گفتمان اصول‏گرايي و نقد و بررسي آن از منظر مقام معظّم رهبري

گفتمان اصول‏گرايي

و نقد و بررسي آن از منظر مقام معظّم رهبري

بهرام اخوان كاظمي ¹

چكيده

انقلاب اسلامي ايران داراي گفتمان‏هاي سياسي متنوعي مانند «گفتمان سازندگي» و «گفتمان اصلاح‏طلبي» بوده است، همچنان‏كه با روي كار آمدن دولت نهم، گفتماني در جمهوري اسلامي در اين دولت شكل گرفت كه بر اساس تأكيد بر اصول و ارزش‏هاي انقلابي و اسلامي و تأكيد ويژه بر موضوع عدالت، مي‏توان آن را «گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه» ناميد. بديهي است كه گفتمان يادشده مانند ساير گفتمان‏هاي قبلي انقلاب اسلامي، داراي نقاط قوت و ضعفي بوده است كه تبيين و ارزيابي آنها مي‏تواند به پيشبرد اهداف انقلاب اسلامي و افزايش كارآمدي نظام جمهوري اسلامي بينجامد. در اين مقاله تلاش شده است تا گفتمان مذكور با ارائه ديدگاه‏هاي مقام معظّم رهبري درباره گفتمان اصول‏گرايي دولت نهم، تأمين شود و علاوه بر نقد و ارزيابي ايشان در اين‏باره، شاخصه‏هاي اصول‏گرايي و همچنين توصيه‏هاي اكيد مقام معظم رهبري به دولت نهم، ارائه گردد. مستندات پژوهش نشان مي‏دهد كه مقام معظّم رهبري، حمايت گفتماني ويژه‏اي از گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه داشته و اين گفتمان را احياگر آرمان‏ها، ارزش‏ها و شعارهاي انقلاب دانسته‏اند، هرچند آن را از نقدها و تذكرات جدي و توصيه‏هاي لازم، بي‏بهره نگذاشته‏اند.

كليدواژه‏ها: گفتمان، تحليل گفتماني، مقام معظّم رهبري، اصول‏گرايي، عدالت، دولت نهم، انقلاب اسلامي.

 

مقدّمه

مفهوم «گفتمان» ² در سال‏هاي اخير، كاربردهايمعنايي متعدد و متفاوتي داشته است كه بر حسب رشته‏هاي علمي مانند سياست، ³ جامعه‏شناسي، نقد ادبي، زبان‏شناسي و...، اين معاني فرق مي‏كند. معمولاً مراد از گفتمان، متن، زبان، سخن و يك رويداد ارتباطي و صورت زباني است كه بخشي از يك شبكه پيچيده اجتماعي، سياسي و فرهنگي را تشكيل مي‏دهد كه در حقيقت، در موقعيت‏هاي مختلف، داراي كاركردهاي متفاوت در اين شبكه است. از سويي، مطالعه گفتمان‏ها و گفتارهاي سياسي و اجتماعي، براي فهم حدود و نحوه تحولات سياسي، اجتماعي و گستره و ميزان ارتباط اين تحولات و آتيه‏نگري آنها بسيار با اهميت است و به همين دليل، تحليل گفتماني ⁴ و نظريات گفتمان،داراي مكان ارزشمند و بايسته‏اي در ميان علوم و روش‏هاي علمي گشته و تقريبا با گذشت زمان بر اهميت اين حوزه مطالعاتي افزوده شده است.

بايد اذعان داشت كه تحليل گفتماني يا نظريه گفتمان ⁵ به بررسي نقش اعمال و عقايد اجتماعي معنادار در زندگي سياسي مي‏پردازد. ⁶ به عبارت ديگر، شيوه تحليل گفتماني با پرداختن روشمند به نظام‏هاي معنايي و آرايش گفتمان‏ها، در واقع، تلاش مي‏نمايد تا باورها و انديشه‏هاي مفصل‏بندي شده، منضبط و معنادار را ـ كه در قلمروهاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي قالب‏ريزي شده، هويت يافته و متمايز شده‏اند ـ مورد شناسايي و ارزيابي قرار دهد و با استفاده از نتايج اين روش علمي، به بهينه‏سازي اين گفتمان‏ها و حيات سياسي ـ اجتماعي جوامع مبادرت ورزد.

1. نظام معنايي و دال‏هاي گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه

گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه داراي چهار دال «عدالت‏گستري»، «مهرورزي»، «پيشرفت و تعالي مادي و معنوي» و «خدمت‏رساني» است كه بر حول محور دال مركزي «ولايت»، مفصل‏بندي شده‏اند. شايان ذكر است كه دولت نهم پس از پيروزي در انتخابات سوم تير 1384، بلافاصله در مرداد همين سال برنامه تفصيلي خود را به شكل مكتوب و نوين ارائه نمود ⁷ و به خوبي در اين برنامه ساختار و آرايش و دال‏هاي گفتماني دولت مزبور قابل مشاهده است. در مقدّمه اين برنامه با تأكيد بر انقلاب اسلامي و ارزش‏هاي آن، ولايت و رهبري الهي امام خميني قدس‏سرهعامل توفيق اين انقلاب و مايه تمدن‏سازي آن به شمار آمده و با تأكيد بر اصول‏گرايي انقلابي، دال‏هاي چهارگانه مذكور مورد اشاره قرار گرفته است. در بخش‏هايي از اين مقدّمه چنين آمده است:

سرزمين الهي ايران همواره با دست‏يابي به رهبراني تمدن‏ساز مجددا توانسته است خود را بازيابي كند. امام خميني قدس‏سره چنين رهبري بود و توانست با دَم مسحيايي خود در يك ربع قرن پيش، روحي دوباره به كالبد بي‏رمق اين ملت بدمد و شايستگي تمدن‏سازي را دوباره به اين سرزمين الهي برگرداند. او عطيه بزرگ خدا به ملت نستوه ايران بود و مردم ايران شميم حيات طيبه را از انفاس قدسي او استشمام نمودند. انقلاب اسلامي، آغازي دوباره براي تمدن ايراني ـ اسلامي و نقطه پاياني بر شب ظلماني گرديد. هم‏اينك ايران اسلامي به آرامي در اين سوي رخ مي‏نمايد تا بر نظام سلطه جهاني خط بطلان بكشد و نور عدالت و معنويت را بپراكند.

ما توسعه به معناي تقليدي و شايد تحميلي آن را شجاعانه بايگاني مي‏كنيم. آنچه بالندگي، شكوفايي و در عين حال، سرآمدي جامعه ما را تضمين مي‏كند تنها تعبير قرآني «تعالي» است كه در سايه حكمت، بصيرت، عدالت و حكومت مبتني بر اسلام ناب محمّدي صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فراچنگ مي‏آيد و غايت آن سرآمدي موعود است ... اين سرآمدي حق مسلم ملت ما است؛ زيرا ملتي كه صراط مستقيم را به بهاي خون هزاران شقايق گلگون كفن طي مي‏كند با دل‏مردگي و سستي ميانه‏اي ندارد. او تفرقه‏ها را به وحدت مي‏رساند، بركت را به سفره‏ها مي‏آورد نشاط را همگاني مي‏كندورداي‏عدالت‏وعزت‏ومحبت‏مي‏پوشد.

... دولت نهم بر مبناي عقلانيت ديني و در راستاي تعهد به اصول و ارزش‏هاي اسلامي و نوگرايي در روش‏ها، همچنين با به كارگيري علوم و فنون براي تحقق كارآمدي نظام اسلامي، سعي خواهد نمود شعار خدمت‏رساني به مردم را تجلّي بخشد. ⁸

در برنامه مزبور، در بخش راهبردهاي كلان دولت نهم، در ذيل عنوان «ارزش‏ها»، به اين موارد اشاره شده است: كسب رضاي الهي از طريق عدالت‏گستري، مهرورزي، خدمت به بندگان خدا و پيشرفت و تعالي مادي و معنوي كشور. همچنين توسعه عدالت‏محور، اقامه قسط توأم با مهرورزي، خدمت، و تعالي و پيشرفت به عنوان زيرمجموعه هدف بنيادين اين راهبردهاي كلان ذكرشده است. ⁹

نيز در همين برنامه در بخش رئوس برنامه‏هاي دولت نهم، دال‏هاي چهارگانه مزبور در ذيل عناوين: «ارزش‏ها» و «هدف بنيادين» مجددا تكرار گرديده‏اند. ¹⁰

لازم به ذكر است كه در بيشتر احكام انتصابات صادره از سوي رئيس‏جمهور، اشاره به دال‏ها يا شعارهاي چهارگانه دولت نهم وجود دارد و در بخش انتهايي اين احكام، رئيس جمهور چنين آورده است:

اميد فراوان دارم كه در عين هماهنگي و همكاري با هيأت وزيران و انجام وظايف قانوني خويش در تحقق كامل برنامه‏هاي چهارگانه دولت شامل عدالت‏گستري، مهرورزي، خدمت به بندگان خدا و پيشرفت‏وتعالي مادي‏ومعنوي كشور توفيق يابيد. ¹¹

