معرفت

رویکرد اسلام به چهار کارکرد مهم خانواده

اسماعیل چراغى کوتیانى1

چکیده

نهاد خانواده و کارکردهاى آن از دیرباز از سوى ادیان، مکاتب و فرهنگ هاى مختلف، مورد توجه قرار گرفته است. این نهاد تأثیرگذار در اسلام نیز از جایگاه والایى برخوردار بوده و به آن توجه ویژه اى شده است. هدف این نوشتار، که رویکرد اسلام به خانواده و چهار کارکرد مهم آن را مورد بررسى قرار مى دهد، دست یابى به نگرش اسلام به خانواده و کارکردهاى آن است. از این رو، این مقاله با رویکرد نظرى و تحلیلى، نگاهى گذرا به جایگاه نهاد خانواده در اسلام دارد و پس از آن، ضمن برشمردن کارکردهاى مهم خانواده، به تبیین رویکرد اسلام در این خصوص پرداخته است. نویسنده با روش اسنادى و با مراجعه به متون اصلى آموزه هاى اسلام، مسئله را تبیین نموده است.

کلیدواژه ها : خانواده، اسلام، کارکرد، جامعه پذیرى، تنظیم روابط جنسى، عاطفه و همراهى، حمایت و مراقبت.

مقدّمه

مسئله ازدواج انسان ها سابقه اى به بلنداى حضور اولین انسان ها در روى زمین دارد. اسلام نیز براى خانواده ارزش فراوانى قایل است و در سوره هاى متعدد قرآن کریم از آن سخن به میان آورده است. با نگاهى گذرا به کتاب هاى فقهى و اخلاقى و حتى رساله هاى عملیه، روشن مى شود که اسلام با چه وسعت نظرى به بحث از این نهاد پرداخته است. برخلاف بسیارى از مکاتبِ بنام مذهبى و یا فلسفى که به ازدواج با نظرى کراهت آمیز مى نگرند و آن را مذموم و مختص وقت ضرورت مى دانند، و تجرد را مقدّم بر ازدواج و ازدواج را تنها به عنوان راهى براى فرار از بدکارى به رسمیت مى شناسند، اسلام با تأکیدهاى فراوان به ازدواج، تشکیل خانواده را مورد تشویق قرار مى دهد.

در اسلام، خانواده یکى از نهادهاى زیربنایى بنیاد هستى و از ساختارهاى اصلى جامعه اسلامى به شمار مى آید که همگام با دیگر ساختارهاى جامعه در راه تحقق اهداف انسان، به عنوان خلیفه و جانشین خداوند، گام برمى دارد.از دیدگاه آموزه هاى دینى، خانواده سنگ بناى جامعه است که فرد را به جامعه، و نسل ها را به یکدیگر مرتبط مى سازد و گروه هاى اجتماعى گوناگون را به هم پیوند مى دهد. با توجه به سطوح مختلف جامعه (فرد، خانواده، همسایگان، ملت، امت و...) خانواده مرکز ثقل جامعه اسلامى است.2

از نگاه اسلام، تشکیل خانواده آنچنان محبوب و مورد درخواست است که هیچ سازمان و بنایى محبوب تر از آن در نزد خداوند، وجود ندارد.3

«پس از پذیرش اسلام، براى مسلمانان سود و بهره اى بالاتر از سود همسر مسلمان نیست؛ همسرى که وقتى به سویش نظر مى افکند خوشحال گردد و هنگامى که فرمانى به او دهد اطاعت نماید و در غیاب شوهر مال و دارایى اش را نگه دارى کند.»4  از سوى دیگر، در منابع اسلامى بر این نکته تأکید شده است که ازدواج زمینه ساز رشد و کمال است و عزوبت زمینه ساز انحطاط و عقب ماندگى؛5  و براى آنکه انسان ها را به تشکیل خانواده تشویق و ترغیب کند، آن را سنّت پیامبر دانسته، و پیروى از آن را پیروى از سنّت و شیوه زندگى وى به شمار آورده است.6

اسلام به صراحت دستور مى دهد که افراد مجرّد را به تشکیل خانواده وادارید و در این راه از فقر و ندارى هراس نداشته باشید که خداوند بى نیازتان خواهد کرد،7و ازدواج را جزء حقوق فرزندان بر پدر و مادر مى داند.8

از یک سو، جامعه اسلامى و همه مسلمانان را تشویق مى کند که در امر تشکیل خانواده به جوانان کمک کنند9

از سوى دیگر، با هشدار نسبت به بى توجهى به تشکیل خانواده، آسیب هاى بى توجهى به ازدواج را مورد توجه قرار مى دهد.10

با توجه به تأکید اسلام بر تشکیل خانواده، این نوشتار بر آن است رویکرد اسلام به کارکردهاى خانواده را مورد بررسى قرار دهد. از این رو، سؤال اساسى این است: نوع نگاه اسلام به کارکردهاى خانواده چگونه است و در این خصوص چه توصیه هایى را براى کارآمدى بیشتر خانواده ارائه مى دهد؟

کارکردهاى خانواده

نهاد خانواده طى قرون متمادى و بخصوص در چند قرن اخیر، شکل هاى مختلفى را پذیرفته و در فرهنگ هاى گوناگون به قالب هاى متفاوتى درآمده است. با وجود این، خانواده در شکل هاى مختلف آن همواره کارکردهاى بسیارى را دارا بوده است. جامعه شناسان، شش کارکرد اساسى را براى خانواده برشمرده اند که عبارتند از: تولید مثل، تأمین پایگاه اجتماعى، تنظیم رفتار جنسى، حمایت و مراقبت، عاطفه و همراهى، و جامعه پذیرى. در این نوشتار، به دلیل ضیق مجال، رویکرد اسلام به چهار کارکرد اخیر را مورد بررسى قرار مى دهیم.

الف. تنظیم رفتار جنسى

یکى از کارکردهاى مهم خانواده، کارکرد تنظیم روابط جنسى است. اساسآ یکى از هدف هاى ازدواج و تشکیل خانواده، تأمین نیازهاى جنسىِ زن و مرد است. بى شک، بدون جذب و انجذاب جنسى و روابط جنسى مطلوب، زندگى زناشویى با سعادت و شیرینى همراه نخواهد بود. دانشمندان بر این نکته تأکید کرده اند که «مسائل جنسى در زناشویى، نقش مهمى را بازى مى کنند و داشتن روابط جنسى مطلوب از ضروریات هر خانواده مى باشد... . اغلب اشکالات خانوادگى مستقیمآ یا به طور غیرمستقیم معلول ناسازگارى هاى جنسى بوده و عامل جنسى در سعادت زناشویى نقش مهمى را بازى مى کند.»11

حال سؤال این است که دیدگاه اسلام در این باره چیست؟ براى پاسخ به این سؤال، بحث خود را در سه بخش زیر پى مى گیریم.

1. غریزه جنسى در اسلام

بر اساس اندیشه مسلمانان، اسلام دینى واقع نگر است و آموزه ها و تعالیم آن بر اساس مصلحت و مفسده واقعى انسان ها بیان شده است. از این رو، در بیان احکام خود به واقعیت هاى زندگى انسان ها نظر داشته است. یکى از واقعیت هاى زندگى انسان ها نیاز آنها به ارضاى غریزه جنسى است که اسلام با نگاهى مثبت بدان نگریسته. با

دقت در متون دینى اسلام، با طیف وسیعى از آیات و روایات روبه رو مى شویم که به غریزه جنسى انسان ها پرداخته اند. از سوى دیگر، همه آیات و روایاتى که مسلمانان را به ازدواج و تشکیل خانواده دعوت مى کنند، به نوعى به رفتارهاى جنسى انسان ها توجه دارند.

