فضا و بازتوليد آن، كه حاكي از تبلور متفاوت ابعاد عقلاني و احساسي آدمي نسبت به گونههاي متفاوت فضايي است، برخي از ابعاد دينداري در دو فضاي «تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» و «تقيّد به رفتن به مسجد» با روش پيمايشي و فن پرسشنامه مورد بررسي قرار گرفته و تبيين گرديده كه در شرايط تقيّد به مسجد زمينه مناسبتري براي تبليغ ديني فراهم است؛ چراكه در فضاي تماشاي تلويزيون، ماهيت سرگرمكنندگي آن مجال كمتري براي تجلّي ابعاد دينمدارانه انسان فراهم ميكند. هدف از اين پژوهش اين است كه ظرفيت مكانها و فضاهاي سنّتي تبليغ را با فضاهاي مجازي نوين بررسي و ميزان تأثيرگذاري، تفاوت و ظرفيتهاي هر يك را با هم مقايسه نمايد.
كليدواژه ها: تبليغ رسانهاي، تبليغ سنّتي، مسجد، هويت، فضا، دينمداري، تكليفمداري، تسامح و تساهل، عرفگرايي، نسبيگرايي.
مقدّمه
امروزه تلويزيون، به عنوان پرقدرتترين وسيله ارتباط جمعي، در تكوين، تحكيم و تضعيف، جهتدهي فرهنگي و ايجاد انسجام يا عدم انسجام جامعه نقش اساسي دارد. در جامعه ما، روزانه افراد 2 تا 5 ساعت وقت خود را به تماشاي تلويزيون اختصاص ميدهند و كودكان در خردسالي با اين وسيله خو گرفته و هويت ميپذيرند. ديگر عوامل، زمينهها و ابزارهاي فرهنگي و تبليغي نيز تحت تأثير تلويزيون قرار گرفتهاند.
تلويزيون در جامعه ما بايستي از خاستگاه ديني تعريف شود كه يكي از اساسيترين نقشهاي آن ترويج و تبليغ ديني است. اين در حالي است كه از يكسو، دين داراي ابعاد، لايهها و سطوح متعددي است كه آموزش و ابلاغ آن نيازمند تمهيد مقدمات است؛ چنانكه پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله ابلاغ خويش را با دعوت از اقوام خويش براي پذيرش اسلام آغاز نمودند و به تناسب ظرفيت و قابليت جامعه، ابلاغ معارف و احكام ديني را توسعه دادند. نگاهي به تفاوت سورههاي مكي و مدني به خوبي توجه به تبليغ دين متناسب با قابليت جامعه را آشكار ميسازد. رويه ساير رسولان و مبلّغان ديني نيز بر همين امر استوار بوده است؛ حضرت ابراهيم عليهالسلام پس از جلب اعتماد جامعه و فراهم نمودن شرايط ابلاغ، مردم را به توحيد دعوت كرد. روند صدور برخي احكام ديني نيز بر اين پايه بوده است. احكام زيادي از شريعت و اخلاق و اعتقادات نيز بر توجه به قابليت و ظرفيت و استعداد جوامع و آحاد افراد در پذيرش دين حكايت دارد. از سوي ديگر، هر وسيله اقتضائات خاص خود را داشته و داراي ظرفيت و قابليت محدود و مشخص براي ارسال پيام است. پرسش ما در اين مقال اين است: اقتضا و ظرفيت و قابليت تلويزيون در مقايسه با مسجد چگونه است؟ بنابراين،
هدف تحقيق عبارت است از: شناخت قابليت و ظرفيت سيماي جمهوري اسلامي براي تبليغ دين و تأثيرگذاري آن بر دينداري، كه بر اساس چارچوب نظري «هويت، فضا» (فرايند تعامل ساحتهاي عقلاني و احساسي انسان در فضا و بازتوليد هويت) پيگيري ميشود.
اصول رويكردي
در اين الگو تلاش شده از نظريات جامعهشناختي، روانشناختي اجتماعي، ارتباطات، ديدگاههاي دينپژوهشي و رويكردهاي پارادايمي آنها، تركيبي ايجاد گردد كه هم بتواند تبيينكننده روند جريانات در مسير تاريخي باشد و هم آينده را ترسيم نمايد. بر اين اساس، اصول رويكردي ذيل حايز اهميت است:
1. هويت
انسان آغازين تعين دارد؛ ويژگيها و اوصافي دارد كه ميان تمام افراد اين نوع مشترك است. انسان در ابتدا چيزي هست نه آنكه هيچ نباشد؛ گرايشهايي دارد، كمالهايي دارد، ميل و خواستهايي دارد، همچنين بينش و شناختهايي دارد. اما ويژگي خاص انسان آن است كه فعليتي كه پيش رو دارد يك فعليت از پيش تعيين شده نيست، بلكه بسيار گوناگون است. انسان تمام آنچه را كه ميتواند داشته باشد، از آغاز ندارد و همه آنچه ميتواند باشد از آغاز نيست، بلكه چونان مادهاي است كه صورتهاي بسيار متفاوتي را ميتواند واجد شود و فعليتهاي بسيار مختلفي را ميتواند در خود بپذيرد. صدرالمتألّهين ميگويد:
بدان كه در هيچ نوعي از انواع موجودات، اختلافي كه در افراد بشر يافت ميشود وجود ندارد و اين بدان سبب است كه ماده انساني به گونهاي آفريده شده است كه در آن استعداد انتقال به هر صورتي از صور و اتصاف به هر صفتي از صفات تحقق دارد.2
آدمي همزمان داراي هويتهاي طولي و عرضي، فردي و جمعي متعددي است كه گاه در وضعيت متعارض قرار ميگيرند. هويت فردي انسان، برخاسته از فضاي خصوصي دروني او، داراي اقتضائات و تمنّيات و خواستههايي است كه به تناسب به فعليت رسيدن استعدادهاي دروني و موقعيت آن استعدادها نسبت به يكديگر، تجلّي مييابد. هويت جمعي انسان برخاسته از قرار گرفتن او در فضاي عمومي و به عنوان عضوي از گروه، مذهب، قبيله، ملت و... بوده و داراي خواستههاي جمعي متناسب با آن فضا و نحوه قرار گرفتن او در فضا و ميزان تجلّي يافتن خواستههاي آن فضا در اوست.3
2. فضا
در نگاه كلي، دو فضاي خصوصي و عمومي براي انسان قابل تفكيك است. فضاي خصوصي ناظر به تمايلات و خواستههايي است كه از فرد بدون لحاظ عضوي از گروه يا نحله مذهبي و مانند آن بودن، سر ميزند و فضاي عمومي ناظر بر آن بخش از خواستهها و تمايلاتي است كه از فرد به عنوان عضو گروه يا نحله صادر ميشود. هويت فردي و هويت جهاني در فضاي خصوصي قابليت بيشتري براي تجلّي مييابند. مواجهه فرد با فضاي رسانهاي (تلويزيون) موجب برخورد و مواجهه ابعاد سهگانه هويتي فرد با فضاي خصوصي و عمومي وي شده و حاصل آن غلبه احساسات و عواطف در مواجهه فضاي خصوصي با هويتي فردي و غلبه عقلانيت در مواجهه فضاي خصوصي با هويت جهاني و تبلور تعهدات و تعلّقات جمعي (ملّي مذهبي ـ قومي) در مواجهه فضاي عمومي با هويت جمعي (مذهبي ـ قومي ـ ملي) است.
ناهماهنگي اين مواجهات موجب ناهمساني شخصيتي و بحران هويتي ميگردد. هرچه هويت جمعي فرد با صلابتتر باشد زمينه كمتري براي دو هويت ديگر فراهم ميآيد.
در فضاي سنّتي، وجود اماكن مذهبي همچون مساجد و حسينيهها در هر كوي و برزن روستاها و شهرها، وجود زمانهايي همچون ماه مبارك رمضان و ماه محرم به عنوان زمانهاي مقدس عبادي كه مردم را به مساجد و حسينيهها و هيئات مذهبي و پاي منابر ميكشانند، از سرمايههاي فرهنگي ـ اجتماعي هويتساز به شمار ميروند.