رئيس‏جمهور و حتي اعضاي كابينه ايشان، به دفعات فراوان گفتمان اصول‏گرايي و دال‏هاي آن را مورد تبيين و تأكيد مستمر قرار داده‏اند. يكي از بهترين مستندات، نامه تشكر كابينه دولت نهم در دي ماه 1386 از حمايت رهبر انقلاب از دولت است كه ضمن اعلام پايبندي دولت به اصول و ارزش‏هاي انقلاب و خط روشن ولايت فقيه (دال مركزي)، شعارها و دال‏هاي چهارگانه گفتمان دولت نهم نيز به عنوان اهداف اصلي ذكر گرديده‏اند. ¹² اين مضامين مجددا در نامه تشكر هيأت دولت از رهبر انقلاب در شهريور 1387 تكرار شده است. ¹³ در نمودار ذيل، دال‏هاي چهارگانه و نظام معنايي گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه كه بر حول دال مركزي «ولايت» مفصل‏بندي شده‏اند، نشان داده شده است:

2. حمايت مقام معظّم رهبري از گفتمان اصول‏گرايي

گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه دولت نهم و دال‏هاي مهم و چهارگانه آن همواره مورد تأييد ويژه مقام معظم رهبري قرار گرفته و ايشان در تمام نشست‏هاي خود با دولت‏مردان دولت يادشده تشكر زايدالوصف خود را از رئيس‏جمهور و ساير دست‏اندركاران و همكاران ايشان با ذكر ادلّه اين حمايت خاص ابراز نموده‏اند. مقام معظم رهبري با ذكرخصوصيات‏ارزشي‏وانقلابي‏دولت‏نهم،برخورداري از اين ويژگي‏ها را علت قدرداني افزون‏تر خود از اين دولت اعلام نموده و اظهار داشته‏اند:

خداي متعال دوست دارد كه از كارهاي خوب افراد تشكر بشود، قدرداني بشود و سپاس‏گزاري بشود. وظيفه بنده هم اين است كه قدرداني كنم و به خاطر همين خصوصيات، از دولت حمايت كنم. البته حمايت از دولت، مخصوص اين دولت نيست، بنده هميشه از دولت‏ها حمايت كرده‏ام، امام هم ـ رضوان‏اللّه تعالي عليه ـ در هر برهه‏اي، از دولت‏ها و رؤساي قوّه مجريه و مسئولين دولتي حمايت مي‏كردند. دليلش هم واضح است؛ چون عمده بار اداره مديريت كشور بر عهده قوّه مجريه است و نظام بايد از قوّه مجريه، از رئيس‏جمهور، از مسئولين و از وزراء حمايت كند. امام هم حمايت مي‏كردند، بنده هم در دوره‏هاي گذشته هميشه حمايت مي‏كردم. منتها خوب، اين خصوصياتي كه عرض كرديم، موجب مي‏شود كه انسان گرم‏تر حمايت كند و در اين قدرداني و حمايت، دلگرم‏تر اقدام كند. ¹⁴

مسئولان دولت نهم نيز ضمن ابراز و تأييد اين حمايت ويژه، آن را حمايت گفتماني مقام معظم رهبري از خويش دانسته و اعلام داشته‏اند كه ديدگاه ايشان نسبت به گفتمان‏هاي قبلي يعني در دولت سازندگي و دولت اصلاحات، انتقادي بوده است. براي نمونه، غلامحسين الهام (وزير دادگستري و سخنگوي دولت نهم) در خصوص حمايت‏هاي مقام معظم رهبري از دولت نهم چنين تصريحي دارد:

اگر مقام معظم رهبري امروز از اين دولت حمايت مي‏كنند، اين حمايت يك حمايت گفتماني است؛ چراكه مهم‏ترين كاركرد دولت برگشت به گفتمان امام و انقلاب اسلامي است. البته حمايت‏هاي مقام معظم رهبري از دولت‏ها همواره وجود داشته و ايشان از دولت‏هاي سابق نيز حمايت مي‏كردند، اما اين حمايت‏ها همواره يك حمايت اجرايي و تقويت براي انجام مأموريت‏هاي اين دولت‏ها بوده است و اگر اين حمايت‏ها در سيستم اجرايي نباشد، هيچ دولتي توفيق براي كار پيدا نمي‏كند. پس از رحلت امام قدس‏سرهرويكرد مقام معظم رهبري، هم نسبت به گفتمان دولت سازندگي و هم نسبت به دولت اصلاحات انتقادي بوده است و ايشان همواره در دوران سازندگي، بحث عدالت را به عنوان اساس و مبناي حكومت و همچنين مبارزه با فقر، فساد و دنياگرايي مورد تأكيد قرار مي‏دادند. ¹⁵

به طور كلي، رهبر انقلاب ضمن تأكيد گفتمان‏هاي سياسي و اجتماعي دولت نهم و بيان امتيازات و ويژگي‏هاي آن، توصيه‏هايي نيز به اين دولت داشته و نقاط ضعف آن را نيز يادآور شده‏اند. در هر حال، براي تبيين بيشتر موضوع ابتدا امتيازات گفتمان اصول‏گرايي دولت نهم از منظر مقام معظم رهبري بيان مي‏گردد:

1ـ2. گفتمان اصول‏گرايي احياگر ارزش‏ها و شعارهاي انقلاب

مقام معظم رهبري در بيانات متعددي، اصول‏گرايي دولت نهم و احيا و بازگشت شعارهاي انقلاب اسلامي توسط اين دولت را ستوده و يكي از شاخصه‏هاي اساسي شرايط استثنايي كشور را «غلبه گفتمان اصول‏گرايي و احياي ارزش‏ها و شعارهاي انقلاب اسلامي» به شمار آورده‏اند كه از منظر ايشان مايه انسجام كم‏نظير در كشور و اميدآفريني همچون شرايط اوايل انقلاب اسلامي است. در حقيقت، غلبه گفتمان اصول‏گرايي در دولت نهم، بر خلاف روند مورد انتظار از همه انقلاب‏هاست؛ زيرا در طول زمان، فرسودگي چارچوب‏ها و ضعف مواضع انتظار مي‏رود، اما مردم با رأي خود به اين دولت، در واقع به ارزش‏ها و شعارهاي اصيل انقلاب اسلامي رأي دادند و باعث شدند دشمنان انقلاب اسلامي در موضع انفعال قرار بگيرند. ¹⁶

در ذيل، به بخش‏هايي از بيانات رهبر انقلاب اسلامي كه در اين‏باره بيان شده‏اند و دال بر حمايت گفتماني از دولت نهم به عنوان احياي گفتمان انقلاب اسلامي است اشاره مي‏شود:

اين دولت به عنوان يك دولت اصولگرا شناخته شده و رفتار و تلاشي هم كه تا امروز نشان مي‏دهد كه انشاء اللّه خود همين براي كشور شما بركاتي خواهد داشت ... ¹⁷ امروز به همت ملت ايران، با انتخاب ملت ايران، دولتي سر كار آمده كه شعارهاي اصلي انقلاب، شعارهاي اساسي و اصولي اوست. گفتمان مفاهيم انقلاب اسلامي، امروز گفتمان رايج و غالب است. اين خيلي اهميت دارد. من البته اين را پيش‏بيني مي‏كردم. من شايد هفت سال، هشت سال قبل از اين، در جلسه كار گزاران نظام اسلامي كه در همين حسينيه تشكيل شده، دلايلي آوردم بر اينكه دشمنان انقلاب كه خيال مي‏كنند مي‏توانند انقلاب را به فراموشي بسپرند و قرباني كنند و از آن عبور كنند، اشتباه مي‏كنند؛ گفتم نمي‏توانند، مي‏دانستيم اشتباه مي‏كنند. بحمداللّه ملت ايران همت كردند و آنچه كه مي‏خواستيم شد. اين هم يك فرصت است. پس مسئوليت كنوني شما را در يك چنين موقعيتي است كه شعارهاي انقلاب، اصول اساسي برنامه‏ريزي در اين دولت اعلام مي‏شود، اين هم خيلي مهم است. پس مسئوليت‏ها را مغتنم بشمريد. ¹⁸

شرايط كنوني كشور به لحاظ اينكه شعارهاي اساسي انقلاب محور برنامه‏ريزي‏ها و سياست‏هاي دولت قرار گرفته، شرايط استثنايي است و با انتخاب ملت ايران، دولتي بر سر كار آمده كه گفتمان مفاهيم انقلاب، گفتمان غالب و رايج آن است. ¹⁹

از منظر مقام معظم رهبري، ظهور گفتمان اصولگرا، حاصل و ادامه روند موفقيت‏ها و شكست‏هاي گفتمان‏هاي قبلي و برآيند بهينه آنهاست. به ويژه شكست طرح براندازي نرم نظام جمهوري اسلامي و تهاجم فرهنگي از عوامل مهم پيدايش گفتمان اصول‏گرايي مي‏باشد؛ همچنان‏كه اظهار داشته‏اند:

جنگ ما را مصمم و استوار كرد، تحريم اقتصادي، ما را به فكر اتكاي به خود انداخت و همه اين بركات را براي ما آورد. در دوره بعد، براندازي نرم را دنبال كردند ـ تهاجم فرهنگي و شبيخون فرهنگي ـ كه آن هم به جايي نرسيد و بعد از سال‏هاي متمادي نتيجه اين شد كه حالا يك دولت متكي به اصول و با شعار اصول سر كار مي‏آيد كه پيداست تهاجم فرهنگي نتوانسته آن كاري كه آنها مي‏خواستند، بكند، بعد از اين هم توطئه‏هاي ديگر در راه است، كه مابايدخودمان‏را مصون بكنيم. ²⁰

آيت‏اللّه خامنه‏اي بر اين باور است كه گفتمان اصول‏گرايي دولت نهم ضمن مطابقت با مباني انقلاب و آراء امام خميني قدس‏سرهگفتماني كم‏نظير، مسلط، زنده و با قوتي روزافزون در جامعه بوده و به طور محسوسي در بين مردم زنده است:

فرصت اين روز و روزگاري كه شما بر سر كار هستيد، بسيار فرصت استثنايي و مغتنمي است؛ حقيقتا از دوره‏هايي است كه ما نظير آن را در گذشته دوران انقلاب تا امروز كم داشته‏ايم. اولاً، شعارهاي دولت و مسئولان و اهداف تعيين شده آنان كاملاً با مباني انقلاب و مباني اعلام شده امام عزيز ما منطبق است. ثانيا، اين گفتمان در بين مردم به طور محسوسي زنده است و وجود دارد، كه وجود اين گفتمان ميان مردم هم، عامل عمده و اصلي گرايش آنها به اين دولت و اين رئيس‏جمهور محترم بود. مردم تشنه عدالت، تشنه مبارزه با فساد و تشنه تمسك به اصول انقلاب بودند، كه وقتي ديدند يك نفر صادقانه اين شعارها را سر دست گرفته و مطرح مي‏كند، حول محور او جمع شدند. خود اين نعمت بزرگي است كه اين تفكر به صورت يك گفتمان مسلط در جامعه درآمد و همچنان ادامه دارد و بعد از روي كار آمدن اين دولت، بحمداللّه تقويت هم شده است. ²¹

به اعتقاد رهبر انقلاب، دولت نهم هم در قول و شعار و هم در عمل نشان مي‏دهد كه به اصول انقلاب و ارزش‏هاي انقلاب پايبند است و شعارهاي اين دولت، فضاي اصول‏گرايي و فضاي ارزش‏هاي انقلابي و فضاي وفاداري به مباني امام و انقلاب را بر جامعه حاكم كرده و اين خصيصه، اولين و مهم‏ترين شاخصه دولت نهم است. ²² ايشان يكي از نعمت‏هاي بزرگ شايان سپاس و شكر الهي را، روي كار آمدن دولت نهم با شعارهاي اصولي مي‏دانند ²³ و به مجلس و نمايندگان مجلس توصيه مي‏نمايند: اكنون كه بحمداللّه دولت و مجلس را مردمي مؤمن و انقلابي و وفادار به ارزش‏ها و اصول اسلامي، انباشته‏اند بايد اين تعامل برادرانه با رعايت حقوق قانوني از هر دو سو، بيش از هميشه ديده شود و نمايندگان در كنار دولت انقلابي و مؤمن پيشاهنگ اين حركت شجاعانه و مدبّرانه باشند، از مجلس و دولت سخن واحدي شنيده شده و اين دو نهاد، تبلور عزم ملي در حرف و عمل باشند. ²⁴

مقام معظم رهبري، از رياست دولت نهم، به عنوان رئيس‏جمهور انقلابي، متعهد، كارآمد، فعال و شجاع ياد نموده و ضمن تقدير از شجاعت، جسارت و جرئت ايشان، ادامه حيات جمهوري اسلامي را وابسته به جسارت مديران و مسئولان آن مي‏دانند و روي كار آمدن «شاه سلطان حسين‏هاي ضعيف» را مساوي با اتمام كار نظام جمهوري اسلامي به حساب مي‏آورند:

آن روزي كه شهر اصفهان در دوره شاه سلطان حسين مورد غارت قرار گرفت و مردم قتل عام شدند و حكومت با عظمت صفوي نابود شد، خيلي از افراد غيور بودند كه حاضر بودند مبارزه و مقاومت كنند، اما شاه سلطان حسين ضعيف بود. اگر جمهوري اسلامي دچار شاه سلطان حسين‏ها بشود، دچار مديران و مسئولاني بشود كه جرئت و جسارت ندارند، در خود احساس قدرت نمي‏كنند، در مردم احساس توانايي و قدرت نمي‏كنند، كار جمهوري اسلامي تمام خواهد بود. ²⁵

مقام معظم رهبري در مناسبت‏هاي مختلف، ويژگي‏هاي اصول‏گرايانه اين دولت را ستوده و براي تقويت حركت دولت‏مردان در مسير اصول و آرمان‏هاي انقلاب، به تبيين بيشتر اصول‏گرايي پرداخته‏اند. براي نمونه، در خرداد سال 1385، دولت نهم را دولتي تازه نفس، مصمم، پركار و مايه دميدن روح اميد و نشاط به مردم حساب آورده و ابراز داشته‏اند كه در طول حيات اين دولت، وجهه و جايگاه بين‏المللي ايران، عزتمند و برجسته شده، آرامش سياسي در كشور حكمفرما گرديده و پيشرفت‏هاي علمي گسترده‏اي به وجود آمده است. همچنين هماهنگي قوا با يكديگر از جمله بزرگ‏ترين نقاط مثبت اين دولت به شمار آمده است. مقام معظم رهبري يكي از بزرگ‏ترين نعمت‏هاي خداوند را در اين دوره اين‏گونه دانسته‏اند كه اركان تصميم‏گيري كشور (مجلس شوراي اسلامي، دولت، و قوّه قضائيه) با مديريت تفكر اصولي اسلام و به تعبير رايج، با اصول‏گرايي، اداره مي‏شود. مقام معظم رهبري در اين مقطع مهم‏ترين شاخصه‏هاي اصول‏گرايي را شامل موارد ذيل دانسته‏اند:

1. ايمان و هويت اسلامي و انقلابي و پايبندي به آن و تلاش در جهت برجسته و شفاف‏سازي هويت اسلامي در جهان اسلام؛

2. عدالت به عنوان فلسفه وجودي نظام اسلامي؛

3. حفظ استقلال سياسي؛

4. تقويت خودباوري و اعتماد به نفس ملي؛

5. جهاد علمي؛

6. تثبيت و تأمين آزادي و آزادانديشي؛

7. اصلاح و تصحيح روش‏ها و انجام اصلاحات مبتني بر ارزش‏ها و خط‏مشي‏هاي اسلامي و ايراني و با معيار قانون اساسي و نه با معيار آمريكايي؛

8. شكوفايي اقتصادي و رسيدگي به معشيت اقتصادي مردم و كشور. ²⁶

مقام معظم رهبري در ششم شهريور ماه سال 1385 با تأييد اينكه دولت نهم در قول و عمل دولتي اصولگرا بوده است، به تبيين شاخصه‏هاي اصول‏گرايي پرداخته و از دولت خواسته‏اند مجموعه شاخصه‏هاي زير را ـ كه به بخش‏هاي مهمي از آنها نيز متصفند ـ در برنامه دولت بگنجاند تا اصول‏گرايي دولت نهم به معناي حقيقي كلمه محقق گردد:

1. عدالت‏خواهي و عدالت‏گستري؛

2. فسادستيزي؛

3. سلامت اعتقادي و اخلاقي مسئولان كشور؛

4. اعتزاز به اسلام؛

5. ساده‏زيستي و مردم‏گرايي؛

6. تواضع و نغلتيدن در گرداب غرور؛

7. اجتناب از اسراف و ريخت و پاش؛

8. خردگرايي و تدبير و حكمت در تصميم‏گيري و عمل؛

9. مسئوليت‏پذيري و پاسخ‏گويي؛

10. اهتمام به علم و پيشرفت علمي؛

11. برخورداري از سعه صدر و تحمل مخالف؛

12. اجتناب از هواي نفس و عدم وابستگي به گروه‏ها، دستجات و باندهاي سياسي؛

13. شايسته‏سالاري؛

14. نظارت بر عملكرد زير مجموعه؛

15. تلاش بي‏وقفه براي ارائه خدمات؛

16. انس با خدا، انس با قرآن و استمداد دايمي از خدا. ²⁷

مقام معظم رهبري در چهارم شهريور سال 1386، برداشت خود و اكثريت قريب به اتفاق مردم را از دو سال رفتار دولت نهم، شامل ويژگي‏ها و خصوصيات ذيل مي‏دانند:

1. پايبندي به اصول و ارزش‏هاي انقلاب اسلامي چه در قول و چه در عمل و حاكم نمودن فضاي اصول‏گرايي و ارزش‏هاي انقلابي؛

2. پايبندي به عدالت؛

3. پايبندي به خدمت و ارائه چهره‏اي پركار و پرتلاش؛

4. شجاعت و قاطعيت؛

5. برخورداري از روحيه تحول‏گرايي و نوآوري و اصلاح؛

6. عدم انفعال در برابر زياده‏خواهي استكبار و ايستادگي عزتمندانه در مقابل آن؛

7. خدمت‏رساني به افراد محروم. ²⁸

ارزيابي مقام معظم رهبري از عملكرد سه ساله دولت نهم نيز تأييدي بر گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه آن است. ايشان در دوم شهريور سال 1387 ضمن قدرداني ويژه از زحمات دست‏اندركاران دولت نهم، علت اين تكريم و قدرداني را در سه ويژگي مهم اين دولت و گفتمان آن مي‏دانند:

اول. دولت نهم به معناي واقعي دولت كار، حركت و اقدام است و انرژي و نشاط كار آن امري برجسته است.