از نظر اسلام، همسردوستى و رابطه جنسى و نیاز غریزى انسان ها به جنس مخالف، تدبیرى خدایى است که سبب ساز پیوند زن و مرد و در نتیجه، استمرار نسل بشر است. خداوند در قرآن مى فرماید: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا کَثِیرآ وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِی تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبآ) (نساء: 1)؛ اى مردم، بترسید از عصیان پروردگار خود؛ آن خدایى که همه شما را از یک تن بیافرید و هم از آن جفت او را خلق کرد و از آن دو تن خلقى بسیار در اطراف عالم از مرد و زن برانگیخت. از این سنخ آیات استفاده مى شود که غریزه جنسى باعث تداوم نسل انسان است. از عبارت (وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالا کَثِیرآ وَنِسَاء) به خوبى استفاده مى شود که انتشار افراد و تدوام نسل انسان، بر اثر رفتارهاى جنسى و ارتباط دو همسر مى باشد و رابطه زناشویى به منظور تکثیر نسل در متن خلقت قرار داده شده است.12  چیزى که فطرى انسان و طبیعت خلقت بشر است، به خودى خود نمى تواند ارزش منفى داشته باشد.

در روایات اسلامى نیز با اشاره به غریزه جنسى انسان ها، بر ارزش مثبت داشتن آن تأکید شده است. در برخى از روایات، علاقه به زنان از جمله اخلاق پیامبران13  و از نشانه هاى ایمان14  و نیز به عنوان نور چشم پیامبر15  و لذت بخش ترین چیزها16  معرفى شده است. روشن است که علاقه به زنان، گاه به خاطر جنبه هاى عاطفى است و گاه به خاطر مسائل جنسى.

آیات و روایات بسیارى که در این زمینه وجود دارند، با نفى این اندیشه که ازدواج و ارضاى نیاز جنسى کارى پلید، زشت، شیطانى و داراى ارزش منفى است،تأکید دارند که این گونه اندیشه ها در قاموس اسلام جایگاهى ندارند.

اسلام برخلاف برخى ادیان و مکاتب، رفتارهاى جنسى را امرى طبیعى و فطرى مى داند که مانند هر نیاز فطرى دیگر باید برآورده شود. شهید مطهّرى پس از بیان اینکه مسیحیت «ازدواج» و «علاقه و آمیزش جنسى» را فکرى پلید مى دانند، به تحلیل این اندیشه پرداخته و با مقایسه آن با اندیشه اسلام، تقابل این دو نوع نگاه را متذکر مى شود. ایشان در این زمینه مى نویسند :

ظاهرآ علت اینکه فکر پلیدى علاقه و آمیزش جنسى در میان مسیحیان تا این حد اوج گرفت، تفسیرى بود که از بدو تشکیل کلیسا، از طرف کلیسا براى مجرد زیستن حضرت مسیح صورت گرفت... به عقیده ارباب کلیسا، تقوا ایجاب مى کند که انسان از ازدواج خوددارى کند... . کلیسا ازدواج را به نیّت تولیدنسل جایز مى شمارد، اما این ضرورت پلیدى ذاتى این کار را از نظر کلیسا از میان نمى برد. علت دیگر جواز ازدواج دفع افسد به فاسد است؛ یعنى به این وسیله از آمیزش هاى بى قید و بند مردان و زنان جلوگیرى مى شود.17

وى سپس در مقام مقایسه این نوع نگرش با نگرش اسلام مى نویسد :

در اسلام کوچک ترین اشاره اى به پلیدى علاقه جنسى و آثار ناشى از آن نشده است... از نظر اسلام، علاقه جنسى نه تنها با معنویت و روحانیت منافات ندارد، بلکه جزء خوى و خلق انبیا است.18

نکته اى که در پایان این بخش لازم است متذکر شویم این است که راز ارزش مثبت داشتن ارضاى این غریزه این

است که از نگاه اسلام غریزه جنسى یک امر طبیعى و فطرى است و چیزى که نظام تکوینى و طبیعى در انسان قرار داده نمى تواند داراى ارزش منفى باشد؛ زیرا این امر سبب ساز تناقض میان تکوین و تشریع و ناهماهنگى بین نظام هستى و نظام اخلاقى خواهد بود. در حالى که از نظر اسلام، نظام تکوینى و طبیعى نه تنها منافاتى با نظام تشریع ندارد، بلکه مکمّل آن است. از این منظر، دین و قوانین تشریعى دینى، فطرى است و هماهنگ با طبیعت انسان مى باشد و یکى از رمزهاى فراگیرى و جهانى و ابدى بودن دین هم همین است.

2. روابط جنسى در چارچوب خانواده

بحث دیگرى که درباره کارکرد خانواده در خصوص تنظیم روابط جنسى از نگاه اسلام باید به آن بپردازیم مسئله چارچوب رفتارهاى جنسى است. سؤال این است که آیا ارزش مثبت داشتن ارضاى غریزه جنسى در نظر اسلام به معناى مطلق بودن این ارزش رفتار جنسى است و یا اینکه اسلام محدوده خاصى را براى رفتارهاى جنسى معرفى مى کند که اگر در آن چارچوب باشد ارزشمند خواهد بود؟

از نگاه اسلام، انسان ها آزاد آفریده شده اند و آزادى گوهرى الهى است که خداوند به بندگانش هدیه داده است. اما بى شک آزادى بى حد و حصر و بدون قید و شرط نه تنها به سود انسان ها نیست، بلکه گاه به زیان آنهاست و آسیب هاى فردى و اجتماعى بسیارى را براى آنان به دنبال دارد. از این رو، دین به منظور پیش گیرى از این آسیب ها، براى رفتارهاى انسانى محدودیت هایى را قرار داده است که رفتارهاى جنسى نیز از این قانون مستثنا نیستند.

در نگاه اسلام، رفتارهاى جنسى انسان، قانونمند است و از قواعد رفتارى خاصى پیروى مى کند؛ زیرا در رفتارهاى جنسى هدف آن است که هم نیازهاى فطرى انسان پاسخ گفته شود و هم این رفتار متناسب شأن انسانیت باشد تا زمینه تعالى و رشد معنوى انسان فراهم گردد، نه اینکه چون حیوان پاسخى باشد به یک غریزه کور و عارى از رشد اخلاقى و تدبیر انسانى.

از منظر اسلام، خانواده سنگ بناى جامعه انسانى است؛ جامعه اى که براى تداوم بقا، رشد و شکوفایى و نیل به اهدافش، نیازمند یک نظم هنجارى است و اساس این نظم هنجارى با تشکیل خانواده، براى جامعه مهیا خواهد شد؛ زیرا مسائل اجتماعى و حقوقى (مانند مسائل نسب، ارث، انفاق، و تربیت) و دیگر مسئولیت هایى که پدر و مادر نسبت به فرزند و یکدیگر دارند (مانند اطاعت، تمتع، التذاذ و مواردى نظیر آن) همه بر تشکیل خانواده بار خواهند شد و لازم است رعایت شوند تا جامعه، جامعه اى انسانى باشد و زمینه رشد عواطف و فضایل انسانى، عشق، و ایثار در آن فراهم شود و متقابلا زمینه هاى فساد و انحطاط و تباهى و بیمارى هاى جسمى و روانى و سقوط در زندگى حیوانى از بین برود. همین توجه به مصالح فردى و اجتماعى انسان ها، اسلام را بر آن داشته است که براى رفتارهاى جنسى انسان، حیطه و حوزه خاصى را قایل شود: نظام ازدواج وتشکیل خانواده.

از این رو، در نگاه اسلام قالب کلى محدودیت هاى اجتماعى در ارضاى غریزه جنسى، همان ازدواج قانونى و شرعى است که باید رفتارهاى جنسى در این چارچوب محدود شود تا با دیگر مصالح انسانى تضاد نداشته باشد.