در تبليغ سنّتي همه چيز داراي قداست است؛ از منبر و محراب تا واعظ و خطيب و محتواي كلام. از اينرو، داراي آداب و تشريفات خاصي است. نشستن پاي منبر و حضور در مسجد عبادت است. مسجد، هم ميتواند شافع باشد و هم شاكي. با جماعت بودن عبادت است و ثواب يك گروه ده نفره در نماز جماعت داراي ثوابي است كه جز خدا، كسي ديگر نميتواند به اندازه و مقدار آن واقف گردد. اين دورنما و شمايي از سرمايه فرهنگي ـ اجتماعي در مذهب و تبليغ مذهبي است. در اين تبليغ، هم از قواي ادراكي بهره ميگيرند و آگاهي عقلي ايجاد مينمايند و هم از انرژي احساسات و عواطف استفاده ميكنند و تعصب توليد ميكنند. تعصب و غيرت ديني سرمايهاي است كه محصول اين فضاي ديني به شمار ميرود. در اين فضا، نظارت عمومي و در نتيجه، فشارهاي اجتماعي، داراي قوت فراواني است.
در فضاي سنّتي رابطه بين عالم و عامي وجود دارد و كارگزار اصلي روحانيت است. در مقابل، در فضاي تلويزيوني، فضاي هنرمند و مخاطب مطرح است. موقعيت منزلتي روحانيت در تبليغ سنّتي بر موقعيت همعرضي در كنار متخصصان تنزل مييابد. در اين فضا، سخن از تقليد از لحاظ روحي ـ رواني جايگاهي ندارد.
در فضاي سنّتي، امر و نهي حاكم است، اما در فضاي تلويزيوني براي جذب و حفظ مخاطب ملاحظات فراواني صورت ميگيرد.
فضاي رسانهاي خود زمينهساز مواجهه با امور غيرديني و غيرشرعي است و به لحاظ رواني، آدمي در اثر تكرار مشاهده و مواجهه با امور، نسبت به آنها بيتفاوت ميگردد. تكرار مشاهده تصوير زنان غيرمحجبه موجب كاهش قبح آن ميگردد و ناخواسته جامعه را به سراب عرفي شدن سوق ميدهد. اين در حالي است كه در فضاي تبليغ سنّتي امور داراي مرز مشخص حرام و حلال است و زمينه براي رعايت آداب و دستورات اسلامي فراهم است. از اين نظر، فضاي رسانهاي فضايي التقاطي است؛ پالايش كردن و سره را از ناسره تشخيص دادن، به ويژه براي كودكان و نوجوانان، كار آساني نيست.
فضاي تبليغ رسانهاي، فضاي تنوعطلبي و توجه به نوآمدي پديده براي جلب توجه مخاطبان است. اين موضوع موجب شده كه به مرور زمان محافل ديني كه توسط دستاندركاران ديني رسانه برپا ميگردد از نمادها و ايماژها و تزيينات سنّتي فاصله بگيرد و زمينه دور شدن از وضعيت سنّتي را فراهم نمايد. براي مثال، برپايي محافل ديني در فضاي باز، در كنار حوض و گل و بوته، با چيدمان متنوع و تجمع خانوادگي در كنار يك ميز به صورت مختلط، با اجراي موسيقي، تأثير هويتي خاص خود را به همراه دارد.
«در فضاي تبليغ سنّتي، حضور در زمان و مكان مقدس، آدمي را از دنياي روزمره و غيرمقدس فراتر ميبرد؛ موضوعي كه الياده آن را لازمه يك مراسم مذهبي ميداند. آنچه او در كتاب مقدس و نامقدس و تاريخ اديان (1372)، چشم اندازهاي اسطوره (1362) و اسطوره بازگشت جاودانه (1378) بر آن تأكيد دارد اين است كه در جهت كمالبخشي به مراسم نميتوان به كشف نيّتها و دلايل آن بيتوجهي نمود؛ چراكه در همه اديان زمان و مكان مقدس قابل اهميتاند. در ذهن و ضمير فرد ديندار، حضور در زمان و مكان مقدس او را از دنياي روزمره و غيرمقدس فراتر ميبرد.»4 فضاي تبليغ رسانهاي تلويزيوني براي ارائه مراسم مذهبي اگرچه مكان و زمان را به طور مجازي در خود ميپروراند، اما مقيّد به اين دو مقوله نميتواند باشد. در عوض، فضاي مشحون و سرشار از ابژهها، رنگها، تصاوير، تقدسها، نگاهها و ژستها را تقويت مينمايد تا تأثير همانندي را بر آگاهي و احساس عاطفي و ديني بر جاي گذارد.
فضاي تبليغ رسانهاي فضاي ذهني و مجازي است. در اين فضا روابط چهره به چهره و عاطفي به صورت مجازي تجربه ميگردد. از اينرو، مخاطب گاهي پا به پاي مراسم ميگريد، سينه ميزند و لذت همنشيني با همكيشان خود را درك ميكند و در نهايت، از ديدن يك مراسم در تلويزيون احساس سبكي و حتي ثواب مينمايد. اين اشباع و ارضا جايگزين حضور مستقيم واقعي در محافل مذهبي و نيز زمينهساز فردگرايي و كاهش مراودات و مشاركت اجتماعي ميگردد. اين وضعيت از نظر شخصيتي همواره آسيبزاست.
فضاي تبليغ رسانهاي اقتضاي آن را دارد كه دين را از منظر كاركردهاي آن ارائه نمايد. فضاي تبليغ رسانهاي با توجه به كاستي شرايط، مقتضي ارائه برنامههاي كلامي و اعتقادي است. از سوي ديگر، نگاه سرگرمي و غيرجدّي مخاطبان به تلويزيون و ضرورت جذب مخاطب بيشتر، و خصلت برنامهاي شدن نگاه كاركردي و ارائه روانتر آن تا ذاتانگاري، مقتضي رويكرد كاركردگرايي به دين ميباشد. اين رويكرد به رغم آثار اقناعي آن، همواره خطر اشتباه در مصداق و تشخيص كاركرد و ابطال را در پي دارد و منزلگاه مطمئني براي عرضه دين نميباشد. به طور خلاصه، در اين فضا بحث اين است كه دين چه فايدهاي دارد نه اينكه دين چيست. اين منظر فضاي تبليغ تلويزيوني، در مرز «دينداري و غيردينداري» و «دين و سكولاريسم» قرار دارد و همواره خطر عرفيسازي معارف ديني را با خود حمل ميكند.
فضاي تبليغ رسانهاي با برداشتن مرز كودكي و بزرگسالي در واقعيت خارجي ـ نه برنامهاي ـ شرايط تعليمي و تربيتي لازم را ندارد. اين در حالي است كه فضاي تربيتي ديني مقتضي توجه به همه شرايط، از جمله شرايط سني است. از اينروست كه در نظرسنجي از نمايش داستان ذبح اسماعيل توسط ابراهيم عليهالسلام، تعدادي از كودكان آن را بيرحمانه تلقّي كردند!
فضاي تبليغ سنّتي، فضاي «براي او، خشنودي او، بخشش او» است. آدمي به مسجد ميرود تا اداي تكليف كند و دلواپس هستي خويش است. فضاي تلويزيون به طور كلي، فضاي «براي من، خشنودي من» است. از اينرو، در اين فضا، نظريه «چشمداشت ارزش»5 مطرحميگردد. ايجاد رضايت و خشنودي در اين فضا حايز اهميت است. افرادْ رسانهاي را گزينش ميكنند كه خشنودي بيشتري را در پي داشته باشد. يافتههاي نظريه «برجستهسازي» نيز بر توجه به خواست مخاطبان تأكيد دارد. اگر به اين مطلب «مخاطب همگاني» را بيفزاييم فاصله دو فضا عميقتر نيز ميگردد. مخاطب همگاني بر كوچه و بازاري و عاميانه شدن رسانه تأكيد دارد. داشتن روحيه جهانگرايانه ايرانيان»6 نيز اين فضا را تقويت مينمايد.