دوم. شعار و گفتمان كلي دولت نهم منطبق بر شعاروگفتمان‏امام‏وشعارهاوگفتمان‏هاي‏انقلاب‏است.

سوم. دولت نهم و به ويژه رئيس‏جمهور، برخوردار از روحيه مردمي و خاكي و ساده‏زيستي و مخالف تجمل، اشرافي‏گري و اسراف است. ²⁹

در اين بيان، آيت‏اللّه خامنه‏اي گفتمان عمومي دولت را به طور خلاصه چنين تبيين نموده‏اند:

گفتمان عمومي دولت اينهاست: به طور خلاصه، زنده كردن و بازسازي برخي خصوصيات جوهري انقلاب و منطق امام، و مقابله با كساني كه مي‏خواستند اين ارزش‏ها و اين مفاهيم اساسي را منسوخ‏كننده، يا از بين ببرند، يا ادعا مي‏كردند كه منسوخ شده و از بين رفته، اين چيز با ارزشي است. ³⁰

مقام معظم رهبري، ديگر خصوصيات گفتمان اصولگرا و انقلابي دولت نهم را در همين بيانات اينچنين ذكر كرده‏اند:

الف. عدالت‏خواهي؛

ب. استكبارستيزي؛

ج. اعاده عزت ملي و ترك انفعال در مقابل سلطه و تجاوز و زياده‏طلبي سياست‏هاي ديگران و ترك شرمندگي در مقابل غرب و غرب‏زدگي.

د. مقابله با زورگويي، تحميل و افزون‏طلبي قدرت‏هاي زورگو، كه يكي از مظاهر آن پافشاري بر برخورداري از فناوري هسته‏اي است.

ه . مقابله با روند نفوذ غرب و باور غرب‏زدگي به ويژه در بدنه مجموعه‏هاي دولتي؛

و. مقابله با روند نفوذ گرايش‏هاي سكولاريستي به ويژه در بدنه مجموعه مديران كشور؛

ز. برخورداري از جرئت در مقابله با فساد؛

ح. برخورداري از روحيه تهاجم در مقابله با زورگويان بين‏المللي. ³¹

بسياري از اين ويژگي‏هاي مثبت، از منظر مقام معظم رهبري در گفتمان پيش از دولت نهم يا وجود نداشته و يا فاقد قوت لازم بوده است. از جمله، ايشان با تأسف ابراز مي‏دارند كه شرمندگي از گفتمان انقلاب در برخي مسئولان و وابستگان آنها در گفتمان قبلي وجود داشته است. ازاين‏رو، خطاب به رئيس‏جمهور و اعضاي‏هيأت‏دولت‏نهم‏ابرازمي‏دارند:

ما متأسفانه در برخي از اوقات گذشته، مي‏ديديم كه بعضي از كساني كه مرتبط با مسئولين بودند يا حتي خودشان مسئول يك بخشي بودند، كانّه از گفتمان انقلاب در مقابل ديگران شرمنده‏اند و خجالت مي‏كشند كه حقايق انقلاب را بر زبان جاري كنند يا آنها را پيگيري كنند يا به آنها اهميت بدهند. اين براي يك جامعه خيلي بلاي بزرگي است، اين را شما نداريد. ³²

2ـ2. تبيين دال‏هاي چهارگانه گفتمان اصول‏گرايي

همان‏گونه كه پيش‏تر اشاره گرديد، گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه دولت نهم شامل دال‏هاي چهارگانه عدالت‏گستري، مهرورزي، خدمت‏رساني، و پيشرفت و تعالي مادي و معنوي مي‏باشد. مقام معظم رهبري ضمن تأييد اين دال‏هاي چهارگانه به عنوان يك برنامه راهبردي دولت و نظام جمهوري اسلامي، تا حد مقدور نيز موارد مزبور را در بياناتشان مورد تصريح و تبيين قرار داده‏اند. در ذيل به اهمّ اين رهنمودها و بيانات اشاره مي‏شود:

الف. دال «عدالت‏گستري»: مقام معظم رهبري، اميد و عدالت را دو نقطه برجسته در انتظار فرج حضرت مهدي (عج) به شمار آورده و در عصر حكومت پر نويد مهدوي، برجسته‏ترين نقطه را عدالت مي‏دانند؛ چون بشر تشنه عدالت است و بزرگ‏ترين خلأ دنياي امروز، خلأ عدالت مي‏باشد. ايشان با اعلان «عدالت» به عنوان اصلي‏ترين و مهم‏ترين شاخص اصول‏گرايي، از دولت نهم به خاطر طرح شعار عدالت به عنوان اصلي‏ترين سرلوحه عملكرد و شعار دولت تقدير به عمل آورده و جهان امروز و كشور ايران را تشنه عدالت مي‏دانند و اساسا سرچشمه و سرمنشأ همه كمبودها، توقعات، انتظارات و آرزوهاي بلند مردم را با تأمين عدالت، قابل حل و ترميم به شمار مي‏آورند و معتقدند: نفس رويكرد دولت نهم به عدالت، چيز بسيار باارزشي است و هر مقداري كه مي‏توانند بايستي در اين مسير حركت نمايند. ³³ از منظر رهبر انقلاب، «امروز بيش از گذشته هم حتي گفتمان عدالت‏طلبي و رفع تبعيض و مبارزه با فساد در كشور مستقر و حاكم است.» ³⁴ به باور ايشان، عدالت بدون معنويت و بدون عقلانيت قابل تحقق نيست و اين دو در تحقق عدالت شرط هستند. ³⁵

آيت‏اللّه خامنه‏اي به طور دقيق و مستوفا دال عدالت را به عنوان شاخص اول اصول‏گرايي، اين‏گونه تبيين نموده‏اند:

شاخصه اول، عدالت‏خواهي و عدالت‏گستري است. به زبانْ آسان است، اما در عمل بسيار كار دشواري است و مقدمات بسياري لازم دارد. بايد خيلي كار كرد تا اينكه عدالت تحقق پيدا كند، عدالت جغرافيايي، عدالت طبقاتي، عدالت در زمينه‏هاي مسائل اقتصادي، عدالت در زمينه‏هاي مسائل فرهنگي، عدالت در جايگزين شدن و جاي گرفتن در مسئوليت‏ها و مناصب و عدالت در قضاوت‏هاي ما ـ نه فقط قضاوتي كه قاضي در دادگاه مي‏كند، بلكه داوري‏هايي كه ما نسبت به اشخاص و قضايا مي‏كنيم ـ اينها همه عدالت است و عدالت در آنها نقش دارد. عدالت‏خواهي و عدالت‏گستري به معناي همه اينهاست. البته امروز كشور ما بيش از هر چيز، تشنه عدالت اقتصادي است. علت هم اين است كه واقعا يك شكافي به صورت ميراث معيوبي از گذشته بود و اين شكاف بايد پر مي‏شد كه نشده است. البته به شكل معقولي بايد پر شود. ما پر كردن اين شكاف را به همان شكلي مي‏گوييم كه اسلام توصيه مي‏كند، حرف‏هاي غيرمنطقي و ناممكن و نامعقول را نمي‏خواهيم به ميان بياوريم. همان‏طوري كه اسلام مي‏گويد فرصت‏ها در مقابل همه باشد و امكانات عمومي مورد استفاده همه قرار گيرد. ³⁶

مقام معظم رهبري، فلسفه وجودي نظام اسلامي را، عدالت به شمار مي‏آورند و بر اين باورند كه رشد اقتصادي بايد همپاي عدالت پيش رفته و در برنامه‏هاي توسعه و رشد اقتصادي به طور منطقي، عدالت ملحوظ گردد. ³⁷ ايشان با قبول اختلاف نظر در معاني عدالت، قدر مسلم مفهوم اين واژه را اينچنين بيان نموده و پيش شرط‏هاي آن را به صورت زير ذكر كرده‏اند:

البته ممكن است در معنا كردن عدالت، افرادي، كساني با گروه‏هايي اختلاف‏نظر داشته باشند، اما يك قدر مسلم‏هايي وجود دارد: كم كردن فاصله‏ها، دادن فرصت‏هاي برابر، تشويق درستكار و مهار متجاوزان به ثروت ملي، عدالت را در بدنه حاكميتي رايج كردن ـ عزل و نصب‏ها، قضاوت‏ها، اظهارنظرها ـ مناطق دور دست كشور و مناطق فقير را مثل مركز كشور زيرنظر آوردن، منابع مالي كشور را به همه رساندن، همه را صاحب و مالك اين منابع دانستن، از قدر مسلم‏ها و مورد اتفاق‏هاي عدالت است كه بايد انجام بگيرد. بنابراين، عدالت يك اصل است و نيازمند قاطعيت.

