جستاري در صابئان

جستاري در صابئان

محمّدحسين فارياب¹

چكيده

نوشتار حاضر مروري بر تاريخ و عقايد پيروان يكي از اديان قديمي به نام «صابئان» است كه مدت‏هاست در كشورهاي اسلامي ايران و عراق زندگي مي‏كنند. هدف نويسنده از اين نوشتار، آشنايي با حقيقت ديني و سيري در مناسك ديني آنهاست. اين پژوهش با رويكرد نظري و مراجعه به اندك منابع متعلّق به آنها و نيز ديگر منابع، اطلاعات مهمي به دست مي دهد. يافته‏هاي اين پژوهش عبارتند از: صابئان به دو گروه اصلي حرّاني و مندائي تقسيم مي‏شوند. گروه نخست در شمال عراق و گروه دوم، بيشتر در استان خوزستان ايران زندگي مي‏كنند و داراي مناسك مشترك و نيز متفاوت هستند. با وجود آنكه مندائيان تاريخ خود را به حضرت آدم عليه السلام برمي‏گردانند، اما به دليل عدم تبليغ دين خود، ابهامات فراواني راجع به آنها وجود دارد. آنها داراي خط، زبان و نيز كتب مقدّس مخصوص به خود هستند. ضمن آنكه بايد اذعان كرد كه از وضعيت آنها هنگام ظهور اسلام، اطلاعات چنداني در دست نيست.

كليدواژه ‏ها: صابئان، مندائيان، حرانيان، تعميد، گنزاربا، توحيد، ستاره‏پرستي.

مقدّمه

آشنايي با تاريخ و عقايد هر دين و آييني از مباحث مورد علاقه و نيز مهم تمام جويندگان حقيقت به شمار مي‏آيد. قرآن كريم آنجا كه سخن از يهود و نصارا به ميان آورده است، صابئان را نيز مورد اشاره قرار داده و مؤمنان حقيقي آنها را در زمان خود، از رستگاران به شمار آورده است. اگر چه صابئان به طور كلي به دو قسم «حرّاني» و «مندائي» تقسيم مي‏شوند، اما هنوز ميان محققان راجع به اينكه هر دو گروه را مي‏توان صابئي ناميد يا نه، مباحثي وجود دارد.

از آنجا كه صابئان داراي زبان، گويش، خط و الفباي مخصوص به خود هستند، همين امر موجب شد كه محققان از درك حقيقت ديني آنها بسيار دير مطلّع شده و اتهاماتي همچون ستاره‏پرستي يا فرشته‏پرستي را به آنان نسبت دهند. مردم جهان تا مدت‏ها آنها را نمي‏شناختند و برخي از مستشرقان رنج آشنايي با اين قوم را با زندگي در كنار آنها و فراگيري زبان آنها به جان خريده و مردم جهان را با اين قوم از ياد رفته آشنا كردند.

در كشور ما دغدغه آشنايي با اين قوم ـ كه در كنار ما مسلمانان و در شهرهاي كشور ما زندگي مي‏كنند ـ بسيار دير به سراغ محققان آمد، اما با وجود اين، تحقيقات ارزشمندي به رشته تحرير درآمده است و البته سؤالاتي ـ از قبيل حقيقت ديني آنها و ... ـ نيز بدون پاسخ باقي مانده است. اين نوشتار كوتاه، نگاهي گذرا به تاريخ، عقايد و مناسك و... قوم صابئان دارد.

صابئان در قرآن

در قرآن كريم سه بار از صابئان ياد شده است:

ـ «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالنَّصَارَي وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ.»²

ـ «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالصَّابِؤُونَ وَالنَّصَارَي مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وعَمِلَ صَالِحا فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ.»³

ـ «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَي وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَي كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ.»⁴

نكات به دست آمده از اين آيات را مي‏توان اين‏گونه بيان كرد:

الف. از آنجا كه صابئان در كنار ادياني همچون يهوديت و مسيحيت آمده است، مي‏توان استفاده كرد كه آنها نيز داراي دين و شريعت مخصوص به خود بوده و به اعتراف قرآن كريم به مبدأ و معاد اعتقاد داشته‏اند.⁵

ب. صابئان در اصل داراي يك دين توحيدي بوده‏اند و عقايدي همچون ستاره‏پرستي كه امروزه به برخي از فرقه‏هاي آنها نسبت مي‏دهند از انحرافات بعدي آنها به شمار مي‏آيد.⁶

ج. اينكه در قرآن نام اين قوم آمده است، مي‏توان دريافت كرد كه اين دين نيز مانند يهوديت و مسيحيت در عصر نزول قرآن داراي جمعيت قابل توجهي بوده‏اند وگرنه قرآن به آنها اعتنايي نمي‏كرد.⁷

درباره اينكه مراد از صابئين قرآني چه كساني هستند، در آينده قضاوت خواهيم كرد.

دين صابئان

آنچه مشهور بر سر زبان‏هاست، اينكه تعداد پيامبران صاحب شريعت و دين پنج تاست؛ حال صابئان كه بنابر آيات قرآن كريم اعتقاد به مبدأ و معاد داشته‏اند، پيرو كدام يك از اديان پنج‏گانه بوده‏اند و از كدام‏يك از پيامبران صاحب شريعت پيروي مي‏كرده‏اند؟

قدر مسلّم اين است كه نمي‏توان آنها را از مسلمانان دانست و از اينكه در كنار يهوديان و مسيحيان ـ كه بنابر آيات قرآن كريم اعتقاد به مبدأ و معاد داشته‏اند ـ ذكر شده‏اند مي‏توان گفت كه پيرو اين دو دين هم نبوده‏اند.

با وجود اين، آيا بازمانده‏اي از دين حضرت ابراهيم و نوح عليهماالسلامبوده‏اند؟ يا اينكه اساسا داراي يك دين جداگانه بوده‏اند و از هيچ‏يك از اين اديان توحيدي پيروي نمي‏كرده‏اند؟ كه در اين صورت، ذكر آنها در كنار اديان توحيدي و به نيكي ياد كردن از آنها، قابل تأمّل مي‏شود.

از گفته‏هاي علما و مفسّران نمي‏توان به نتيجه روشني رسيد؛ زيرا عده‏اي از آنها، صابئان را پيروان حضرت نوح عليه السلام مي‏دانند و عده‏اي ديگر، آنها را طايفه‏اي از مجوس مي‏دانند.