فضاي تبليغ رسانهاي همواره با موسيقي آميخته است. موسيقي بر احساسات و غرايز انسان تأثير ميگذارد نه بر عقل و فهم او. انسان هرگز از عهده تجربه و تحليل عقلايي تأثيرات موسيقي بر روان خويش برنميآيد. او ناگزير است كه اين تأثيرات را در ساحت مفاهيمي صرفا احساسي، همچون «غمانگيز»، «شاديآور»، «نرم»، «داغ» و مانند آن، دستهبندي كند. اين فضا داراي جاذبه است و مقاومتي در برابر آن وجود ندارد. كسي كه بدين فضا وارد شود، از فضاي محلي به سمت فضاي منطقهاي و جهاني، و از آنتن به ماهواره كشيده خواهد شد. احساسات با گستردگي همزاد است و عقل با تمركز. به همين دليل است كه مك لوهان از «جادوي وسايل» و بار ناخودآگاه آنها سخن ميگويد.7 تلويزيون آدمي را مفتون ميسازد. طبيعت آدمي به غفلتطلبي تمايل دارد و فضاي رسانهاي مستعد تقويت چنين طبيعتي است. از اينرو، ميل به بازي كه در «نظريه بازيها» در حوزه جامعهشناسي و روانشناسي مطرح است، به خوبي فرصت شكوفايي مييابد. كودك بودن، غفلتطلبي و گريز از واقعيت، خاصيت فضاي تلويزيوني است. حال آنكه فضاي تبليغ سنّتي، فضاي دوري از اخلاد در زمين و عوالم كودكي است. كسي كه احكام عملي زندگي خويش را از دين اخذ ميكند، از ابزار تلويزيون به همان شكلي كه غيرديندار استفاده ميكند، بهره نميبرد.
فضاي تبليغ رسانهاي (تلويزيوني) فضاي زيست چندگانهاي است كه موجب به وجود آمدن فضاي التقاطي و غيرناب ميگردد. از اين طريق ارزشها و هنجارهاي ناهمخوان به نمايش درميآيد. بديهي است در اين وضعيت سره را از ناسره تميز دادن و توجه به آثار پنهان برنامههاي متعدد، كار سادهاي نيست و اين، ناخواسته تلويزيون را به فضاي عرفيسازي سوق ميدهد؛ چراكه در اين وضعيت نيازهايي پديدار ميگردد كه ارزشهاي خاص خود را ميطلبد. اين ارزشهاي متفاوت، موجب بروز و ظهور هنجارهاي متفاوت ميشود و يا بعكس، موجب پذيرش هنجارها و مدگراييهايي ميگردد كه در بسياري از موارد ناشي از عدم آگاهي نسبت به باورها و ارزشها و نمادهاي حامل اين هنجارها و مدهاست؛ مانند آنچه در كشور ما مشاهده ميشود.
3. كاركردهاي دو فضاي تبليغ سنّتي و رسانهاي و ابعاد وجودي انسان
بيترديد، دو فضاي ياد شده از نظر تأثيرگذاري بر ابعاد وجودي انسان متفاوتند. تبليغ سنّتي با دارا بودن شرايط آموزشي براي تحريك ابعاد عقلاني و تقويت اعتقادات توأم با تحريك احساسات مستعدتر است، در حالي كه تلويزيون به عنوان رسانهاي تفريحي استعداد بيشتري براي تحريك احساسات را داراست. از اينرو، نميتوان از اين دو شيوه تبليغي توقع يكسان داشت.
بنابر نظريات فطرت، انسان دستكم در اين دنيا و پيش از رسوخ ملكات مختلف در جان او، نوع واحدي است و داراي هويت و ماهيت مشترك. اين نوع واحد، بينشها و گرايشهايي دارد كه در تمام دورانها، در همه مكانها و جامعهها با او و درون اوست.8 انسان داراي قوا و استعدادهاي فراوان است كه در طول زندگي خود با اختيار و انتخاب و ارادههاي دمادم به آنها فعليت ميبخشد. در واقع، انسان در صحنه حيات و زندگي خود را ميسازد و به خود شكل ميدهد. اساس حركت انسان حبالذاتاست.9وذاتانساندارايابعادشناختي،عاطفي، احساسي و انگيزشي است كه با استعداد اختيار و قدرت گزينش، مجموعهاي تحت عنوان «قلب» را شكل ميدهند كه در روز نخست پاك و مصفّاست. ازاينرو،ممكن است بهفعليترسيدناينابعاد،قلبراحرماللّهياحرمشيطاننمايد.
4. نقش هماهنگ كنندگي دين
نابساماني و تعارضات اجتماعي و فضاي بيرون از ذهن افراد، ميتواند ريشه در رفتار نابسامان دروني افراد داشته باشد. نقش دين براي ديندار و جامعه ديني، نقش ايجاد سازگاري و هماهنگي فضاي دروني و بيروني است. هماهنگسازي نيروهاي دروني و همسانسازي آن بر عهده دين است. همانگونه كه باورها، ارزشها و هنجارهاي جامعه فرهنگ جامعه را ميسازند، ادراكات، احساسات، عواطف و رفتار آدمي نيز هويت آدمي را ميسازند و همانگونه كه كانالهاي فرهنگساز در جامعه ميتواند متنوع و متعدد باشد، كانالهاي هويتساز فردي نيز ميتواند متعدد باشد. تعدد در صورتي كه هماهنگ نباشد منجر به بحران و بيخانماني هويت ميگردد. تعارض هويتهاي طولي و عرضي از جمله نابسامانيهايي است كه ممكن است در اثر قرار گرفتن در فضاهاي مختلف بروز نمايد.
فرضيات
بر اين مبنا كه تلويزيون، نظير هر وسيله ارتباط جمعي ديگر، داراي قدرت مشروط بوده و بايد به اقتضائات آن ـ از جمله اينكه كاركرد تفريحي تلويزيون در سطح فردي بر ديگر كاركردهاي آن غلبه دارد و استعداد ترويج دينداري آن در اين سطح قابل رقابت با استعداد ترويج دينداري مسجد نيست ـ توجه نمود، فرضيات زير مطرح گرديده است:
فرضيه اصلي: تلويزيون به لحاظ اقتضائات رسانهاي خود، داراي قابليتها و ظرفيتهاي خاص بوده و نميتوان انتظار داشت كه همانند رسانههاي تبليغي سنّتي، دين را تبليغ نمايد.
فرضيات فرعي: به نظر ميرسد افرادي كه مقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون هستند، نسبت به افرادي كه مقيّد به رفتن به مسجداند:
1. تقيّد كمتري به نماز دارند.
2. تقيّد كمتري به تقليد از مرجع تقليد دارند.
3. از روحيه تكليفمداري كمتري برخوردارند.
4. داراي تمايلات عرفي شدهاند.
5. نسبيگرا و اهل تسامح و تساهلاند.
6. از روحيه احتياطگرايي كمتري برخوردارند.
تعاريف عملياتي
تكليف مداري: خواندن نماز، رفتن به مسجد، تقليد از مرجع تقليد، تقيّد به احكام شرعي، و احساس مطلوبتر با رفتن به مسجد، از مؤلفههاي تكليفمداري به شمار ميرود.
روحيه احتياط گرايي: توجه به اين نكته كه هر چيزي كه از سيماي جمهوري اسلامي پخش ميشود لزوما شرعي نيست و بايد از شرعي بودن آن مطمئن شد، روحيه احتياطگرايي ديني خوانده ميشود.
تمايلات عرفي شده: افرادي كه دين را براي زندگي ميدانند و بر اساس فهم خود، هرچه از دين ميفهمند عمل ميكنند و اهل احتياط در دين نيستند و معتقدند: امور ديني نيز لازم است مثل ساير امور (اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و مانند آن) به روز گردد، و هر زمان اقتضاي خود را دارد؛ از اينرو، جاي نگراني نيست و تلويريون را بر مسجد ترجيح ميدهند، داراي تمايلات عرفي شدهاند.