اسلام، آزادى هاى جنسى و رفتارهاى جنسى بى قید و بند و رها از هرگونه الزامات اخلاقى را امرى زشت و مذموم مى داند و براى آن کیفرهاى خاصى را مشخص کرده است. اسلام براى قانونمند کردن روابط جنسى و محدود کردن آن به محیط خانواده، به مردان و زنان جامعه اسلامى دو توصیه مهم ارائه مى دهد. اول آنکه از همه مردان و زنان مى خواهد که به ارزش هایى که کنش هاى جنسى انسان را جهت مى دهند و زمینه ساز طهارت اجتماعى اند، احترام بگذارند و به آنها عمل کنند. تأکید اسلام بر ارزش «حیا» و «عفت» از این گونه توصیه هاى راهبردى است. در بینش اسلامى، حیا و عفت به عنوان یک خصلت انسانى، مبناى روابط زن و مرد در فرهنگ اسلامى است. پوشش و حجاب که هنجارهاى این ارزش اند در راستاى حفظ و رشد این خصلت قرار دارند و منع از تبرّج (خودآرایى) و اختلاط با نامحرمان با این فلسفه شکل گرفته است.19  از این رو، اسلام به زنان و مردان توصیه مى کند که جامعه اسلامى را با رفتارهاى نیک، پاک نگاه دارند و از رفتارهایى که طهارت اجتماعى را به خطر مى اندازد، پرهیز کنند. به مردان و زنان مؤمن توصیه مى کند که از نگاه خیره به یکدیگر بپرهیزند20  و از زنان مى خواهد تا زینت هاى خود را از نامحرمان بپوشانند و حتى در راه رفتن توجه نامحرم را به خود معطوف ندارند21  و در سخن گفتن نیز به هوش باشند تا

دل هاى مریض را به سوى خود جلب نکنند.22  از نظر اسلام، به کارگیرى این راه کارها در راستاى محدودسازى روابط جنسى در خانواده، از نظر روانى به بهداشت روانى اجتماع کمک مى کند و از جنبه خانوادگى سبب تحکیم روابط افراد خانواده و برقرارى صمیمیت کامل بین زوجین مى گردد و از جنبه اجتماعى موجب حفظ و استیفاى نیروى کار و فعالیت اجتماع مى شود و از نظر وضع زن در برابر مرد، سبب مى گردد که ارزش زن در برابر مرد بالا رود.23

توصیه دومى که اسلام براى فرایند محدودسازى رفتارهاى جنسى در چارچوب خانواده براى مردان و زنان جامعه اسلامى بیان مى کند این است که محیط خانوادگى خود را به گونه اى بسازند تا آمادگى کامل براى کامیابى همسران از یکدیگر را داشته باشد. اسلام، زن و یا مردى را که از این نظر کوتاهى کنند مورد نکوهش قرار مى دهد. از زنان و مردان مى خواهد تا از همه امورى که زمینه ساز دلزدگى در رابطه جنسى است، دورى گزیده و در مقابل، به انجام کارهایى که روابط جنسى را براى همسر لذت بخش تر مى کند، همت گمارند. به گفته شهید مطهّرى، «شاید براى یک نفر فرنگى شگفت انگیز باشد که اگر بشنود اسلام مزاح و ملاعبه زن و شوهر، آرایش کردن زن براى شوهر، پاکیزه کردن شوهرْ خود را براى زن مستحب مى داند... در اسلام زنى که در آرایش و زینت خود براى شوهر کوتاهى کند، نکوهش شده است. کما اینکه مردانى که در ارضاى زن خود کوتاهى کنند نیز نکوهش شده اند.»24

3. اسلام و تمایلات جنسى زنان

آنچه از بررسى متون اسلامى به دست مى آید این است که اسلام اصل تمایل جنسى زنان را همچون مردان مى پذیرد و آن را نیاز زن مى داند. از نگاه اسلام، زن در انسانیت هیچ تفاوتى با مرد ندارد و به مقتضاى انسان بودن، اصل نیازهاى طبیعى در او هیچ تفاوتى با نیازهاى مرد ندارد. همان گونه که همه انسان ها ـ چه زن و چه مرد ـ به تغذیه نیاز دارند که باید برآورده شود، غریزه جنسى نیز نیازى است براى آسودن تن و حاجتى است براى ادامه حیات، و از این حیث میان زن و مرد هیچ تفاوتى وجود ندارد.

در آموزه هاى دینى اسلام، درباره روابط جنسى زن و مرد بر نکاتى تأکید شده که با دقت در آنها به خوبى مى توان وجود اصل تمایلات جنسى در زنان را دریافت. اسلام بر تأمین نیازهاى جنسى زنان در چارچوب خانواده، به طور خاص تأکید دارد و از این نظر کارکرد یاد شده را هم درباره مردان و هم درباره زنان صادق مى داند. از پیامبر اکرمˆ نقل شده که فرمودند: «سه چیزند که جفا و ظلم اند... سوم: آمیزش قبل از شوخى و مغازله است.25  و نیز سه چیز را نشانه ناتوانى و ضعف دانسته اند که یکى از آنها این است که مرد رابطه جنسى با همسرش برقرار کند و پیش از آنکه با او سخنان مناسب گوید و انس گیرد، کار خود را تمام کند و حاجت خود را برآورد، پیش از آنکه زن نیاز خود را برآورده باشد.26

ایشان همچنین به مردان توصیه مى کند که به هنگام روابط جنسى با همسر مداعبه و شوخى کردن را فراموش نکنند که این، روابط جنسى را دلپسندتر مى کند.27  نیز به آنان

سفارش مى کند که این امور را رعایت کنند؛ زیرا زنان هم نیازهایى دارند که باید برآورده شود.28  در برخى کتب

روایى نیز بابى وجود دارد به نام «باب استحباب ملاعبه و مداعبه با همسر».29

در برخى از روایات بر حق همبسترى (که بر اساس آن، شوهر مجاز نیست بدون رضایت زن، بیش از چهار ماه از همبستر شدن با وى خوددارى کند)30  و وجوب ارضاى نیازهاى جنسى زن توسط شوهر در مواردى که خطر آلوده شدن زن به گناه در کار باشد31  تأکید شده است که نمونه هاى دیگرى از توجه خاص اسلام به میل جنسى زنان است.

این گونه آموزه هاى دینى بر این نکته مهم تأکید دارند که باید تمایلات جنسى زنان را جدّى گرفت و نسبت به آن بى توجه نبود. اسلام بر خلاف برخى مکاتب و ادیان دیگر، تمایلات جنسى زنان را به رسمیت شناخته و آن را نیاز و حقّ زنان، و برآوردن آن را سبب ساز دلپذیر شدن روابط جنسى و مایه تحکیم خانواده دانسته است؛ زیرا اگر نیاز انسان از راه درست و صحیح آن برآورده نشود، هم آرامش روانى خانواده به خطر مى افتاد و هم گاه ممکن است این نیاز از راه هاى نامشروع برآورده شود که در هر صورت، بنیان خانواده به مخاطره خواهد افتاد. از این رو، اسلام به مردان هشدار مى دهد که به تمایلات همسران خویش توجه کنند؛ زیرا در آنها نیز «نیازى» است که باید برطرف شود.

نکته دیگرى که در اینجا لازم است بیان شود این است که هرچند اسلام وجود اصل تمایلات جنسى را براى زنان و مردان ـ هر دو ـ مى پذیرد، اما به تفاوت بین تمایلات زن و مرد عقیده دارد. به عبارت دیگر، در آموزه هاى دینى به روایاتى برمى خوریم که سائق جنسى مرد را از حیث کمّى و سائق جنسى زن را از حیث کیفى برتر و قوى تر معرفى مى کند. همچنین بردبارى جنسى زن را بیش از مرد و تحریک پذیرى جنسى زن و مرد را نیز متفاوت دانسته است.32  بر اساس همین عقیده به تفاوت تمایلات جنسى زن و مرد است که فقه اسلامى در زمینه ارضاى غریزه جنسى، گاه زن و مرد را به حقوق و تکالیف متفاوتى در این خصوص ملزم کرده است. توجه ویژه اسلام به واقعیت هاى زندگى انسان ها و بنا ساختن دستورات و آموزه هاى خود بر اساس مصلحت ها و مفسده هاى واقعى زندگى انسان ها، باعث شده که برخى فمینیست ها از این واقع گرایى اسلام تجلیل کنند. نوال سعداوى، فمینیست مشهور عرب، در این زمینه مى گوید : «محمّد [ˆ] از جهت درک مسائل جنسى بر بیشتر مردان عصر جدید برترى دارد، و نیز از جهت توانایى و شهامت اعتراف به امورى که بیشتر مردان فرهیخته عرب به آنها اعتراف نکرده و یا از اعتراف به آنها احساس مشقّت کرده اند؛ که موضوع مداعبات جنسى از جمله این امور است.»33

