جستاري در صابئان
جستاري در صابئان
محمّدحسين فارياب1
چكيده
نوشتار حاضر مروري بر تاريخ و عقايد پيروان يكي از اديان قديمي به نام «صابئان» است كه مدتهاست در كشورهاي اسلامي ايران و عراق زندگي ميكنند. هدف نويسنده از اين نوشتار، آشنايي با حقيقت ديني و سيري در مناسك ديني آنهاست. اين پژوهش با رويكرد نظري و مراجعه به اندك منابع متعلّق به آنها و نيز ديگر منابع، اطلاعات مهمي به دست مي دهد. يافتههاي اين پژوهش عبارتند از: صابئان به دو گروه اصلي حرّاني و مندائي تقسيم ميشوند. گروه نخست در شمال عراق و گروه دوم، بيشتر در استان خوزستان ايران زندگي ميكنند و داراي مناسك مشترك و نيز متفاوت هستند. با وجود آنكه مندائيان تاريخ خود را به حضرت آدم عليه السلام برميگردانند، اما به دليل عدم تبليغ دين خود، ابهامات فراواني راجع به آنها وجود دارد. آنها داراي خط، زبان و نيز كتب مقدّس مخصوص به خود هستند. ضمن آنكه بايد اذعان كرد كه از وضعيت آنها هنگام ظهور اسلام، اطلاعات چنداني در دست نيست.
كليدواژه ها: صابئان، مندائيان، حرانيان، تعميد، گنزاربا، توحيد، ستارهپرستي.
مقدّمه
آشنايي با تاريخ و عقايد هر دين و آييني از مباحث مورد علاقه و نيز مهم تمام جويندگان حقيقت به شمار ميآيد. قرآن كريم آنجا كه سخن از يهود و نصارا به ميان آورده است، صابئان را نيز مورد اشاره قرار داده و مؤمنان حقيقي آنها را در زمان خود، از رستگاران به شمار آورده است. اگر چه صابئان به طور كلي به دو قسم «حرّاني» و «مندائي» تقسيم ميشوند، اما هنوز ميان محققان راجع به اينكه هر دو گروه را ميتوان صابئي ناميد يا نه، مباحثي وجود دارد.
از آنجا كه صابئان داراي زبان، گويش، خط و الفباي مخصوص به خود هستند، همين امر موجب شد كه محققان از درك حقيقت ديني آنها بسيار دير مطلّع شده و اتهاماتي همچون ستارهپرستي يا فرشتهپرستي را به آنان نسبت دهند. مردم جهان تا مدتها آنها را نميشناختند و برخي از مستشرقان رنج آشنايي با اين قوم را با زندگي در كنار آنها و فراگيري زبان آنها به جان خريده و مردم جهان را با اين قوم از ياد رفته آشنا كردند.
در كشور ما دغدغه آشنايي با اين قوم ـ كه در كنار ما مسلمانان و در شهرهاي كشور ما زندگي ميكنند ـ بسيار دير به سراغ محققان آمد، اما با وجود اين، تحقيقات ارزشمندي به رشته تحرير درآمده است و البته سؤالاتي ـ از قبيل حقيقت ديني آنها و ... ـ نيز بدون پاسخ باقي مانده است. اين نوشتار كوتاه، نگاهي گذرا به تاريخ، عقايد و مناسك و... قوم صابئان دارد.
صابئان در قرآن
در قرآن كريم سه بار از صابئان ياد شده است:
ـ «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالنَّصَارَي وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ.»2
ـ «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالصَّابِؤُونَ وَالنَّصَارَي مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وعَمِلَ صَالِحا فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ.»3
ـ «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَي وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَي كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ.»4
نكات به دست آمده از اين آيات را ميتوان اينگونه بيان كرد:
الف. از آنجا كه صابئان در كنار ادياني همچون يهوديت و مسيحيت آمده است، ميتوان استفاده كرد كه آنها نيز داراي دين و شريعت مخصوص به خود بوده و به اعتراف قرآن كريم به مبدأ و معاد اعتقاد داشتهاند.5
ب. صابئان در اصل داراي يك دين توحيدي بودهاند و عقايدي همچون ستارهپرستي كه امروزه به برخي از فرقههاي آنها نسبت ميدهند از انحرافات بعدي آنها به شمار ميآيد.6
ج. اينكه در قرآن نام اين قوم آمده است، ميتوان دريافت كرد كه اين دين نيز مانند يهوديت و مسيحيت در عصر نزول قرآن داراي جمعيت قابل توجهي بودهاند وگرنه قرآن به آنها اعتنايي نميكرد.7
درباره اينكه مراد از صابئين قرآني چه كساني هستند، در آينده قضاوت خواهيم كرد.
دين صابئان
آنچه مشهور بر سر زبانهاست، اينكه تعداد پيامبران صاحب شريعت و دين پنج تاست؛ حال صابئان كه بنابر آيات قرآن كريم اعتقاد به مبدأ و معاد داشتهاند، پيرو كدام يك از اديان پنجگانه بودهاند و از كداميك از پيامبران صاحب شريعت پيروي ميكردهاند؟
قدر مسلّم اين است كه نميتوان آنها را از مسلمانان دانست و از اينكه در كنار يهوديان و مسيحيان ـ كه بنابر آيات قرآن كريم اعتقاد به مبدأ و معاد داشتهاند ـ ذكر شدهاند ميتوان گفت كه پيرو اين دو دين هم نبودهاند.
با وجود اين، آيا بازماندهاي از دين حضرت ابراهيم و نوح عليهماالسلامبودهاند؟ يا اينكه اساسا داراي يك دين جداگانه بودهاند و از هيچيك از اين اديان توحيدي پيروي نميكردهاند؟ كه در اين صورت، ذكر آنها در كنار اديان توحيدي و به نيكي ياد كردن از آنها، قابل تأمّل ميشود.
از گفتههاي علما و مفسّران نميتوان به نتيجه روشني رسيد؛ زيرا عدهاي از آنها، صابئان را پيروان حضرت نوح عليه السلام ميدانند و عدهاي ديگر، آنها را طايفهاي از مجوس ميدانند.