روحيه تساهل و تسامح: افرادي كه معتقدند: دل انسان بايد پاك باشد، نوع تكليف مهم نيست، و اگر عقيده و حكم شرعي باعث نظر منفي كشورهاي ديگر نسبت به ما شود نبايد آن را مطرح كرد، داراي روحيه تساهل و تسامحاند.
روش تحقيق علّي ـ مقايسهاي
هدف از روش تحقيق علّي ـ مقايسهاي يافتن علتهاي احتمالي يك الگوي رفتار است. بدين منظور، آزمودنيهايي كه داراي رفتار مورد مطالعه هستند با آزمودنيهايي كه اين رفتار در آنها مشاهده نميشود، مقايسه ميشوند. اين روش را غالبا پژوهش «پس رويداد» مينامند؛ زيرا به مواردي اشاره دارد كه در آنها علت از پيش رخ داده است و مطالعه آن در حال حاضر از طريق اثري كه به متغير ديگر ـ كه معلول خوانده ميشود ـ گذارده و بر جا مانده است، امكان دارد.10
در اين تحقيق، براي شناخت تأثير تلويزيون بر ابعاد دينداري از روش علّي ـ مقايسهاي استفاده شده است. در اين روش، به جاي گروه كنترل، از گروه مقايسهاي استفاده ميشود. از اينرو، براي استفاده از اين روش، سؤالات پرسشنامه به گونهاي تنظيم گرديده است كه امكان مقايسه دو گونه دينداري ـ در فضاي تلويزيوني و در فضاي تبليغ سنّتي ـ فراهم گردد و از اين طريق، روابط علّي بين آثار مختلف و اين دو فضا مورد بررسي قرار گيرد.
سنجش اعتبار و آزمون روايي
در اين تحقيق، براي محاسبه اعتبار، از اعتباري صوري و براي سنجش روايي از آماره «آلفا» استفاده شده است. دامنه آماره «آلفا» از 0 تا 1 است. هرچه آلفا بيشتر باشد روايي مقياس بيشتر خواهد بود.
طبق قاعده تجربي، آلفا دستكم بايد 70 درصد باشد تا بتوان مقياس را داراي روايي به شمار آورد. اندازه آلفا به روايي تكتك گويهها بستگي دارد. براي افزايش تعداد آنها و در نتيجه، افزايش روايي مقياس، بايد همه گويههاي ناپايا را حذف كرد. بدين منظور، بايد ديد با حذف هر گويه معين مقدار آنها چقدر ميشود. بعد از حذف گويههاي بيربط و ناپايا، بار ديگر نمره مقياس پاسخگويان را محاسبه ميكنيم و مجددا مقياس را با آمارههاي مزبور وارسي مينماييم. پس از اطمينان از رضايتبخش بودن مقياس، گويههاي آن را براي مرحله اصلي گردآوري دادههاي تحقيق به كار ميبريم.11
در پرسشنامه اين تحقيق، از 21 گويه داراي متغير ترتيبي با استفاده از آزمون آلفاي كرونباخ، آزمون پايايي به عمل آمد و ضريب آلفاي كرونباخ با رقم 746/0 پايايي قابل قبولي را نشان داد.
جامعه و نمونه آماري و نحوه تحليل
جامعه آماري اين تحقيق را افراد (مرد و زن) پانزده سال به بالاي شهر قم در ارديبهشت و خرداد ماه سال 1386 تشكيل ميدهند.
در اين تحقيق، با توجه به وسعت جامعه آماري از شيوه نمونهگيري براي جمعآوري اطلاعات استفاده شد. در اين خصوص، با لحاظ ناهمگني مناطق، شهر قم به پنج منطقه تقسيم گرديد و به صورت نمونهگيري غيراحتمالي سهميهاي 400 نمونه انتخاب گرديد.
براي سنجش متغيرهاي ترتيبي «دينداري» و «تقيّد به مسجد» و «تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» با متغيرهاي اسمي، از جدول تقاطعي و كاي اسكور (c2) با آزمون وي كرامرز (V cramers) و براي سنجش آنها با متغيرهاي ترتيبي، از جدول تقاطعي و همبستگي با آزمون دي سامرز (samers D) استفاده گرديد.
تحليل سه فضاي تبليغي
براي بررسي و تحليل فضاي تبليغ تلويزيوني و فضاي تبليغ سنّتي و تفاوت آن دو، مطابق با پاسخ به پرسشهاي پرسشنامه، سه فضاي تبليغ ديني، تحت عناوين: دينداري (به عنوان فضاي معيار و محك دو فضاي ديگر كه حاصل پاسخهاي همسان شده به متغيرهاي ترتيبي پرسشنامه است)، تبليغ تلويزيوني (تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون) و تبليغ سنّتي (تقيّد به مسجد = مسجدي) تفكيك گرديد و متغيرهاي مزبور (دينداري، تبليغ تلويزيوني و تبليغ سنّتي) به عنوان متغير مستقل نسبت به متغيرهاي ديگر مورد بررسي و مقايسه قرار گرفت تا بدين وسيله، زمينه تأييد يا عدم تأييد فرضيههاي تحقيق فراهم گردد. لازم به توضيح است كه مسجدي بودن كه حاصل برخي متغيرهاي مربوط به تقيّد به مسجد است به عنوان مهمترين ابزار تبليغ يا پايگاه تبليغي براي مقايسه سنجش با متغير تبليغ تلويزيوني (تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون) منظور گرديده است.
تجزيه و تحليل آماري
آمار حاكي از آن است كه با افزايش دينداري، بر توجه برنامههاي سخنراني و ميزگرد افزوده ميشود. اين وضعيت در تقيّد به مسجد و تقيد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون در سطح متوسط همجهت و در سطح زياد معكوس ميگردد.
با افزايش دينداري و تقيّد به مسجد، بر توجه به برنامههاي مذهبي داراي جنبههاي مناسكي و سرگرمي افزوده ميشود و اين حاكي از ماهيت سرگرمكننده و غيرآموزشي تلويزيون است. اين وضعيت در تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون معكوس ميگردد؛ به اين معنا كه آنان هم كه در گروه تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون قرار گرفتهاند عمدتا در حدّ كم پايبند تماشاي برنامههاي مذهبياند و بنابراين، اوقات فراغت آنان هم در حدّ كم به تماشاي برنامههاي مذهبي سپري ميشود. اين موضوع نيز حاكي از ضرورت احتياط در تشويق افراد به تماشاي تلويزيون ميباشد.
جمع |
نوع برنامه |
تقيدبه مسجد | ||
هيچ کدام | سخنراني/ميزگرد | مداحي/فيلم سريال | ||
100٪ | 73/4٪ | 39٪ | 56٪ | کم |
100٪ | 5/15٪ | 7/12٪ | 8/71٪ | متوسط |
100٪ | 1/11٪ | 5/9٪ | 4/79٪ | زياد |
100٪ | 5/18٪ | 5/11٪ | 70٪ | جمع |
جمع |
نوع برنامه |
تقيد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون | ||
هيچ کدام | سخنراني/ميزگرد | مداحي/فيلم و سريال | ||
100٪ | 5/5٪ | 9/10٪ | 6/83٪ | کم |
100٪ | 1/21٪ | 5/12٪ | 4/66٪ | متوسط |
100٪ | 48٪ | 4٪ | 48٪ | زياد |
100٪ | 4/18٪ | 5/11٪ | 1/70٪ | جمع |
رابطه تماشاي نوع برنامه با تقيد به تماشاي برنامههاي مذهبي رابطه تماشاي نوع برنامه با تقيد به مسجد
طبق اين آمار، با بالا رفتن تقيّد به دينداري و تقيّد به مسجد، از تفريح و سرگرمي به عنوان هدف تماشاي برنامههاي تلويزيون كاسته ميشود و حال آنكه اين رابطه در تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون معكوس است.
با افزايش تقيّد به دينداري، بر هدف تربيتي تماشاي تلويزيون افزوده شده و اين رابطه از كم به متوسط و زياد در متغير تقيّد به مسجد برقرار است، ولي در تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون رابطه معكوس وجود دارد.