ب. حمایت و مراقبت

زندگى خانوادگى، نوعى زندگى اجتماعى است که بر پایه تعاون و همبستگى و همکارى اعضا سامان مى یابد. همان گونه که در زندگى اجتماعى، انسان ها بدون یارى همدیگر نمى توانند نیازهاى زیستى و روانى خود را برآورده سازند، در زندگى خانوادگى نیاز اعضا براى برآورده شدن نیازهایشان به یارى یکدیگر نیازمندند. وجود کودکان و خردسالانى که توانایى برآوردن نیازهاى اولیه و مراقبت از خود را ندارند و نیز حضور سالمندان یا بیمارانى که از رفع نیاز خویش عاجزند، ضرورت کارکرد مراقبتى و حمایتى خانواده را روشن مى کند.

از نگاه اسلام، انسان موجودى نیازمند است. و بدون یارى دیگران، توانایى برآوردن نیازهاى خویش را ندارد. از این رو، استعدادهاى انسان ها متفاوت آفریده شده تا بتوانند نیازهاى یکدیگر را برآورده سازند.34  روشن است که این نیازمندى، مخصوص ساحتى خاص از زندگانى بشر نیست، بلکه در ساحت هاى مختلف زندگى انسان جریان دارد. یکى از این ساحت هاى نیاز انسان، نیاز به مراقبت و حمایت است. جلوه هاى این نیاز را در همه مراحل عمر انسان مى توان به روشنى مشاهده کرد، هرچند در دوران نوزادى و خردسالى و نیز پیرى و سالمندى، این نیاز ظهور و بروز بیشترى دارد.

در دیدگاه اسلام، همه انسان ها در مراقبت و حمایت از یکدیگر مسئولیت دارند و این تکلیفى است که بر عهده همه اعضاى جامعه اسلامى نهاده شده. در حدیث نبوى چنین آمده است: «همه شما مراقب و نگاهبان یکدیگرید و از آن سؤال مى شوید.»35  در این روایت نقش مراقبت و حمایت به عنوان یک نقش اجتماعى براى همه مسلمانان تعیین شده است که همه در برابر آن باید پاسخگو باشند.اما این نقش منحصر در جامعه نیست، بلکه در خانواده نیز پدر و مادر باید نقش مراقبتى و حمایتى نسبت به فرزندان خویش داشته باشند. پیامبر اکرمˆ در ادامه همین روایت مى فرماید: «مرد نگاهبان و مراقب خانواده اش مى باشد و باید پاسخگو باشد. زن نیز نگاهبان خانه شوهر و فرزندانش مى باشد و باید پاسخگو باشد.»36  بى شک، این نقش مراقبتى و حمایتى که بر عهده پدر و مادر گذاشته شده است، مراقبت هاى زیستى، روانى و معنوى از فرزندان و سایر اعضاى خانواده را شامل مى شود.

حق حمایت و مراقبت کودک، که از حقوق او و از جهاتى از مهم ترین حقوق او به شمار مى رود، براى حفظ و حراست او و نیز ایجاد رشد در اوست. اصلْ در آن، به وجود آوردن شرایط و عواملى است که مکمّل زندگى سالم و طبیعى او بوده و از بروز بسیارى از موانع و حوادث جلوگیرى کند. کودک نیاز به حمایت دارد و غرض از آن، وجود پشتیبانى محکم است که او را در طریق حرکت به سوى رشد و کمال یارى دهد. او باید به این امر دلگرم باشد که مى تواند پیش رود و اگر در سر راه او مانعى پدید آید مى تواند آن را از میان بردارد و والدین و مربیان کمک کننده اویند. کودک، نیاز به مراقبت دارد؛ چراکه به خیر و صلاحِ خود، واقف نیست.37

در آموزه اى دینى، از کارکرد مراقبتى و حمایتى خانواده، به «حضانت» تعبیر شده است. تعبیر حضانت، هم حمایت ها و مراقبت هاى زیستى و هم جنبه هاى روانى و معنوى مراقبت و حمایت را شامل مى گردد. هرچند در این بخش انواع مراقبت ها ذکر مى گردند، اما تأکید ما بیشتر بر روى مراقبت هاى زیستى است؛ زیرا موضوع مراقبت هاى روانى و معنوى را در بحث از کارکردهایى همچون عاطفه و همراهى و جامعه پذیرى، پى خواهیم گرفت.

حضانت به معناى پروراندن و پروردن است. ریشه این لغت واژه «حِضن» است که زیر بغل تا تهیگاه و آغوش را مى گویند. در بغل گرفتن، در کنار نهادن و زیر پر و بال گرفتن نیز از معانى دیگر آن است. به پدر و مادر «حاضِن» و «حاضِنه» گفته مى شود؛ زیرا وظیفه نگه دارى و تربیت کودک را بر عهده دارند.38

در متون فقهى نیز براى حضانت تعاریفى ذکر شده است که بر همین معنا تطبیق دارد. صاحب جواهر، فقیه بزرگ اسلامى، از علّامه حلّى و شهید ثانى نقل کرده که در معناى حضانت، چنین گفته اند: «ولایة و سلطنة على تربیة الطفل و ما یتعلق بهما من مصلحة حفظه و جعله فى سریره و کحله و تنظیفه و غسل خرقته و ثیابه»؛39

حضانت، نوعى ولایت و تسلط بر پرورش کودک است و آنچه بدان ربط دارد؛ از قبیل: نگه دارى، گذاردن در گهواره، نظافت و شستن لباس هایش.

این نکته شایان ذکر است که کارکرد مراقبتى و حمایتى خانواده، مخصوص به کودکان نیست، بلکه همه اعضاى خانواده باید در مراقبت و حمایت از همدیگر بکوشند. همسران، خواهران و برادران، پدر و مادر و سایر اعضاى خانواده، نسبت به همدیگر این نقش کلیدى را بر عهده دارند. اما چون غالبآ کودکان نیاز بیشترى به مراقبت و حمایت دارند، تکیه بحث ما بیشتر بر روى نقش مراقبتى و حمایتى خانواده از کودکان مى باشد.

از نگاه اسلام، این کارکرد به گستره اى خاص از زندگى کودکان اختصاص ندارد، بلکه ابعاد مختلفى از زندگى آنان را دربر مى گیرد. به عبارت دیگر، یکى از وظایف حساس پدر و مادر، مسئولیت اداره خانواده و رسیدگى به نیازها و مشکلات فرزندان و افراد خانواده است. این وظایف جنبه هاى مختلفى را دربر مى گیرد، که از آن جمله مى توان به موارد ذیل اشاره کرد :

1. مراقبت و حمایت اقتصادى و معیشتى

دنیاى کودک دنیاى ضعف و ناتوانى است. در برخى از روایات به این نکته اشاره شده است که نوزاد انسانى، ضعیف ترین موجود نسبت به نوزادهاى دیگر حیوانات است.40  از این رو، براى برآوردن نیازهاى اولیه زیستى خود، نیازمند حمایت و مراقبت پدر و مادر است. به همین دلیل، از نگاه اسلام، اداره فرزندان از نظر خوراک و پوشاک و مسکن، از وظایف پدر و مادر شمرده شده است. در تعالیم اسلامى سفارش هاى بسیارى درباره تغذیه کودک و شیوه هاى درست آن بیان شده است که از جمله آنها روایاتى است که بر تغذیه کودک با شیر مادر تأکید کرده و آن را با برکت ترین غذا براى کودک معرفى کرده است.41  در برخى دیگر از روایات به پدر و مادرها توصیه شده که به کودکان خود، غذاهاى مقوى بخورانند تا از رشد جسمى خوبى برخوردار شوند.42