... عدالت، با تعارف درست نمي‏شود؛ اولاً، قاطعيت مي خواهد، ثانيا، ارتباط با مردم مي‏خواهد، ثالثا، ساده‏زيستي و مردمي بودن لازم دارد و بالاتر از همه، خودسازي و تهذيب مي‏خواهد، اين هم جزو پيش‏شرط‏ها و پيش‏نيازهاي اجراي عدالت است. اول، بايد خودمان را درست كنيم تا بتوانيم عدالت را اجرا كنيم. وظيفه من و شما اينهاست. واقعا بايد با ويژه‏خواران و فساد مبارزه كنيم... . ³⁸

عدالت را بايد در برنامه‏هاي گوناگون معنا كنيد،... كه از جمله آنها تقويت پول ملي، مهار تورم و گراني، كم كردن شكاف و فاصله بين دهك‏هاي بالا و پايين جامعه از اين قبيل است. اين سياست‏ها بايد به برنامه تبديل شود، و الاّ خود عنوان عدالت يك هدف آرماني است. ³⁹

آيت‏اللّه خامنه‏اي از راه‏كارهاي اقتصادي توزيع سهام عدالت، صندوق مهر رضا و ارائه عادلانه تسهيلات بانكي توسط دولت نهم نيز به نيكي ياد كرده و خواهان اطلاع‏رساني و تبيين آنها از سوي كارگزاران براي مردم شده‏اند:

يك نكته ديگر هم كارهاي خوبي است كه در زمينه اقتصاد انجام گرفته ـ مثل اين سهام عدالت، ادامه طرح‏هاي نيمه‏تمام، نوع عدالت در ارائه تسهيلات بانكي، صندوق مهر رضا و امثال اينها ـ محتوا و فوايد اين كارها را با شكل صحيح براي مردم بيان كنيد تا معلوم شود اين كارها انجام گرفته است. ⁴⁰

ب. دال «مهرورزي»: در ديدار رياست‏جمهور و جمعي از مديران و كارگزاران سراسر كشور با مقام معظم رهبري (تير 1386)، آقاي احمدي‏نژاد با اشاره به سفرهاي استاني هيأت دولت، از جمله اهداف آن را تحقق شعار مهرورزي، ارتباط نزديك مسئولان با مردم و ترويج فضاي همدلي در كشور برشمرد. ⁴¹ در اين ديدار، مقام معظم رهبري با تمجيد از سفرهاي استاني رئيس‏جمهور و هيأت دولت، اين اقدام را بسيار برجسته، لازم و خوب ارزيابي كردند و تشكيك برخي در چنين اقدام خوب و ارزشمندي را مايه تعجب دانستند. ايشان انجام سفرهاي استاني را موجب آشنايي دقيق كارگزاران دولتي با حقايق و مشكلات مختلف‏كشوربه شمارآورده و تأكيد كردند:

اينكه در برخي از شهرها مردم كه تا آن زمان يك مدير كل را هم نديده بودند، از نزديك با رئيس‏جمهور ديدار كنند كار مهمي است. بنابراين، بايد اين حركت مبارك به درستي تا انتها ادامه يابد و نتايج آن را مردم لمس كنند. ⁴²

بديهي است اين تلقّي و تمجيد مقام معظم رهبري از سفرهاي استاني، به معناي تأييد دال و شعار مهرورزي در دولت نهم است، همچنان‏كه ايشان، تحقق اين شعار در روابط ميان ملت و دولت را مايه افزايش اقتدار ملت و دولت و دست‏يابي به اهداف و پيشرفت نظام به حساب مي‏آورند:

اگر بخواهيم در صحنه قدرت‏يابي ملت ايران پيش برويم و به هدف‏هاي خود دست پيدا كنيم، ملت و دولت بايد به يكديگر دست دوستي و همكاري بدهند، همچنان‏كه بحمداللّه ملت همواره پشتيبان مسئولان بوده است، بايد اين پشتيباني هر چه بيشتر ادامه پيدا كند و ملت و دولت با يكديگر همكاري كنند. ⁴³

ج. دال «پيشرفت و تعالي مادي و معنوي»: آيت‏اللّه خامنه‏اي در بيانات متعددي، اذعان داشته‏اند كه در دهه چهارم انقلاب، گفتمان اصلي انقلاب، پيشرفت و عدالت است؛ پيشرفت در همه ابعاد علمي و اقتصادي و اخلاقي و فرهنگي، و عدالت همه‏جانبه در توزيع فرصت‏ها و امكانات مادي و معنوي. به اعتقاد ايشان، عنصر پيشرفت بايد نگاه ما را به استعدادهاي بي‏شمار و پراكنده در ميان ملت معطوف سازد و ظرفيت‏هاي توليد و خلاقيت و درخشش توانايي‏هاي كشور را، از اين مواهب الهي و عمومي برخوردار سازد. ⁴⁴

شايان ذكر است كه تأكيد مقام معظم رهبري بر استمرار گفتمان انقلاب با مباني «پيشرفت» و «عدالت» در دهه چهارم انقلاب، به معناي ضرورت استمرار و بقاي مستحكم گفتمان اصول‏گرايي و دال‏هاي آن است.

از منظر مقام معظم رهبري يكي از نقاط مثبت دولت نهم، وجود و گسترش پيشرفت‏هاي علمي در بخش‏هاي مختلف، و زيرساخت‏هاي توسعه در كشور است. ⁴⁵ ايشان بر اين باورند كه عزت ملي و ايستادگي در مقابل زياده‏خواهي دشمنان، در گرو كسب پيشرفت و اقتدار مادي و معنوي ـ به ويژه با اتكال به خداوند ـ است و اين مطالبه پيشرفت، تكليفي الهي و مردمي و بر عهده دولت‏مردان و سپس همه اقشار اجتماع است؛ از اين‏رو، در پيام نوروزي 1387 اظهار داشته‏اند:

خوشبختانه مسئولين كشور، عزت ملي را كاملاً در نظر دارند و مي‏دانند كه در مقابل زياده‏خواهي دشمنان، راه نجات تسليم شدن و عقب‏نشيني كردن نيست. اگر دشمن زورگويي و زورگيري مي‏كند، بايد در مقابل دشمن ايستاد و پيشرفت كرد. علاج ملت ايران در كسب اقتدار است. اين اقتدار فقط به معناي اقتدار نظامي نيست، بايد اقتدار علمي، اقتدار اقتصادي، به دست آورد. به دست آوردن قدرت اخلاقي و اجتماعي و بالاتر از همه اينها اقتدار معنوي و روحي ـ كه از اتكال به خداوند متعال براي يك ملت حاصل مي‏شود ـ هم كسب كنيم. قشرهاي گوناگون ملت ايران، قشر عالمان و فرزانگان و محققان، قشر دانشجويان، قشر كارگران و كشاورزان، قشر سرمايه‏گذاران و كساني كه قادرند با سرمايه‏گذاري خود، ملت را به پيش ببرند، مديران بخش‏هاي گوناگون مؤسسات دولتي و غير دولتي، همه اينها بايد احساس بكنند كه بار سنگين پيشرفت كشور بر دوش آنهاست و تكليفي است الهي و مردمي و نتايج انجام اين تكليف عايد همه خواهد شد. ⁴⁶

مقام معظم رهبري، تعالي معنوي و افزايش آن را از ثمرات گفتمان اصول‏گرايي و معجزه انقلاب به شمار آورده، پيشرفتِ حركت عميق فرهنگي را قابل تحقق دانسته‏اند. ايشان گرايش روزافزون آحاد جامعه به ويژه جوانان به مسائل معنوي و ارزش‏هاي انقلاب اسلامي را بعد از 28 سال از پيروزي انقلاب اسلامي، از معجزات انقلاب و واقعيتي انكارناپذير دانستند و تأكيد كردند:

اقبال نسل جوان امروز به تضرع و عبادت، و عمق ديني آنان يك پديده الهي و از رويش‏هاي انقلاب اسلامي است كه بايد در جهت نهادينه كردن آنها در نسل‏هاي آينده‏تلاش‏بيشتر وجدي‏تري‏انجام‏شود. ⁴⁷