در دو وضعيت تقيّد به دينداري و تقيّد به مسجد، با افزايش متغير، بر اطلاعات و اخبار به عنوان هدف تماشاي برنامههاي تلويزيون افزوده ميشود و اين وضعيت در تقيّد به برنامههاي مذهبي تلويزيون معكوس است.
در خصوص آموزش، وضعيتمتفاوت است. تقريبا در هر سهمتغير تفاوت چنداني با افزايش متغير مستقل در متغير آموزشي ايجاد نميگردد و اين حاكي از آن است كه اصولاً تلويزيون دستگاهي آموزشي تلقّي نميشود. حتي آنان كه تقيّد زياد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون دارند اين وسيله را آموزشي تلقّي نميكنند. اين وضعيت ميتواند هشداري جدّي براي سياستگذاران تلويزيون باشد كه فراگيري و آموزش دين و دينداري اصولاً با ماهيت اين دستگاه سنخيت چنداني ندارد.
جمع | ترتيبي | اطلاعات/اخبار | آموزش | نوعي/سرگرمي | دينداري |
100٪ | 2/4٪ | 5/12٪ | 4/10٪ | 9/72٪ | کم |
100٪ | 7/6٪ | 8/28٪ | 6/14٪ | 50٪ | متوسط |
100٪ | 3/15٪ | 7/36٪ | 3/14٪ | 7/33٪ | زياد |
100٪ | 5/8٪ | 8/28٪ | 14٪ | 7/48٪ | جمع |
جمع | ترتيبي | اطلاعات/اخبار | آموزش | نوعي/سرگرمي | دينداري |
100٪ | 2/4٪ | 8/20٪ | 4/19٪ | 6/55٪ | کم |
100٪ | 5/9٪ | 6/30٪ | 3/12٪ | 6/47٪ | متوسط |
100٪ | 8/9٪ | 1/31٪ | 8/14٪ | 3/44٪ | زياد |
100٪ | 6/8٪ | 8/28٪ | 14٪ | 6/48 | جمع |
هدف از تماشاي برنامههاي تلويزيون نسبت به تقيد به مسجد هدف از تماشاي برنامههاي تلويزيون نسبت به دينداري
جمع | ترتيبي | اطلاعات/اخبار | آموزش | نوعي/سرگرمي | دينداري |
100٪ | 4/10٪ | 33٪ | 1/15٪ | 5/41٪ | کم |
100٪ | 5/9٪ | 6/30٪ | 3/12٪ | 6/47٪ | متوسط |
100٪ | 8/9٪ | 1/31٪ | 8/14٪ | 3/44٪ | زياد |
100٪ | 6/8٪ | 8/28٪ | 14٪ | 6/48٪ | جمع |
هدف از تماشاي برنامه هاي تلويزيون نسبت به تقيّد به برنامههاي مذهبي تلويزيون
همانگونه كه در جداول زير مشاهده ميشود، با افزايش دينداري، تماشاي ماهواره ماهش مييابد. اين وضعيت در تقيّد به مسجد نيز صادق است، ولي در تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون رابطه عكس ميشود.
در دينداري زياد، در حدّ كم و خيلي كم ماهواره تماشا ميشود، حال آنكه با تقيّد زياد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون، تماشاي ماهواره به ميزان 20% در حدّ خيلي زياد پاسخ مثبت داده شده است.
جمع |
ماهواره |
دين داري | ||||
خيلي زياد | زياد | متوسط | کم | خيلي کم/اصلا | ||
100٪ | 5/24٪ | 3/14٪ | 4/22٪ | 3/14٪ | 5/24٪ | کم |
100٪ | 8/11٪ | 7/5٪ | 9/15٪ | 2/14٪ | 4/52٪ | متوسط |
100٪ | 0 | 0 | 0 | 4٪ | 96٪ | زياد |
100٪ | 4/10٪ | 3/5٪ | 6/12٪ | 6/11٪ | 1/60٪ | جمع |
جمع |
ماهواره |
دين داري | ||||
خيلي زياد | زياد | متوسط | کم | خيلي کم/اصلا | ||
100٪ | 1/17٪ | 9/7٪ | 4/18٪ | 8/11٪ | 7/44٪ | کم |
100٪ | 2/10٪ | 9/5٪ | 7/11٪ | 5/12٪ | 8/59٪ | متوسط |
100٪ | 8/48٪ | 0 | 5/9٪ | 3/6٪ | 4/79٪ | زياد |
100٪ | 6/10٪ | 3/5٪ | 7/12٪ | 4/11٪ | 60٪ | جمع |
تماشاي ماهواره به نسبت تقيد به مسجد تماشاي ماهواره به نسبت دينداري
جمع |
ماهواره |
تقيد به تماشاي برنامه مذهبي تلويزيون | ||||
خيلي زياد | زياد | متوسط | کم | خيلي کم/اصلا | ||
100٪ | 5/4٪ | 9/0٪ | 8/10٪ | 9/9٪ | 9/3٪ | کم |
100٪ | 3/12٪ | 2/6٪ | 7/12٪ | 7/12٪ | 2/56٪ | متوسط |
100٪ | 20٪ | 16٪ | 20٪ | 8٪ | 36٪ | زياد |
100٪ | 6/10٪ | 3/5٪ | 6/12٪ | 6/11٪ | 8/59٪ | جمع |
تماشاي ماهواره به نسبت تقيّد به برنامه هاي مذهبي تلويزيون
متغير وابسته متغير مستقل | دين داري | تقيدبهمسجد/مسجدي | تقيدبه تماشاي برنامه هاي مذهبي تلويزيون | |||
sigs | value | sigs | values | sigs | values | |
دين داري | 000/ | 000/0 | 347/0 | 000/0 | 341/0- | |
تکليف مداري | 000/ | 0756/ | 000/0 | 385/0 | 000/0 | 301/0- |
نسبي گرايي و اهل تسامح و تساهل | 000/ | 472/0 | 004/0 | 114/0- | 000/0 | 203/0 |
عرفي گرايي | 000/ | 472/0 | 000/0 | 140/0- | 000/0 | 229/0 |
ناديده گرفتن بخشي از احکام مذهبي،بهخاطر همدلي با ديگر مذاهب | 000/ | 219/0 | 248/0 | 48/0- | 48/0 | 078/0 |
غلبيه خودافزايي | 000/ | 428/0 | 015/0 | 095/0- | 000/0 | 191/0 |
مشارکت طلبي | 000/ | 150/0 | 000/0 | 203/0 | 000/0 | 141/0- |
امربه معروف و نهي از منکر | 000/ | 341/0 | 020/0 | 090/0 | 066/0 | 076/0- |
روحيه فعال داشتن | 000/ | 158/0 | 000/0 | 133/0 | 009/0 | 102/0- |
گرايش به ماهواره | 000/0 | 174/0 | ||||
تقيد به مسجد | 000/ | 273/0 | 000/0 | 493/0 | 000/0 | 201/0- |
تقيد به تماشاي برنامه هاي مذهبي | 000/ | 000/0 | 357/0- | 005/0 | 093/0 | |
تقيد به نماز | 000/ | 239/0 | 000/0 | 237/0 | 000/0 | 229/0- |
اهل تقليد از مراجع تقليد | 000/ | 432/0 | 000/0 | 429-0 | 000/0 | 229/0- |
اهميت ندادن به تکليف و اعتقاد به اهميت پاکي دل | 000/ | 449/0- | 000/0 | 134/0- | 000/0 | 189/0 |
مطابق فهم شخصي پايبند به دين بودن | 000/ | 308/0- | 226/0 | 047/0- | 721/0 | 015/0 |
ترجيح سخنراني به مداحي | 000/ | 221/0 | 004/0 | 113/0 | 002/0 | 126/0- |
ترجيح برنامه هاي مذهبي تلويزيون به مسجد | 028/ | 078/0- | 000/0 | 88/3/0- | 000/0 | 577/0 |
اعتقاد به ضرورت به روز شدن دين نظير ديگر نهادها | 000/ | 314/0- | 082/0 | 068/0- | 043/0 | 084/0 |
عدم نگراني ازسرنوشت نسل آينده، چرا که هر زمان اقتضاي خود را دارد | 000/ | 130/0- | 001/0 | 130/0- | 000/0 | 199/0 |
احساس مطلوبتر با رفتن به مسجد | 000/ | 211/0- | 000/0 | 529/0 | 000/0 | 58/6/0- |
ترجيح تلويزين به خاطر کيفيت آن | 028/ | 078/0- | 000/0 | 388/0- | 002/0 | 129-0 |
عدم احتياط در ديدن برنامه هاي تلويزيون | 000/ | 348/0- | 000/0 | 175/0- | 000/0 | 137/0 |
مسجدي بودن | 000/ | 314/0- | - | - | 000/0 | 490/0- |
جدول تفصيلي مقايسه سه متغير دينداري ـ تقيّد به مسجد، و تقيّد به تماشاي برنامه هاي مذهبي تلويزيون
متغيرهاي وابسته
تقيّد به نماز: طبق آمار به دست آمده، دينداري با همبستگي مثبت 239/0 و سطح معناداري 000/0 و تقيّد به مسجد (مسجدي بودن) با همبستگي مثبت 237/0 و سطح معناداري 000/0 با پديده تقيّد به نماز، داراي رابطهاند كه هم فرضيه 0 Hرد ميشود و هم جهت همبستگي مثبت بوده كه حاكي از اثر افزايشدهنده و همجهت اين پديدههاست. اين در حالي است كه تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون با همبستگي معكوس 229/0- و سطح معناداري 000/0 با پديده «نماز» مواجه است كه حاكي از اثر كاهنده اين پديده بوده و نمونه خوبي براي تشخيص وضعيتدر سطحجامعه محسوب ميشود.