2. مراقبت ها و حمایت هاى روانى و عاطفى

از میان مجموعه نیازهاى آدمى، شاید هیچ کدام به اهمیت و اعتبار نیازهاى عاطفى و نیاز به مهر و محبت نباشند. به جرئت مى توان ادعا کرد که نقش این گونه نیازها در ادامه حیات متعادل انسان، از نقش نیازهاى اقتصادى و معیشتى کمتر نیست، به گونه اى که روان شناسان آن را از جمله نیازهاى اساسى آدمى برشمرده اند و محرومیت آن را سبب ساز بروز عوارض و آسیب هاى روانى و ریشه بسیارى از نابهنجارى ها و ناسازگارى ها دانسته اند.43

فرزندان، رحم، شفقّت، مهربانى، نیکوکارى، از خودگذشتگى، ادب، فروتنى و سایر فضیلت هاى نفسانى را در سال هاى نخستین زندگى در دامن پرمهر و عطوفت پدر و مادر مى آموزند. این عطوفت پدر و مادر و آرامش خانوادگى است که شخصیت فرزندان را مى سازد. به همین دلیل، فقدان این عطوفت و بى توجهى به نیازهاى روانى فرزندان، زمینه را براى خروج آنان از حالت تعادل شخصیتى و گرایش به ناهمنوایى با جامعه و ارزش هاى آن، فراهم مى سازد. علاقه پدر و مادرى و مراقبت دقیق ابتدایى آنان، اگر توأم با گرمى و ثبات و پایدارى باشد، زیربناى حسن رضایتمندى و اطمینان و اعتماد به دیگران را در کودک ایجاد مى کند و او را به تعادل شخصیتى نزدیک تر مى نماید. از این رو، روان شناسان بر این نکته تأکید کرده اند که «ریشه بسیارى از ناسازگارى جوانان را باید در سلوک والدین آنان، در مراحل اولیه کودکى جست وجو کرد. اگر پدر و مادر در شرایطى باشند که بتوانند با سلوک خویش نیازمندى هاى عاطفى کودکان خود را برآورند، شاید مشکلاتى که بعدها در سنین جوانى خودنمایى مى کند، اصلا به وجود نیاید.»44

در آموزه هاى دین اسلام، به مسائل روانى و عاطفى فرزندان توجه ویژه اى مبذول شده است. اسلام به پدر و مادرها سفارش مى کند که تلاش کنند از جنبه هاى عاطفى و روانى، فرزندان خود را مورد حمایت و مراقبت قرار دهند. یکى از نیازهاى کودکان، نیاز به محبوب بودن و مهربانى است. اسلام با توجه به این نیاز به پدران و مادران جامعه اسلامى توصیه مى کند: «کودکان را دوست داشته باشید و با آنان مهربان باشید.»45  و آنچنان بر مهربانى با کودکان تأکید دارد که پدر و مادر را از بى توجهى به وعده اى که به کودک داده اند، منع مى کند.46  و اصولا محبت و مهربانى به فرزند و توجه به نیازهاى روانى او را از عوامل رحمت الهى بر انسان، دانسته است.47  در نگاه اسلام، حتى بوسیدن فرزندان، بر کمال معنوى پدر و مادر مى افزاید. از این رو، اسلام با توجه به نقش بوسه در تأمین بخشى از نیازهاى عاطفى و روانى کودک، به والدین توصیه مى کند که تا مى توانید فرزندان خود را ببوسید.48

یکى دیگر از نیازهاى روانى کودکان، نیاز به بازى است. امروزه روان شناسان بر نقش بازى ها در شکوفایى ذهنى و روانى کودکان، تأکید دارند. اسلام با شناخت این نیاز، به پدر و مادرها سفارش مى کند که باید با کودکان همانند خودشان رفتار کنند49  و بخشى از وقت خود را به بازى با آنان بگذرانند.50

3. مراقبت ها و حمایت هاى دینى

در نگاه اسلام، زندگى انسان محدود به این دنیا نیست، بلکه زندگى واقعى در سراى آخرت است.51 دین مجموعه مقرّراتى است که زمینه کامیابى و سعادت انسان در زندگى دنیوى و اخروى را فراهم مى کند. نیاز انسان به دین، براى مصون ماندن از آسیب هایى که زندگى اش را به خطر مى اندازد، یک نیاز اساسى است. از این رو، مراقبت از فرزندان در برابر اندیشه هاى باطل که سعادت آنان را به مخاطره مى اندازد، یکى از وظایف پدران و مادران است.

بر اساس آموزه هاى دینى، والدین نه تنها مسئول برآوردن نیازهاى معیشتى و روانى فرزندان و مراقبت از آنان در این زمینه ها هستند، بلکه در ساحت اندیشه هاى بنیادین و نگاه فرزندانشان به هستى و آغاز و انجام زندگى، نیز مسئولیت داشته و وظیفه مراقبت و حمایت در این ساحت را بر عهده دارند. در قرآن به مسلمانان سفارش شده است که خود و خانواده خود را از آتش جنهم نگاه دارند: (... قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارآ.) (تحریم : 6) بر اساس این دستور، وظیفه پدران و مادران، فقط در تأمین نیازهاى جسمى و روحى فرزندان خلاصه نمى شود، بلکه مهم تر از آن تغذیه روح و جان و ایجاد فضایى براى رشد معنوى آنان است. نقل شده که وقتى آیه مزبور نازل شد، عده اى از پیامبر ˆ سؤال کردند: چگونه خانواده خود را از آتش نگاه داریم؟ فرمودند: آنها را امر به

معروف و نهى از منکر مى کنى؛ اگر از تو پذیرفتند، آنها را از آتش حفظ کرده اى و اگر نپذیرفتند، وظیفه ات را انجام داده اى.52  در رساله حقوق امام سجاد  ‰نیز به کارکرد مراقبتى و حمایتى خانواده در ساحت امور دینى اشاره شده است. در این روایت، آشنا کردن فرزندان با خدا و یارى آنان در اطاعت او، از حقوق فرزند بر پدر و مادر شمرده شده است: «حقِّ فرزند این است که بدانى او از توست و خوبى و بدى او، به تو ارتباط پیدا مى کند. در تربیت و ادب آموزى و خداشناسى او مسئولیت دارى. باید او را در محبت و اطاعت خدا کمک کنى و وسایل ایمان و پاکى او را فراهم سازى. عمل تو باید درباره او مانند کسى که یقین دارد اگر در این راه، کمترین زحمتى به خود مى دهد، پاداش کافى دارد و اگر کاهلى نماید، مورد مؤاخذه و مجازات قرار مى گیرد.»53  در برخى از روایات نیز به والدین توصیه شده است که در مورد امور دینى و عقیدتى فرزندانشان حساسیت داشته باشند و پیش از اینکه اندیشه هاى باطل به آنها القا شود، امور دینى شان را به آنان بیاموزند.54

اسلام و نقش مراقبتى مادران

اسلام، مادران را رکن مهم تربیت و پرورش کودکان مى داند. نظر به اهمیتى که مادر خوب در تکوین شخصیتِ کودک و پرورش همه جانبه او و در نتیجه، بهسازى جامعه دارد، در اسلام، جوانان به دقت در انتخاب همسر (یعنى مادر فرداى جامعه) سفارش شده اند. اسلام توصیه مى کند که در انتخاب همسر، ویژگى هایى همچون عفت، اصالت خانوادگى، تقوا و ایمان همسر از اولویتى مهم برخوردارند. حتى درباره تغذیه کودکان از شیر مادر، توصیه شده است که اولا، هیچ شیرى به اندازه شیر مادر براى کودک مفید نیست.55  و ثانیآ، شیر هر زنى شایستگى خوردن ندارد. تأثیر شیر در شکل دهى به شخصیت کودکان، از چنان تأثیرى برخوردار است که گاه طبع انسان را على رغم خلقت انسان بر فطرت الهى، تغییر مى دهد.56  از این رو، در آموزه هاى دینى وارد شده است که از خوراندن شیر زن احمق، دیوانه، روسپى57  و شرابخوار،58  به فرزندان اجتناب شود.