مقام معظم رهبري با اشاره به جهت‏گيري ارزشي و انقلابي دولت نهم تصريح مي‏نمايند:

با روي كار بودن يك دولت حزب‏اللّهي و رئيس‏جمهور مكتبي زمينه براي حركت عميق فرهنگي بيش از پيش فراهم است و همه دستگاه‏هاي مسئول بايد در جهت ارتقاي ارزش‏هاي اخلاقي و ايماني جامعه به طور جدي تلاش كنند. ⁴⁸

با وجود اين، ايشان به دولت نهم و شخص رئيس‏جمهور سفارش اكيد نموده‏اند كه از بخش فرهنگ رفع مظلوميت شود؛ زيرا بسياري از مشكلات جامعه با فرهنگ‏سازي حل مي‏شود و عمده قواي دشمنان در جبهه فرهنگي به كار گرفته شده است. مقام معظم رهبري، فرهنگ سالم را با هواي سالم و قابل استنشاق مقايسه كرده‏اند كه بايد غيرمسموم باشد و با تأكيد به دست‏اندركاران دولت نهم سفارش مي‏نمايند كه فرهنگ كشور با سرمايه‏گذاري وقت و امكانات لازم، داراي تحرك و جهت‏گيري ارزشي شود. ⁴⁹ از اين‏رو، با توصيه پيشرفت و تعالي به ويژه با ابزار فرهنگي، چنين ادغان نموده‏اند:

فرهنگ را دست‏كم نگيريد، خيلي مهم است. بنابراين، صرف وقت كنيد و در بودجه هم برايش پول و فصول قابل توجهي بگذاريد تا جهت ارزشي به فرهنگ بدهيد. از جمله كارهايي كه مسئولين فرهنگي دولت خيلي بايد به آن بپردازند و واقعا يك دقيقه در آن فروگذار نكنند اينكه به فرهنگ عمومي جامعه و ابزارها و وسايل فرهنگي، جهت ارزشي بدهند؛ چون تلاش زيادي شده تا جريان‏هاي فرهنگي و عامل‏هاي فرهنگي هنر و ادبيات و شعر و سينما و بقيه در جهت غيرارزشي حركت كنند و راه بيفتند. شما بايد كمك كنيد و همه تلاشتان را بكنيد كه به تحركات فرهنگي كشور در جهت ارزشي جهت بدهيد. ⁵⁰

توصيه مقام معظم رهبري به دولت نهم، تحقق پيشرفت و جلو بردن قافله علم و جبران عقب‏ماندگي‏ها از طريق ميانبرها و پيشرفت‏هاي علمي است. از منظر ايشان، كشف راه‏هاي جديد با طي مقدمات علمي و گسترش علم و دانش و تعليم در ميان مردم، از ابزارهاي مهم جبران اين عقب‏ماندگي ناشي از دوران ماقبل از انقلاب است ⁵¹ و بايد تلاش شود تا «علم‏گرايي و علم‏محوري» در همه بخش‏ها، گفتمان مسلط جامعه بشود. ⁵² دولت اسلامي علاوه بر تأمين نيازهاي مادي مردم و حل مشكلات معشيتي، توجه به مسائل فرهنگي، اخلاقي و رشد علمي جامعه را نيز بايد مدنظر قرار دهد و بسترهاي لازم براي جريان انديشه صحيح و اخلاق فاضله‏درجامعه‏را به وجود آورد. ⁵³

د. دال «خدمت‏رساني»: آيت‏اللّه خامنه‏اي بارها خاطرنشان نموده‏اند كه «دولت نهم حقا و انصافا به طور خستگي‏ناپذير مشغول كار و تلاش است و علاوه بر خدمات مادي و عمراني و رسيدگي به مشكلات مردم، با سربلندي و افتخار، شعارها و ارزش‏هاي انقلاب را مطرح مي‏كند.» ⁵⁴ به باور ايشان «شعار خدمت‏رساني كه چند سال است در كشور مطرح شده، الان به يك گفتمان تبديل شده و دولت كنوني هم بر اساس اين گفتمان، وسط ميدان آمده و زمام كار را به دست گرفته است.» ⁵⁵

در همين زمينه، مقام معظم رهبري خطاب به رئيس‏جمهور و هيأت دولت وي اظهار داشته‏اند:

پايبندي به خدمت هم، يكي از شاخصه‏هاي اين دولت است كه قابل ارج‏گذاري و ذكر است. پركاري اين دولت هم انصافا چيز برجسته‏اي است؛ حتي بعضي‏هايي كه مخالف هستند، اين را نمي‏توانند انكار كنند؛ يعني بي‏انصافي‏ها هرچه هم زياد باشد، نمي‏تواند بر اين حقيقت غلبه پيدا كند كه دولت شما انصافا دولت پركاري است و تلاشتان و تحركتان خيلي زياد است. اين بسيار جاي خرسندي دارد. ⁵⁶

آيت‏اللّه خامنه‏اي همچنين مسئولان دولتي را از ورود به بگومگوهاي متداول سياسي و جناحي و تلف كردن وقت خود،برحذر داشته و خاطرنشان كرده‏اند:

بايد از فرصت كنوني كه فرصت خدمت‏گزاري به مردم فراهم شده و در واقع، سرنوشت كشور و همچنين دنياي اسلام در دست مجموعه كنوني قرار گرفته كمال استفاده به عمل آيد؛ ضمن آنكه با نيت الهي و خدمت صادقانه به مردم، ذخيره‏اي براي آخرت فراهم شود. ⁵⁷

ايشان با اشاره به روي كار آمدن «دولت كار و تلاش» بر اين نكته تأكيد نموده‏اند كه «عناصر اصلي دولت به طور دايم در تلاش و تحرك براي كارهاي باارزش و پراهميت هستند و اعضاي اصلي دولت به معناي حقيقي كلمه كارگري مي‏كنند.» ⁵⁸

2ـ3. توصيه‏ها و تذكرات مقام معظم رهبري به دولت نهم

مقام معظم رهبري، همواره در كنار تأييد گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواهِ دولت نهم و تبيين امتيازات آن، به ضعف‏هاي اين دولت نيز اشاره نموده و توصيه‏ها و تذكرات لازم را نيز گوشزد نموده‏اند. براي نمونه، ايشان در شهريور سال 1387 پس از ذكر و تمجيد ويژگي‏ها و برجستگي‏هاي گفتمان مزبور، اذعان مي‏دارند:

البته اين به معناي چشم بستن بر ضعف‏هاي دولت هم نيست. بالاخره شما هم بشريد، نقص داريد، ضعف‏هايي هم داريد، كارهايي را مي‏خواسته‏ايد انجام بدهيد ولي انجام نگرفته، كارهايي را به فكر نبوده‏ايد و به ذهنتان بوده، بايد متوجه آنها بشويد و انجام بدهيد؛ كه در جلسات خصوصي با آقاي رئيس‏جمهور و با بعضي مسئولين ديگر و در بسياري از جلسات عمومي ـ مثل همين ديدارهاي دولت و غيره ـ گفته شده، البته آن حمايت هم به جاي خودش محفوظ است و هست. ⁵⁹

ايشان ضمن تأييد ضرورت انتقاد از دولت، با تبيين مرز انتقاد و تخريب، برخي انتقادهاي وارد شده نسبت به دولت نهم را داراي رويكرد و صبغه تخريبي مي‏دانند كه چون گفتمان اين دولت، گفتمان انقلاب است، بدان دامن مي‏زنند:

معناي انتقاد، ارزشيابي منصفانه است... آدم متأسفانه مي‏بيند چيزهايي كه به نام انتقاد از دولت و نقادي دولت، امروز گفته مي‏شود، شكل همين تخريب را دارد؛ يعني انكار امتيازات، قبول نكردن برجستگي‏ها و كارهاي خوب، و درشت كردن ضعف‏ها. بله ضعف هست. هر دولتي بالاخره ضعف دارد، انسان‏ها ضعف دارند ديگر؛ ضعف‏ها را بگويند، قوت‏ها را بگويند. جمع‏بندي كار يك دولت، آن وقتي است كه ضعف‏ها و قوت‏ها را منصفانه پهلوي همديگر قرار دهند؛ آن وقت مي‏شود جمع‏بندي كرد، نه اينكه بيايند يكسره بنا كنند به بدگويي كردن و انكار همه خصوصيات. اما از خبرهايي كه به ما مي‏رسد و از نوع تحرك و تعاملي كه وجود دارد و از حرف‏هايي كه زده مي‏شود، مي‏فهميم كه چطور مجموعه دولت آماج حملات است. علتش هم همين است كه گفتمان اين دولت، گفتمان انقلاب است و در جهت انقلاب حركت مي‏كند. اين خط خارجي است. ⁶⁰