اهل تقليد از مرجع بودن: تقليد از مرجع تقليد از امور شناخته شده دينداري و تكليفمداري است. بديهي است ابزار تبليغي مناسب مشوق اين پديده ميباشد.
دينداري با همبستگي مثبت و بسيار بالاي 432/0 و سطح معناداري 000/0 با اين پديده مرتبط است و تقيّد به مسجد با همبستگي مثبت 249/0 و سطح معناداري 000/0 انتظارات ابزاري و پايگاهي خود را در خصوص تشويق و افزايش اين پديده، برآورده ميكند و در هر دو مورد، يافتههاي نمونه، توان تعميمپذيري را دارد؛ ولي وضعيت «تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» متفاوت است. يافتهها حاكي از آن است كه «تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» با اهل تقليد از مرجع بودن داراي همبستگي معكوس 229/0- و سطح معناداري 000/0 ميباشد. اين مسئله گوياي اين است كه در جامعه، نظير جامعه نمونه، افزايش تقيّد به تلويزيون موجب كاهش پديده «اهل تقليد از مرجع بودن» ميگردد. اين يافتهها نيز غيرمترقبه و دور از انتظار نبوده است؛ چراكه ـ همانگونه كه در مطالعه اكتشافي به تفصيل بيان شد ـ فضاي تبليغ تلويزيوني فضاي برگشت «به من» و «فهم شخصي» است و اين با روحيه تقليد و دغدغه انجام عمل مطابق نظر مرجع سازگاري چنداني ندارد. اين در حالي است كه يافتههاي تحقيق رابطه قابل قبول و قابل تعميم از نظر جنسيت، سطح تحصيلات و وضعيت تأهّل و اشتغال را تأييد نميكند؛ بدين معنا كه كم و بيش اين پديده در همه اين وضعيتها قابل انتظار است.
اعتقاد به اينكه دل بايد پاك باشد؛ نوع تكليف مهم نيست: دينداري با همبستگي منفي و بالاي 449/0- و سطح معناداري 000/0 و تقيّد به مسجد با همين رابطه و به ميزان 133/0ـ و سطح معناداري 000/0 با اين پديده مواجه است كه حاكي از آن است كه دينداري و تقيّد به مسجد موجب كاهش گرايش فوق در نمونه و جامعه ميگردد؛ ولي در وضعيت تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون رابطه مثبت 189/0 و سطح معناداري 000/0 حاكي از اثر تشويقكننده و تقويتكننده اين پديده در سطح نمونه و جامعه ميباشد.
دين براي زندگي است و بر اساس فهم خودم هرچه از دين فهميدم عمل ميكنم: متغير دينداري با همبستگي معكوس و نسبتا بالاي 308/0- و سطح معناداري 000/0 و تقيّد به مسجد با همبستگي معكوس ضعيف 047/0- و سطح معناداري 221/0 با پديده فوق مرتبطند. اين مسئله حاكي از آن است كه در سطح نمونه و جامعه (قابل تعميم) دينداري با پديده فهم شخصي از دين داراي رابطه معكوس ميباشد؛ بدين معنا كه افزايش دينداري موجب كاهش پديده مزبور ميگردد. اين رابطه معكوس گرچه در ارتباط با متغير تقيّد به مسجد نيز تأييد ميگردد و افزايش تقيّد به مسجد موجب كاهش پديده فهم شخصي از دين ميشود، ولي با توجه به سطح معناداري كه بالاتر از حد انتظار 05/0<221/0 ميباشد، قابليت تعميم به جامعه را ندارد و فرضيه 0H تأييد ميگردد. ولي در مورد تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون، همبستگي مثبت و ضعيف 015/0 و سطح معناداري 721/0 مشاهده گرديد كه گرچه تفاوت اين پديده را از نظر جهت همبستگي نسبت به دو پديده دينداري و تقيّد به مسجد نشان ميدهد، ولي به دليل آنكه سطح معناداري 05/0<721/0 sigs=ميباشد يافتهها قابليت تعميم به جامعه را ندارد.
اعتقاد به ضرورت به روز شدن دين نظير ديگر نهادها: در پرسشنامه، پرسشي بدين شرح مطرح شد: «امور ديني نيز لازم است مثل ساير امور (اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و...) به روز گردد.»
يافتههاي تحقيق نشان ميدهد كه متغير مستقل دينداري با همبستگي منفي و بالاي 314/0- و سطح معناداري 000/0 اين پديده را برنميتابد و نمونه قابليت تعميم به سطح جامعه را نيز دارد و متغير تقيّد به مسجد با همبستگي منفي 068/0- و سطح معناداري 082/0 با اين پديده ارتباط برقرار ميكند كه از نظر جهت همبستگي همسويي پديده تقيّد به مسجد با پديده دينداري را نشان ميدهد، ولي چون 05/0<082/0 sigs= ميباشد فرضيه 0H تأييد ميگردد و دادهها قابليت تعميم به سطح جامعه را ندارد. متغير تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيوني با پديده مزبور داراي همبستگي مثبت 084/0 و سطح معناداري 043/0 ميباشد كه حاكي از عدم همسويي تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي با متغيرهاي دينداري و تقيّد به مسجد ميباشد؛ بدين معنا كه از تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيوني نه تنها نميتوان انتظار داشت كه «اعتقاد به ضرورت به روز شدن دين نظير ديگر نهادها» كاهش يابد، بلكه موجب افزايش آن نيز ميگردد. علاوه بر آن، يافتههاي تحقيق قابل تعميم به سطحجامعهنيزميباشد؛چراكه05/0<043/0sigs=است.
عدم نگراني از سرنوشت نسل آينده؛ زيرا هر زمان اقتضاي خود را دارد: از ويژگيهاي مؤمن و ديندار و تكليفمدار اين است كه همواره نسبت به نسل حاضر و نسل آينده احساس مسئوليت كرده و خود را مسئول دينداري نسل آينده ميداند. احساس او اين است كه سرمايهاي عظيم از گذشتگان به او به ارث رسيده و او بايد آن را به آيندگان منتقل سازد.