بى شک، مادران دشوارى هاى فراوانى را در طول دوره هاى باردارى، زایمان، شیردهى و تربیت کودکان، متحمل مى شوند و به طور طبیعى، این امور محدودیت هایى را هم براى آنان به وجود مى آورد. در نتیجه، ممکن است زنان به عوارضى مانند آشفتگى روانى و سرخوردگى و احساس پوچى و یا از خودبیگانگى مبتلا شوند. این، طبیعت کارهاى سخت و دشوار است. اما این یک بُعد مسئله است. بعد دیگر مسئله این است که این امور، امورى موقتى هستند که مى توان از طریق عوامل مهم ترى، اثربخشى آنها را به حداقل رسانید و مادران را از آسیب هاى احتمالى آنها رهانید. وجود انگیزه هاى معنوى و ایمان بالا، از جمله علل و عواملى است که مى تواند به زنان کمک کند تا از این گردنه هاى سخت به راحتى عبور کنند. از این رو، اسلام با تأکید بر ابعاد معنوى مادرى کوشیده است تا سلامت روانى و احساس رضایت و امید را در مادران تقویت کند و از این طریق، زنان را از پیامدهاى منفى دوران باردارى و زایمان دور نگه دارد. در روایات اسلامى، براى دوره هاى سه گانه باردارى، زایمان و شیردهى، ارزشى به اندازه جهاد و شهادت در راه خدا بیان شده است.59

از سوى دیگر، جایگاه والاى مادران در اسلام و توصیه هاى وجوبى و استحبابى درباره احسان و نیکى به والدین و به ویژه مادران، زمینه از خودبیگانگى مادران را تا حد زیادى از بین برده است. رابطه توأم با محبت و احترام متقابل بین والدین و فرزندان در بیشتر خانواده هاى مذهبى، گواهى بر این مدعاست. روایاتى که جایگاه بلند مادران را در نگاه اسلام به تصویر مى کشند، فراوانند که ما از آن همه، به بیان حق مادر بر فرزند از دیدگاه امام سجاد ‰در رساله حقوق اشاره مى کنیم :

حق مادر بر تو آن است که بدانى او تو را (در دوره باردارى) حمل کرد، به گونه اى که هیچ کس دیگرى را (با این دشوارى) حمل نمى کند و از ثمره قلب خود به تو بخشید، آن گونه که هیچ کس به دیگرى نمى بخشد. با تمام وجود تو را محافظت کرد و پرهیز نداشت از آنکه خود گرسنه مانَد و تو را سیر سازد، تشنه مانَد و تو را سیراب کند، برهنه مانَد و تو را بپوشاند، گرماى آفتاب را تحمل کند تا تو را سایه سازد. به خاطر تو بى خوابى کشد و تو را از گرما و سرما محافظت کند، تا تو براى او بمانى. همانا تو توان سپاس گزارى از او را ندارى، مگر به یارى خداوند و توفیق او.60

به طور خلاصه مى توان گفت: نگاه اسلام به مادرى دو بعد دارد: بُعد تکلیفى و بعد حقوقى. از نظر تکلیف، حساس ترین و مهم ترین تکالیف بر عهده مادر است، به گونه اى که مادرى را مى توان یک رسالت دانست؛ زیرا نقش مادرى، نقش خطیر انسان سازى است. رسالت مادرى، دوره اى طولانى است که از نخستین لحظه حضور نطفه در رحم، آغاز مى شود و تا سال هاى طولانى پس از تولد فرزند، ادامه مى یابد. بدین سبب است که اسلام، توصیه هاى زیادى درباره دوران باردارى و زایمان براى زنان بیان داشته است.

بعد دوم نگاه اسلام به مادرى، بعد حقوق مادرى است، به گونه اى که در این بعد نیز حقوق بى نظیر و بى بدلیلى را براى مادران قایل شده است. در اسلام، از مادران به گونه اى تجلیل شده که از هیچ کس دیگرى تا به این حد تجلیل نشده است. در قرآن کریم خداوند بعد از اینکه مردم را به اطاعت خویش فرامى خواند، بلافاصله بر لزوم محبت و احسان به پدر و مادر تأکید مى کند.61

شاید علت این همه تأکید آن باشد که از نگاه اسلام، مادر محور خانواده است و اسلام مى خواهد پیوند فرزندان با محور خانواده استوار گردد و از این طریق نظام خانواده پایدارتر گردد.

با توجه به نگاه اینچنینى اسلام به مادر، و نقش مادرى او، در این دیدگاه جایى براى سخن گفتن از ظلم و ستم و به بردگى کشیدن او به میان نمى آید.

ج. عاطفه و همراهى

یکى دیگر از کارکردهاى مهم نهاد خانواده، عاطفه و همراهى است. نیازهاى عاطفى را مى توان یکى از ضرورى ترین نیازهایى دانست که از آغاز حیات تا انجام زندگى بشر، با انسان همراه است. بى شک، هیچ انسانى را نمى توان یافت که از محبت گریزان باشد و از مهر و محبت دیگران خود را بى نیاز بداند. انسان در همه مراحل حیات، خویشتن خویش را به مهر و محبت دیگران نیازمند مى بیند. اصولا یکى از عوامل مهمى که انسان را به سوى ازدواج و تشکیل خانواده سوق مى دهد، همین نیاز به عاطفه و همراهى دیگران است. پیدایش رابطه عاطفى میان زن و مرد است که آن دو را دلسوز و یار و حامى یکدیگر قرار مى دهد، به گونه اى که به جرئت مى توان گفت: «نیرومندترین عامل دوام و رشد خانواده، عاطفه و محبت اعضاى خانواده به یکدیگر است. بنابراین، به حکم عقل، اگر زندگى خانوادگى ضرورت داشته باشد، بهترین عامل براى استحکام و بقاى آن، برانگیختن عواطف متقابل افراد خانواده نسبت به یکدیگر است.»62

خانواده محیطى است که اعضا در آن نیازهاى عاطفى خویش را برآورده مى سازند. هرچند عاطفه و همراهى را مى توان در محیط هاى اجتماعى مختلف، کم و بیش احساس کرد، اما پایایى، بى پیرایگى و صداقت عواطف و احساسات در کانون خانواده نمودى روشن تر دارد. عواطف انسانى در محیط خانوادگى بهتر رشد کرده و روح اعضا، به ویژه کودکان را با حرارت محیط فطرى و طبیعى، نرم و ملایم مى سازد. خانواده محبت مورد نیاز اعضا را به آسانى در اختیارشان مى گذارد؛ چیزى که در بیرون از فضاى خانواده کمتر مى توان بدان دست یافت. ضرورت کارکرد عاطفه و همراهى، زمانى روشن تر مى شود که بدانیم محبت، عاطفه و مهربانى، زمینه ساز رشد و شکوفایى بهتر و بیشتر استعدادهاى انسانى است.

از آن رو که عاطفه و همراهى، یک نیاز انسانى است که نهاد خانواده آن را برآورده مى سازد، بحث از این کارکرد براى همه اعضاى خانواده قابل طرح و بیان است؛ یعنى هم در مورد عاطفه بین همسران با یکدیگر و هم عاطفه و همراهى پدر و مادر با فرزندانشان و هم در رابطه با دیگر اعضاى خانواده، قابل طرح است، هرچند تکیه ما در این نوشتار بیشتر بر روى جریان این کارکرد در رابطه با همسران خواهد بود.