با تمام اين اوصاف، مقام معظم رهبري به كرّات، وضع موجود كشور در دولت نهم را خالي از آفت و مشكل ندانسته و معتقد به وجود نيازهاي فوري، خلأهاي خطرناك و نقاط منفي و مشكلات اساسي در كشور مي‏باشند كه در مسائلي مانند: اشتغال، تورم و گراني، وجود مناطق محروم، فساد، نياز به امنيت سرمايه‏گذاري، نياز به تثبيت جايگاه بين‏المللي، و ضرورت پيرايش چهره فرهنگي كشور، نمود دارد. ⁶¹

مقام معظم رهبري در موارد متعددي، سفارش‏ها، توصيه‏ها و تذكرات لازم را به دولت نهم و كارگزاران آن به صورت شفاهي و كتبي ايفاد نموده‏اند كه به برخي از آنها در مبحث شاخصه‏هاي اصول‏گرايي اشاره شد. برخي ديگر از اين توصيه‏ها و سفارش‏ها به شرح زير است:

1. جدي گرفتن سند چشم‏انداز 20 ساله به عنوان يك ميثاق و مبناي عمل و نقشه راه؛

2. تقويت كارشناسي به ويژه در كارهاي مبنايي و بنياني؛

3. تعامل نظام‏مند با نخبگان و اهل نظر؛

4. روحيه سازگاري و تعامل منطقي و صحيح با ديگر قوا؛

5. اطلاع‏رساني صحيح به مردم؛

6. ضرورت جدي گرفتن بخش فرهنگ و رفع مظلوميت از اين بخش؛

7. انتقادپذيري، عدم رنجش از انتقاد و استقبال از آن با سعه صدر؛

8. توجه بسيار جدي به نهضت علمي در كشور و جبران عقب‏ماندگي‏ها و افزايش بودجه‏هاي تحقيقاتي؛

9. توجه به سياست‏هاي اصل 44 قانون اساسي؛

10. توجه به موضوع گراني‏ها و لزوم مهار علمي تورم و عوامل تحريك‏كننده آن؛ ⁶²

11. ضرورت رعايت قوانين؛

12. ضرورت پيگيري مصوبات، به ويژه مصوبات سفرهاي استاني؛

13. اهميت وافر به نظارت بر زيرمجموعه‏ها؛

14. توجه به عدم افزايش نابجاي توقعات مردم؛

15. عزم در تحقق بدون شتاب‏زدگي طرح تحول اقتصادي و مقابله با جوانب اجتناب‏ناپذير تورمي آن؛

16. عدم بهانه‏سازي براي مسئله‏سازان و جنجال‏آفرينان و پرهيز از مواضع تهمت؛ ⁶³

17. اجراي طرح امنيت اخلاقي و اجتماعي؛

18. مبارزه قاطعانه و درايت‏آميز با فساد اقتصادي؛

19. پرهيز از ورود به مجادلات متداول سياسي و جناحي و اتلاف وقت؛ ⁶⁴

20. ارزيابي و تقويم عملكردها و داوري بدون تعصب در مورد نقاط قوت و ضعف؛

21. برخورداري از سرعت عمل و دقت در انجام بدون شتاب‏زدگي امور؛

22. تنظيم تعهدات با مقدورات و دامن نزدن به مطالبات و توقعات ناممكن؛

23. لحاظ كامل تدبير و درايت در تصميم‏گيري‏ها و اجرا؛

24. سالم‏سازي و آسيب‏زدايي دستگاه دولت و اجتناب از تصدي‏گري دولت در غير وظايف حاكميتي؛

25. توجه به موضوع تمركززدايي و لحاظ خصوصيات اقليمي و قومي در تمركززدايي‏ها و واگذاري مسئوليت به استان‏ها؛

26. توجه جدي به حفظ سرمايه‏هاي ملي و مقابله با تعدي به منابع طبيعي؛

27. توجه به تحرك ديپلماسي جهت‏دار، برنامه‏دار، پخته و نافذ. ⁶⁵

همچنين، رهبر انقلاب در تبيين ويژگي‏هاي اصول‏گرايي، اصل شكوفايي اقتصادي را براي مسئولان دولت نهم چنين تشريح نموده‏اند:

اصل شكوفايي اقتصادي به معناي رسيدگي به زندگي مردم و اقتصاد كشور است. ما احتياج داريم كه از سرمايه‏گذاري حمايت بشود، كارآفريني بشود، توليد داخلي ترويج بشود، با قاچاق و فساد مجدانه مبارزه بشود، اشتغال به عنوان يك مبناي اصلي و يك هدف مهم دنبال بشود، ثبات و شفافيت و انسجام سياست‏ها و مقرّرات اقتصادي انجام بشود؛ مقرّرات اقتصادي‏اي كه امروز يك چيزي بگوييم فردا عوضش بكنيم، فايده‏اي ندارد. مقرّرات اقتصادي و قوانين ما، هم بايد ثبات داشته باشند كه مردم بتوانند روي آن برنامه‏ريزي كنند، هم بايد منسجم باشد و با هم بخواند و شفاف باشد. بازاريابي جهاني، يكي از مهم‏ترين وظايف براي رونق اقتصادي كشور است ـ كه ما نكرده‏ايم و جزو كم‏كاري‏هاي ماست ـ و اطلاع‏رساني كامل از فعاليت‏ها و برنامه‏ها. ما بايستي اينها را مدنظر داشته باشيم. البته برنامه‏هاي راهبردي اساسي كشور نبايد از نظر دور بماند. مسئله ذخاير ارزي مطمئن كه كشور بتواند با شوك‏هاي اقتصادي و ارزي مقابله كند، تأمين منابع توليد و سرمايه‏گذاري، برنامه‏هاي راهبردي توليد و انتقال آب و انرژي در كشور، جزو مسائلي است كه ما در چند سال آينده به شدت نيازمان به آنها محسوس خواهد شد. اينها بايستي با جديت دنبال بشود، اينها جزو همان مقوله رونق اقتصادي كشور است. پرداختن به همكاري‏هاي منطقه‏اي... چيزهاي لازمي است. ما اين چيزها را بايد با جديت دنبال كنيم و همت بگماريم. از نفت هم بايد استفاده بهينه كنيم. ⁶⁶

نتيجه‏گيري

گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه، در امتداد ساير گفتمان‏هاي قبلي انقلاب اسلامي و با هدف تكميل و بهينه‏سازي آنها، با احياي ارزش‏ها و آرمان‏هاي انقلاب، بر محور دال مركزي «ولايت»، دال‏هاي چهارگانه «عدالت»، «مهرورزي»، «پيشرفت و تعالي مادي و معنوي» و «خدمت‏رساني» را مفصل‏بندي و چينش كرده است.

در اين نوشتار بر اساس شاخص ديدگاه‏هاي مقام معظم رهبري، محاسن، نقاط قوت و ضعف‏هاي اين گفتمان، مورد اشاره و امعان‏نظر قرار گرفت و در اين زمينه شاخصه‏هاي گفتمان اصول‏گرايي واقعي از منظر ايشان، تبيين گرديد.

در هر حال، هيچ‏كدام از گفتمان‏هاي انقلاب اسلامي، نمونه كامل و آرماني اجراي اهداف و آرمان‏هاي انقلاب اسلامي و منويات بلند امام راحل قدس‏سره و مقام معظم رهبري نبوده‏اند؛ ولي همه اين گفتمان‏ها در تعاقب و تكامل يكديگر و جبران نقايص هم مطرح گشته و به گونه‏اي مقطعي تثبيت شده‏اند. به همين خاطر، همه گفتمان‏هاي مزبور، اعم از سازندگي، اصلاح‏طلبي، و اصول‏گرايي عدالت‏خواه، داراي تأثيرات عملي و ايجابي گسترده‏اي در حوزه‏هاي سياسي و اجتماعي و اقتصادي بوده‏اند و مي‏توان گفت: هر كدام از آنها كه در مرحله زماني پسيني‏تر و كامل‏تر از گفتمان قبلي بوده، داراي مزيت‏هاي بيشتري نسبت به گفتمان قبلي بوده است؛ چراكه تلاش نموده تا معايب گفتمان قبلي را از خود پيرايش نمايد و به اهداف و آرمان‏هاي بلند و متعالي انقلاب اسلامي و ديدگاه‏هاي امام راحل و رهبر فرزانه انقلاب جامعيت عمل بيشتري بپوشاند و اين موضوع درباره گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه دست‏كم از حيث آرايش گفتماني از نمود بسيار بيشتري برخوردار بوده است.

به همين دليل، مي‏توان گفتمان اصول‏گرايي عدالت‏خواه را دست‏كم در حوزه مفصل‏بندي و ارائه دال‏هاي خود، از دو گفتمان قبلي كم‏عيب‏تر دانست؛ ⁶⁷ هرچند كه اين گفتمان نيز در زمينه اجرا و تحقق دال‏هاي سياسي و اجتماعي خود با ناكارآمدي‏هايي مواجه بوده است و تذكرات و توصيه‏هاي مكرر مقام معظم رهبري نيز اشعار بر اهميت رفع اين معايب دارد.