تغييرات و تحولات جهان و طرح دهكده جهاني و كاهش فاصلهها، حضور دنياي مجازي در عصر تبليغات و دگرگوني در باورها و ارزشها و هنجارهاي نسل جديد نسبت به نسل گذشته كه گاهي از آن به عنوان «چالش نسلي» ياد ميشود يكي از دلمشغوليهاي جدي دينداران و متدينان ميباشد. نميتوان از فضاي دينداري عبور كرد و با اين دلمشغولي مواجه نشد. حال اين سؤال مطرح ميشود كه چقدر ميتوان به وسايل ارتباط جمعي، از جمله تلويزيون، اعتماد و اتكا كرد تا كاروان را به مسير مورد توقع دين رهنمون گرداند؟ از اينرو، پرسش مزبور مطرح شد. طبق يافتههاي تحقيق، «دينداري» با همبستگي معكوس 13/0- و سطح معناداري 000/0 و «تقيّد به مسجد» با همبستگي معكوس 130/0- و سطح معناداري 000/0 با پديده فوق ارتباط دارد. اين مسئله حاكي از رابطه ناهمسوي آن دو و امكان تعميم يافتههاي نمونه در سطح جامعه است، ولي متغير «تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» با پديده فوق داراي همبستگي مثبت 199/0 و سطح معناداري 000/0 ميباشد كه حاكي از آن است كه تلويزيون خود به دغدغه دينداران دامن ميزند و نميتواند ابزار مطمئني براي ترويج معارف و گرايشهاي ديني از اين نظر باشد، مضافا اينكه تعميم اين وضعيت از نمونه به سطح جامعه نيز مورد تأييد قرار گرفته است.
ناديده گرفتن بخشي از احكام مذهبي به خاطر پرهيز از نظر منفي ديگر مذاهب و كشورها: در پرسشنامه دو پرسش بدين شرح مطرح گرديد:
ـ اگر عقيده و حكم شرعي باعث نظر منفي كشورهاي ديگر نسبت به ما ميشود نبايد آن را مطرح كرد.
ـ در پخش برنامههاي مذهبي بايد توجه كرد چيزي كه باعث ناراحتي غيرشيعيان ميشود پخش نشود.
تلفيق دو پرسش مزبور مورد تحليل قرار گرفت و اين نتيجه حاصل شد كه متغير دينداري با متغير تركيبي فوق داراي همبستگي منفي 219/0- و سطح معناداري 000/0 بوده و متغير تقيّد به مسجد با متغير مزبور داراي همبستگي منفي 048/0- و سطح معناداري 248/0 ميباشد. بنابراين، رابطه متغير مورد بحث با متغير دينداري قابل تعميم به جامعه ميباشد؛ چراكه 05/0>000/0sigs= است و حاكي از آن است كه دينداري موجب پرهيز از چنين ديدگاهي است و ناديده گرفتن بخشي از احكام مذهبي را به خاطر جلب رضايت ديگران برنميتابد. رابطه اين متغير با متغير تقيّد به مسجد گرچه از نظر جهت همبستگي همسو با دينداري است و حاكي از عدم تأييد موضوع فوق توسط مقيّدان به مسجد ميباشد، ولي به خاطر آنكه 05/0>248/0sigs= است، فرضيه 0H تأييد نميگردد و رابطه مذكور قابل تعميم به جامعه نيست.
رابطه متغير فوق با تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي با همبستگي مثبت 078/0 و سطح معناداري 048/0 حاكي از آن است كه بر خلاف دو متغير دينداري و تقيّد به مسجد، متغير تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون داراي همبستگي مثبت با پديده مورد اشاره بوده و افزايش ميزان متغير مستقل «تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» موجب افزايش نگرش «ناديده گرفتن بخشي از...» ميگردد و با توجه به سطح معناداري آن 05/0>048/0sigs= نتيجه به دست آمده قابل تعميم به جامعه نيز ميباشد.
تقيّد به مسجد: توقع اوليه اين است كه دينداري و ابزارها و پايگاههاي مروج آن موجب افزايش گرايش به مسجد گردد. بنابراين، اين متغير مورد آزمون قرار گرفت و مشخص گرديد كه متغير مزبور به عنوان متغير وابسته با دينداري داراي همبستگي مثبت 273/0 و سطح معناداري 000/0 ميباشد كه مؤيد و محقق انتظار است و متغير مزبور با تقيّد به مسجد (مسجدي به عنوان متغير تلفيقي از چند پرسش) داراي همبستگي مثبت 493/0 و سطح معناداري 000/0 ميباشد، ولي متغير مزبور با متغير «تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» داراي همبستگي معكوس 201/0 و سطح معناداري 000/0 ميباشد كه حاكي از نامناسب بودن اين ابزار براي تبليغ ديني است. نتايج هر سه متغير نيز قابل تعميم به جامعه ميباشد.
نماز ستون دين خوانده شده و پايه و اساس تكليفمداري و دينداري است. رابطه اين متغير با دينداري داراي همبستگي 239/0 و سطح معناداري 000/0 و رابطه آن با تقيّد به مسجد داراي همبستگي 237/0 و سطح معناداري 000/0 ميباشد كه نشاندهنده مقوّم بودن اين دو متغير و قابل تعميم به جامعه است؛ ولي رابطه آن با متغير «تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» داراي همبستگي معكوس 229/0 و سطح معناداري 000/0 ميباشد كه به رغم تعميم نتايج آن از سطح نمونه به سطح جامعه، حاكي از نامناسب بودن اين فضا براي تبليغ ديني است؛ به نحوي كه افرادي كه اظهار كردهاند تلويزيون و برنامههاي مذهبي آن را به مسجد ترجيح ميدهند، با ميزان افزايش اين گرايش به تقيّدات آنها نسبت به نماز كاسته شده است.
احساس مطلوبتر با رفتن به مسجد: گرايش به مسجد داشتن و نگرش اينكه با رفتن به مسجد احساس مطلوبي به دست ميآيد كه با تماشاي همان برنامه از طريق تلويزيون حاصل نميشود، ميتواند زمينهساز شكلگيري هويت تكليفمدار گردد. در اين خصوص رابطه دينداري با همبستگي 211/0 و سطح معناداري 000/0 و رابطه مسجدي (تقيّد به مسجد) با همبستگي 529/0 و سطح معناداري 000/0 ميباشد؛ ولي رابطه تقيّد به برنامههاي مذهبي تلويزيون با همبستگي معكوس 658/0 و سطح معناداري 000/0 رابطهاي متفاوت را نشان ميدهد؛ بدين معنا كه نبايد از افزايش گرايش به تلويزيون انتظار افزايش احساس به مسجد را داشت و روابط در هر سه مورد قابل تعميم به جامعه نيز ميباشد.
عدم احتياط در ديدن برنامه هاي تلويزيون: پرسش مطرح شده اين بود: «به نظر من در ديدن برنامههاي تلويزيون بايد احتياط كرد؛ ممكن است برخي از آنها شرعي نباشد.» با وارونه كردن پرسش، وضعيت عدم احتياط در ديدن برنامههاي تلويزيون حاصل گرديد و رابطه آن با سه متغير دينداري، تقيّد به مسجد و تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون مورد بررسي قرار گرفت. يافتهها حاكي است كه دينداري با متغير مزبور با همبستگي معكوس 348/0- و سطح معناداري 000/0 و تقيّد به مسجد با همبستگي معكوس 175/0- و سطح معناداري 000/0 داراي رابطه منفي در سطح نمونه و جامعه است، ولي متغير مزبور با متغير تقيّد به تلويزيون «تماشاي برنامههاي مذهبي تلويزيون» با همبستگي مثبت 137/0 و سطح معناداري 000/0 رابطه برقرار ميكند كه حاكي از پنداشت عدم احتياط در سطح نمونه و جامعه است.
ترجيح تلويزيون بر مسجد به خاطر كيفيت بالاي آن: در اين خصوص، متغير مستقل دينداري داراي همبستگي معكوس 078/0- و سطح معناداري 000/0 و متغير مستقل تقيّد به مسجد داراي همبستگي معكوس 388/0- و سطح معناداري 000/0 ميباشد كه حاكي از عدم ترجيح مزبور در نمونه و جامعه است؛ ولي متغير مستقل تقيّد به تماشاي برنامههاي مذهبي با متغير مزبور داراي همبستگي مثبت 129/0 و سطح معناداري 002/0 ميباشد كه حاكي از ترجيحتلويزيونبهمسجددرسطحنمونهوجامعهميباشد.