اسلام با درک واقعیت هاى زندگى انسان و توجه به نیازهاى روانى او، بر جریان کارکرد عاطفه و همراهى در خانواده تأکید کرده است. در نگاه اسلام، اساس زندگى خانوادگى بر عاطفه و محبت بنا شده است. قرآن کریم رابطه زن و شوهرى و تشکیل خانواده را مایه سکون و آرامش زن و مرد دانسته و آن را نشانه اى از عظمت و قدرت خداوند برمى شمرد. (وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجآ لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) (روم: 21)؛ یکى از نشانه هاى او آن است که براى شما از جنس خودتان، همسرانى آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید. و در میان شما مودّت و مهربانى را برقرار نمود. در این امر نشانه هایى است براى گروهى که تفکر مى کنند. در این آیه رسیدن به آرامش روانى، کارکرد ازدواج و تشکیل خانواده دانسته شده است. گویا دورى از تشکیل خانواده و زندگى در تجرّد، همواره قرین با اضطراب و تشویش خاطر است و این تشویش را فقط تشکیل خانواده و انس با همسر، به آرامش تبدیل خواهد کر. «این آرامش  از اینجا ناشى مى شود که  این دو جنس مکمّل یکدیگر و مایه شکوفایى و نشاط و پرورش یکدیگر مى باشند، به طورى که هریک بدون دیگرى ناقص است و طبیعى است که میان یک موجود و مکمّل وجود او چنین جاذبه نیرومندى وجود داشته باشد.»63  آن گونه که از این آیه استفاده مى شود،

اسلام بنیان خانواده را بر دو رکن اساسى مودّت و رحمت مى داند. در نگاه اسلام، سنخ فضایى که همسران مى خواهند در پرتو آن زندگى نوین خود را آغاز نمایند، به گونه اى است که انسانیت انسان در آن شکوفا مى شود. در این فضا دیگر براى منفعت طلبى شخصى و طمع ورزى فردى و پیروى از هوا و هوس و غرایز حیوانى، جایى وجود ندارد. روشن است که در چنین فضایى، زن و شوهر، نیازهاى عاطفى و روانى یکدیگر را برآورده مى سازند و سبب ساز پیوندى استوار و رابطه اى محکم بر پایه مودّت و رحمت خواهند بود. علّامه طباطبائى در خصوص دو واژه «مودّت» و «رحمت» چنین مى نویسند :

مودّت تقریبآ به معناى محبتى است که اثرش در مقام عمل ظاهر باشد... . و رحمت به معناى نوعى تأثیر نفسانى است که از مشاهده محرومیت محرومى که کمالى ندارد و محتاج به رفع نقص است، در دل پدید مى آید و صاحب دل را وادار مى کند به اینکه در مقام عمل برآید و او را از محرومیت نجات داده و نقصش را رفع کند. یکى از روشن ترین جلوه گاه ها و موارد خودنمایى مودّت و رحمت، جامعه کوچک خانواده است؛ چون زن و شوهر در محبت و مودّت ملازم یکدیگرند.64

در توضیح آیه مزبور بیان چند نکته لازم است. نخست اینکه کارکرد آرامش بخشى و عاطفى خانواده، چیزى نیست که به صرف جریان یک خطبه عقد، به صورت جبرى نمود پیدا کند، بلکه منظور این است که وقتى زن و مرد عقد همسرى بستند و قرار گذاشتند عمرى در کنار هم زندگى کنند، به تدریج عواطف خاص نسبت به یکدیگر در آن دو به وجود مى آید و رشد مى کند. از این رو، آنچه از این آیه برداشت مى شود این است که هدف اسلام از دستور به تشکیل خانواده، این است که زن و شوهر وظیفه دارند براى ایجاد فضایى آرام و پرعاطفه در خانواده به عنوان یک اصل مهم تلاش کنند.

نکته دوم اینکه ممکن است در نگاه اول گمان شود در این آیه و آیه هاى مشابه آن، فلسفه آفرینش زن، آرامش و سکون مرد بیان مى شود و خواننده را به این تصور وادارد که گویا اصل در حیات، مردانند و زنان براى کمال و آرامش و آسایش آنان آفریده شده اند. اما بى شک، این گمان با معناى آیه سازگارى ندارد؛ زیرا آیه قرآن نیاز هریک از دو جنس به دیگرى و تکمیل کنندگى هریک نسبت به دیگرى را بیان مى کند. آرامش و سکونتى که از ازدواج به وجود مى آید طرفینى است، همان گونه که مودّت و رحمت میان آنان نیز طرفینى است. علّامه طباطبائى در این خصوص عقیده دارند که معناى آیه (خَلَقَ لَکُم مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجآ) (روم: 21) این است که براى سود رساندن به شما از جنس خودتان، همانندانى آفریده؛ چراکه هر یک از زن و مرد داراى جهاز تولیدمثل است که با همراهى جنس دیگر کارش به ثمر مى رسد. و بر این اساس، هر یک به تنهایى نقص دارد و به قرین خود نیازمند است. و از مجموع این دو، یک واحد تام حاصل مى شود. به دلیل همین نیاز و نقص، هریک به سمت دیگرى حرکت مى کند و زمانى که وصلت حاصل گشت، آرام مى گیرد؛ زیرا هر ناقصى به کمال خود شایق است.65  امام سجاد  ‰نیز ضمن اینکه خلقت زنان را براى سکون و انس و تقواى مردان مى داند، در عین حال، به وظیفه مرد نسبت به زن توجه نشان داده و به مردان تذکر مى دهد که این کارکرد یک سویه نیست و زن هم بر تو حق دارد که از محبت و مهر و انس با تو بهره مند گردد و مرد موظف است که مایه سکون و رحمت در خانواده باشد: «فان لها حق الرحمه و المؤجانسه»؛66  همانا براى زن بر مرد حق مهربانى و انس و آرامش، مى باشد.

در روایات نیز به کارکرد دوسویه عاطفه و همراهى در خانواده تصریح شده است. پیشوایان دینى از یک سو، مرد را موظف به احترام و اکرام همسرش دانسته اند67  و از سوى دیگر، بهترین زنان را زنانى معرفى کرده اند که نسبت به شوهرانشان با محبت ترین و نسبت به فرزندانشان مهربان ترین باشند.68  ایشان از زن و مرد ـ هر دو ـ مى خواهند که از آزار یکدیگر پرهیز کنند.69

تأکید اسلام بر نمودهاى عاطفه و همراهى در خانواده تا بدان میزان است که به زن و شوهر توصیه مى کند همدیگر را درک کرده و از یکدیگر چیزى را نخواهند که قادر به انجام آن نیستند. پیامبر اکرمˆ از یک سو، به زنان هشدار مى دهد که «آگاه باشید هرگاه زنى با شوهرش مدارا نداشته باشد و از او چیزى بخواهد که قادر به دست آوردن آن نیست، خداوند از چنین زنى هیچ حسنه اى را قبول نمى کند و در حالى خدا را ملاقات مى کند که خداوند از او خشمگین است.»70  و از سوى دیگر، امیرالمومنین  ‰به مردان توصیه مى کند که «زن خود را به آنچه میل ندارد، اجبار نکنید... زیرا زن گل خوشبوست نه قهرمان.»71

بنابراین، در یک جمع بندى مى توان چنین گفت: از نگاه اسلام، عاطفه و همراهى و مودّت و رحمت، از ارکان اساسى خانواده است و بدون آنها خانواده نمى تواند زمینه را براى شکوفایى و رشد استعدادها و نیروهاى مادى و معنوى انسان ها فراهم کند. در رویکرد اسلامى، هم مرد و هم زن، هر دو با هم، عامل آرامش و آسایش روانى همدیگرند و آن دو باهم مى توانند کانون خانه را به فضایى مناسب براى آرامش و آسایش براى خود و فرزندان تبدیل نموده و در این میان زمینه را براى شکوفایى استعدادهاى انسانى مهیا نمایند.