---

• پى نوشت ها

  1 استاديار دانشگاه شيراز. دريافت: 20/12/87 ـ پذيرش: 17/2/88.

  2. discourse.

  3ـ براي اطلاع بيشتر از مباحث مطرح شده پيرامون تعاملات گفتمان با سياست و اجتماع، ر.ك: محمدرضا تاجيك، «گفتمان، سياست و اجتماع»، گفتمان، ش 8، ص 51ـ65 / پاول شيلتون، كريستينا شفنو، «گفتمان و سياست»، ترجمه مصطفي يونسي، گفتمان، ش 2، ص 59ـ71.

  4. Discourse analysis.

  5ـ براي اطلاع بيشتر در اين‏باره، ر.ك: دايان مك دانل، مقدمه‏اي بر نظريه‏هاي گفتمان، ترجمه حسينعلي نوذري.

  6ـ ديويد هوارث، «نظريه گفتمان»، ترجمه سيد علي‏اصغر سلطاني، علوم سياسي، ش 2، ص 156.

  7ـ ر.ك: برنامه دولت نهم، مرداد 1384.

  8ـ ر.ك: همان، ص 7ـ9.

  9ـ ر.ك: همان، ص 11.

  10ـ ر.ك: همان، ص 45.

  11ـ براي نمونه، ر.ك: احكام انتصابات سيدمهدي هاشمي به عنوان سرپرست وزارت كشور 28/2/1387، علي احمدي به عنوان وزير آموزش و پرورش (7/12/86)، حميد بهبهاني به عنوان وزير راه ترابري، سيد شمس‏الدين حسيني به عنوان وزير اقتصاد دارايي (22/5/1387) (ر.ك: قسمت احكام و دستورالعمل‏ها، در پايگاه اطلاع رساني رياست جمهوري اسلامي ايران: http://www.president.ir/fa).

  12ـ «تشكر كابينه از حمايت رهبر انقلاب از دولت»، پايگاه تحليلي خبري فردا (http://www.fatdanews.com)، مورخ 17 دي 1386، كد خبر 43664.

  13ـ نامه تشكر هيأت دولت به محضر رهبر معظم انقلاب، مورخ 11 شهريور 1387، (ر.ك: پايگاه اطلاع‏رساني رياست جمهوري، بخش آرشيو، پيام‏ها و نامه‏ها: (http://wwww.president.ir.fa).

  14ـ بيانات مقام معظم رهبري در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، مورخ 2/6/1387 (ر.ك: پايگاه اطلاع‏رساني دفتر مقام معظّم رهبري: http://www.leader.ir).

  15ـ ر.ك: غلامحسين الهام، «سخنراني در جمع دانشجويان دانشگاه امام صادق عليه‏السلام»، روزنامه خبر، ش 7988، 4 دي 1387، ص 38.

  16ـ ر.ك: بيانات مقام معظم رهبري در ديدار رئيس و نمايندگان مجلس شوراي اسلامي، 7/3/1385 (ر.ك: پايگاه اطلاع‏رساني دفتر مقام معظم رهبري، http://www.leader.ir).

  17ـ بيانات مقام معظم رهبري در ديدار رئيس‏جمهور و هيأت دولت، 6/6/1385.

  18ـ بيانات مقام معظم رهبري در ديدار رئيس‏جمهور، مسئولان و كارگزاران نظام، 9/4/1386.

  19ـ همان.

  20ـ بيانات مقام معظم رهبري در ديدار با مسئولان و كارگزاران نظام، 29/3/1385.

  21ـ بيانات رهبر معظم انقلاب در ديدار رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 6/6/1385.

  22ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب اسلامي در ديدار با رئيس‏جمهور و هيأت دولت، 4/6/1387.

  23ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار مسئولان و كارگزاران نظام، 29/3/1385.

  24ـ ر.ك: پيام رهبر انقلاب به مناسبت آغاز به كار هشتمين دوره مجلس شوراي اسلامي، 7/3/1387.

  25ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار استادان و دانشجويان در دانشگاه علم و صنعت، 24/9/1387.

  26ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار مسئولان و كارگزاران نظام، 29/3/1385.

  27ـ ر.ك: بيانات مقام معظم رهبري در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 6/6/1385.

  28ـ ر.ك: همان، 4/6/1386.

  29ـ ر.ك: بيانات مقام معظم رهبري در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 2/6/1387.

  30ـ ر.ك: همان.

  31ـ ر.ك: همان.

  32ـ همان.

  33ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 4/6/1386.

  34ـ بيانات رهبر معظم انقلاب در ديدار با مردم گرمسار، 21/8/1385.

  35ـ ر.ك: بيانات رهبر معظم انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 2/6/1387.

  36ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 6/6/1385.

  37ـ ر.ك: بيانات رهبر معظم انقلاب در ديدار با مسئولان و كارگزاران نظام، 29/3/1385.

  38ـ همان.

  39ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار با كارگزاران، 8/8/1384.

  40ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 6/6/1385.

  41ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و جمعي از مديران اجرايي و كارگزاران سراسر كشور، 9/4/1386.

  42ـ همان.

  43ـ پيام نوروزي مقام معظم رهبري به مناسبت تحويل سال نو، 1/1/1387.

  44ـ ر.ك: پيام مقام معظم رهبري به مناسبت آغاز به كار هشتمين دوره مجلس شوراي اسلامي، 7/3/1383.

  45ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار با مسئولان و كارگزاران نظام، 29/3/1385.

  46ـ پيام نوروزي رهبر انقلاب به مناسبت تحويل سال، 1/1/1387.

  47ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 15/7/1386.

  48ـ ر.ك: همان.

  49ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و هيأت وزيران، 4/6/1386.

  50ـ همان.

  51ـ ر.ك: همان.

  52ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رؤساي دانشگاه‏ها، مؤسسات آموزش عالي و مراكز تحقيقاتي، 23/5/1385.

  53ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار با جمعي از مديران اجرايي و كارگزاران كشور، 9/4/1386.

  54ـ بيانات رهبر انقلاب در جمع مردم شهرستان ابركوه، 16/10/1386.

  55ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار استانداران كشور، 8/12/1384.

  56ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و هيأت دولت، 4/6/1386.

  57ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار با جمعي از مديران و كارگزاران سراسر كشور، 9/4/1386.

  58ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار كارگران نمونه و مسئولان وزارت كار و امور اجتماعي، 4/2/1387.

  59ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 2/6/1387.

  60ـ همان.

  61ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار مسئولان و كارگزاران نظام، 29/3/1385.

  62ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و هيأت دولت، 4/6/1386.

  63ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب با رئيس‏جمهور و هيأت دولت، 2/6/1387.

  64ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار رئيس‏جمهور و جمعي از مديران اجرايي و كارگزاران سراسر كشور، 9/4/1386.

  65ـ ر.ك: بيانات رهبر انقلاب در ديدار با رئيس‏جمهور و اعضاي هيأت دولت، 6/6/1385.

  66ـ بيانات رهبر انقلاب در ديدار مسئولان و كارگزاران نظام، 29/3/1385.

  67ـ ر.ك: بهرام اخوان كاظمي، نقد و ارزيابي گفتمان‏هاي سياسي و اجتماعي مطرح در جمهوري اسلامي از 2 خرداد 1376 تا 22 خرداد 1388.

  ---

• ··· منابع

  ـ اخوان كاظمي، بهرام، نقد و ارزيابي گفتمان‏هاي سياسي و اجتماعي مطرح در جمهوري اسلامي (از 2 خرداد 1376 تا 22 خرداد 1388)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، در دست چاپ.

  ـ الهام، غلامحسين، «سخنراني در جمع دانشجويان دانشگاه امام صادق (ع)»، رونامه خبر، ش 7988، 4 دي 1387، ص 38.

  ـ برنامه دولت نهم، تهران، دبيرخانه شوراي اطلاع‏رساني دولت، مرداد 1384.

  ـ پايگاه اطلاع‏رساني دفتر مقام معظم رهبري: http://www.leader.ir.

  ـ پايگاه اطلاع‏رساني رياست جمهوري اسلامي ايران، بخش آرشيو، پيام‏ها و نامه‏ها:http://wwww.president.ir.fa .

  ـ تاجيك، محمدرضا، «گفتمان، سياست و اجتماع»، گفتمان، ش 8، تابستان 1382، ص 51ـ65.

  ـ شيلوت، پاول و كريستينا شفنو، «گفتمان و سياست»، ترجمه مصطفي يونسي، گفتمان، ش 2، پاييز 1377، ص 59ـ71.

  ـ مك دانل، دايان، مقدمه‏اي بر نظريه‏هاي گفتمان، ترجمه حسينعلي نوذري، تهران، فرهنگ گفتمان، 1380.

  ـ هوارث، ديويد، «نظريه گفتمان»، ترجمه سيد علي‏اصغر سلطاني، علوم سياسي، ش 2، پاييز 1377.