نتيجه گيري و جمع بندي
دادههاي آماري حاكي از اين است كه تلويزيون داراي اقتضائات رسانهاي خاص خود ميباشد. از اينرو، بايد آن را شناخت و از آن به اقتضاي ظرفيت و قابليتش در امور مختلف از جمله تبليغ دين استفاده كرد. بر اين اساس، فرضيه اصلي تأييد ميشود؛ همانگونه كه آمارها گوياي صحت فرضيات فرعي است. بنابراين، تلويزيون در سطح هويت فردي نميتواند ابزار مناسبي براي تبليغ ديني باشد؛ چه در اين سطح احساسات و غرايز غلبه داشته، و در تلويزيون زمينه بهرهگيري از سرگرمي و امور ملايم با طبع زيستي او فراهم است و حال و هواي آن با حال و هواي مسجد كه آدمي خود را در فضايي معنوي احساس ميكند و احساس تكليف در او تبلور مييابد، متفاوت است. بر همين اساس است كه پيشوايان ديني بر تربيت چهره به چهره و ممارست در آن، به ويژه براي والدين كه بيشتر با فرد در تماساند، تأكيد كردهاند. پس بايد تلاش كرد افراد با مراكز تبليغ سنّتي از جمله مسجد، ارتباط برقرار كنند؛ چه اينكه در اين فضا، زمينه شكوفايي استعدادهاي فطري و ادراكي فراهم ميگردد.
نهايت تأثير تبليغ تلويزيوني در سطح هويت فردي، تأثير اقناعي است. اين تأثير، با تأثير ارشادي و افزايشدهنده شناخت و انگيزش فاصله بسيار دارد. براي ترويج دين بايد در مقام تربيت برآمد. تربيت، فضا و شرايط مناسب خود را ميطلبد؛ از جمله:
ـ ايجاد رابطه عاطفي، صميمي و رودررو؛
ـ توجه به شرايط روحي و رواني و ميزان شناخت مخاطب؛
ـ توجه به شرايط يادگيري؛
ـ توجه به مراحل يادگيري؛
توجه به جنبه هاي تشويقي وتبييني مطابق شرايط مصاديق؛
ـ ممارست مربّي در تربيت.
اينگونه امور و امثال آنها مستلزم وجود گروههاي كوچك در مكان و زمان خاصي است. از اينرو، گروههاي نخستين برترين و مهمترين كانون و جايگاه آموزشي ـ تربيتي شناخته ميشوند.
اسلام تأثير فضا و ساختار جوامع را نيز براي ارشاد و راهنمايي انسانها مهم ميداند. مبلّغ ديني بايد در متن جامعه حضور داشته باشد و به تناسب فضا و محيط به تبليغ بپردازد.
دينداري متوقف بر شكلگيري شالوده هويتي و شخصيتي چند بُعدي، چند ضلعي و داراي لايههاي مختلفي است و در نهايت، يك نظام و وجدان منسجم را ميسازد كه از آن به «قلب سليم» يا «قلب نقي» ياد كردهاند. ديندار هرچند ممكن است در طيف وسيع دينداري در نقطهاي قرار گيرد، ولي نميتواند برخي از مؤلّفههاي غيرديني را با مؤلّفههاي ديني بياميزد و گاهي اين و گاهي آن باشد. چنين وضعيتي در ادبيات ديني به «شرك» تعبير گرديده است. ديندار در ضمن اينكه اهل عبادت است، اجتماعي نيز هست. اساس فكر و حركت و سكون او به نيّت او (قلب) بازميگردد. براي تكوّن چنين وضعيتي بايد فضاي تكوّن شخصيت و هويت از ابتدا با رعايت اصول روانشناختي و تعليم و تربيتي مهيّا گردد. بيترديد، تلويزيون با آميختگي و تنوع و رسالتهاي مختلف، براي مخاطبان مختلف نميتواند چنين فضايي را به وجود آورد. از اينرو، مطابق سفارشهاي پيشوايان ديني، پيشنهاد ميشود هر چه بيشتر فرهنگ جامعه به سمت مسجد گرايش يابد. در اصول سياستگذاري تلويزيون بايد تشويق خانوادهها به حضور در مسجد و آشنا كردن كودكان با مسجد و مشتاق كردن آنها بدين امر نهفته باشد. آوردن مسجد به منزل از طريق تلويزيون به معناي بيگانه كردن نسلهاي آينده از مسجد است. در مسجد است كه هم فضاي مناسب براي هويتپذيري ديني فراهم ميشود و هم از تودهاي شدن افراد در جامعه ماشيني و صنعتي امروز جلوگيري به عمل ميآيد و مسجد است كه سازنده افراد آماده فداكاري براي دين و كشور ميباشد. تلويزيون ممكن است به اين امور بپردازد؛ اما با تغيير كانال، حال و هواي مخاطب عوض ميشود، ولي حال و هواي مسجد همواره ثابت است. دينداري با طرح يك سؤال در روز و به كارگيري اهرم تشويق سكه و امثال آن ايجاد نميگردد، گرچه ممكن است اينها در جاي خود كار پسنديدهاي باشد و عدهاي را به تكاپوي يافتن پاسخ وادارد و در نتيجه، به محتواي پرسش و پاسخ توجه نمايند، اما ايجاد و توليد هيجان و دغدغه ديني و «حب ديني» مستلزم فضايي ديگر است.
-
پى نوشت ها
- 1 دانش آموخته حوزه علميه، دكتراى جامعهشناسى و عضو هيأت علمى دانشگاه آزاد اسلامى نراق.
- 2ـ على شيروانى، سرشت انسان: پژوهشى در خداشناسى، 1376، ص 36.
- 3ـ ر.ك. حسن خيرى، تلويزيون و فرهنگ، ص 214ـ219.
- 4ـ مهرى بهار، ابژههاى دينى، تلويزيون و سكولاريسم، در: دين و رسانه، 1384، ص 3.
- 5- Valus Expectancy.
- 6ـ محسن ثلاثى، جهان ايرانى و ايران جهانى، 1379، ص 10.
- 7ـ سيد مرتضى آوينى، جادوى پنهان و حلقه نارسيسى، 1385.
- 8ـ على شيروانى، سرشت انسان: پژوهشى در خداشناسى، ص 20.
- 9ـ سيد محمّدباقر صدر، فلسفتنا، 1404، ص 36.
- 10ـ على دلاور، مبانى نظرى و عملى پژوهش در علوم انسانى و اجتماعى، 1380، ص 392.
- 11ـ دى. اى. دواس، پيمايش در تحقيقات اجتماعى، 1376، ص 252.
-
··· منابع
- ـ آويني، سيد مرتضي، جادوي پنهان و حلقه نارسيسي، سايت باشگاه انديشه، 1385، www.bashgah.net.
- ـ بهار، مهري، «ابژههاي ديني، تلويزيون و سكولاريسم»، در: همايش دين و رسانه، تهران، دانشگاه امام صادق، 1384.
- ـ ثلاثي، محسن، جهان ايراني و ايران جهاني، تهران، نشر مركز، 1379.
- ـ خيري، حسن، تلويزيون و فرهنگ، پاياننامه دكتري رشته جامعهشناسي، تهران، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات، 1386.
- ـ دلاور، علي، مباني نظري و عملي پژوهش در علوم انساني و اجتماعي، تهران، رشد، 1380.
- ـ دواس، دي. اي.، پيمايش در تحقيقات اجتماعي، ترجمه هوشنگ نايبي، تهران، ني، 1376.
- ـ شيرواني، علي، سرشت انسان: پژوهشي در خداشناسي، قم، معاونت امور اساتيد و دروس معارف اسلامي، 1376.
- ـ صدر، سيد محمّدباقر، فلسفتنا، قم، دارالكتاب الاسلامي، 1401.