اسلام و کار خانگى

نوع نگاه به پدیده ها و داشتن بینشى خاص نسبت به آنها، در گرایش ها و جهت گیرى رفتارى انسان ها تأثیرگذار است. در مورد کار خانگى نیز اگر به گونه اى بدان نگریسته شود که از آن بوى از خودبیگانگى استشمام شود، ناخودآگاه جهت گیرى منفى نسبت به آن در گرایش هاى انسان ها به وجود خواهد آمد. پس اینکه به یک چیز چگونه نگریسته شود، در ارزیابى ما از آن تأثیرگذار است. در این بخش در پى آن هستیم که بدانیم نگاه اسلام به کار خانگى از چه زاویه اى است و این نگاه چه تأثیرى بر جهت گیرى مردان و زنان مسلمان درباره انجام کار خانگى دارد؟

در رویکرد اسلامى، زن و مرد یار و یاور همدیگر در خانواده هستند. این دو با تشکیل خانواده مى خواهند در کنار هم به تعالى روحى و سعادت دنیوى و اخروى دست یابند. از این رو، خانواده براى آنان میدان رقابت و برترى جویى نیست، بلکه زمینه اى براى تعاون و همکارى و همبستگى براى تعالى روح و شکوفایى استعدادهاى انسانى است. بدین روى، آنچه در خانواده اسلامى حکمفرماست، روح تعاون و همبستگى است، نه رقابت و ستیزه جویى و برترى طلبى.

اسلام با توجه به تفاوت هاى جسمى و روحى مرد و زن و با هدف مهیا کردن زمینه براى تعاون و همکارى در خانواده، نقش هاى متفاوتى را براى زنان و مردان معرفى کرده است که به کارگیرى درست و مناسب آنها، آرامش و آسایش محیط خانواده را تضمین مى کند. به عبارت دیگر، در نظام خانواده دوگونه عملکرد متفاوت را مى توان شناسایى کرد: نخست، کارهایى که با صعوبت، خشونت و غلظت و سختى همراه است، و دوم، کارهایى که با لطافت، عطوفت و مهر قرین هستند. براى اینکه نظام خانواده بتواند شکل گیرد و تعادل خود را حفظ کند به تقسیم کار نیاز دارد. در این تقسیم کار، عقل، عدل و مصلحت، اقتضا مى کند کارهایى که به قدرت جسمانى و نیروى بدنى بیشترى نیاز دارند به مردان و کارهایى که به عطوفت و مهربانى و لطافت بیشترى نیاز دارد به زنان واگذار شود. از این رو، در اسلام، «مادرى» نقش اختصاصى زنان و «نان آورى» از نقش هاى مردان شمرده شده است. اما در مورد کار خانگى مسئله به چه صورت است؟ آیا اسلام این کارها را وظیفه زن مى داند یا مرد؟

آنچه در دیدگاه اسلام مسلم است این است که از منظر حقوق اسلامى، اصولا هیچ گونه مجوّزى براى تحمیل کار خانگى بر زن وجود ندارد و در این گونه کارها به زنان آزادى انتخاب داده است. تنها وظیفه زن در خانواده اطاعت از شوهر و ابراز وفادارى نسبت به همسر است. اما امورى همچون شیر دادن بچه، شستن لباس ها و جاروب کردن خانه و تمیز کردن آن، وظیفه زن نیست. امام خمینى 1 در این خصوص مى فرمایند: «مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور کند.»72  برخى فقها نیز بر این مطلب تصریح کرده اند که «زن وظیفه ندارد خدمت خانه را انجام دهد و غذا تهیه کند و نظافت و مانند آن را انجام دهد، مگر به میل خود؛ و اگر مرد او را مجبور به این کارها نماید، زن مى تواند حق الزحمه خود را در برابر این کارها از او بگیرد.»73

نکته مهمى که شایسته است در اینجا بیان گردد این است که در نگاه اسلام زندگى خانوادگى بر رحمت و مودّت بنا شده است. از این رو، تأکید اسلام بر اخلاق زناشویى توأم با تأکید بر حقوق زناشویى است. اساسآ احکام اخلاقى و حقوقى اسلام آمیخته با هم بیان شده اند و این آمیختگى اخلاق و حقوق در روابط خانوادگى و مسائل زناشویى از تأکید بیشترى برخوردار است. علت این آمیختگى هم این است که از یک سو، احکام حقوقى نمى توانند به تنهایى سعادت و کمال انسانى را تضمین کنند و از سوى دیگر، هدف اسلام از بیان احکام حقوقى، تنها وضع قانون به منظور تنظیم روابط اجتماعى نیست، بلکه هدف بالاترى را دنبال مى کند و آن دست یابى انسان ها به کمالات معنوى و اخلاقى است. پس اهداف اخلاقى اسلام بر اهداف حقوقى اش حاکم است.74  از

این رو، در شرایط عادى که خانواده با مشى اسلامى مسیر طبیعى و سالم خود را طى مى کند، موردى براى منازعات و مطالبات زن و شوهر از یکدیگر پیش نمى آید و هر دو با تفاهم و دوستى و با تقسیم کارى معقول و خداپسندانه به ایفاى مسئولیت هاى خانوادگى خود مى پردازند. اما در مواردى که به هر دلیلى زن و شوهر، با هم اختلاف پیدا کردند، این سؤال پیش مى آید که آیا زن مى تواند بدون مشارکت در انجام وظایف خانه، صرفآ با اکتفا به حداقل وظایف شرعى (تمکین جنسى و اطاعت از شوهر) حقوق خود را طلب کند؟ از نظر فقهى، حتى در چنین صورتى حق نفقه زن از مرد ساقط نمى شود و شوهر نمى تواند او را به کار و خدمت خانه مجبور کند. هرچند در صورت توجه صرف به حقوق و بى توجهى به اخلاق خانوادگى، چنین شرایطى تداوم نمى یابد و در صورتى که زن و شوهر تفاهم و همدلى را جایگزین خصومت نسازند، عاقبت کارشان به جدایى و طلاق خواهد انجامید.

مسئله دیگرى که لازم است در اینجا بدان پرداخته شود این است که هرچند اسلام انجام کارِ خانه را هرگز به زن تحمیل نکرده است، اما از آن رو که براى ایجاد تعادل در نهاد خانواده، تقسیم کار را ضرورتى انکارناپذیر مى داند و در این میان، مردان را به انجام کارهاى سخت بیرون از خانه را مکلّف کرده است و زنان نیز زمان بیشترى را در خانه مى گذرانند، با توصیه هاى اخلاقى از زنان مى خواهد که به سر و سامان دادن به امور خانه همت گمارند و آن را نوعى عبادت بدانند. پیامبر اکرم ˆ به زنان مى فرمود: «هر زنى که در خانه همسر خود چیزى را جابه جا کند (کارى انجام دهد) و هدف او اصلاح در امور خانه باشد، خداوند نظر رحمت بر او مى افکند و کسى را که خدا بر او با رحمت نظر کند، عذاب نخواهد کرد.»75

اسلام با بالا بردن انگیزه هاى معنوى زنان در رسیدگى به امور خانه، سختى و دشوارى کار خانگى را بر آنها هموار ساخته و بدین صورت، زمینه هاى از خودبیگانگى در آنان را از بین مى برد. وقتى زن مسلمان احساس کند که با سر و سامان دادن به خانه شوهر و رسیدگى به کودکان، مشغول به عبادت است و در مسیر رضاى پروردگار خود تلاش مى کند، دیگر خستگى و از خودبیگانگى براى او مفهومى نخواهد داشت. اما این بدان معنا نیست که اسلام انجام کارهاى خانه را از وظایف زنان بداند، بلکه از سویى دیگر، با ارائه الگوهاى دینى، مردان را ترغیب مى کند که در انجام کارهاى خانه به همسران خود کمک کنند و آن را وظیفه اختصاصى زنان ندانند. از این رو، آشنایى با سیره عملى بزرگان دین، به ویژه در خصوص مشارکت آنان در امور خانه، مى تواند در تصحیح بینش عمومى نسبت به این موضوع، تأثیر بسزایى داشته باشد و برخى از پندارهاى فرهنگى نادرست را از اذهان بزداید.76

روشن است که با چنین دیدگاهى نسبت به کار خانه و ارزش تلقّى کردن آن و توصیه به تعاون و همکارى در آن از سوى اسلام، هیچ گاه نمى توان آن را عامل از خودبیگانگى زنان دانست؛ زیرا اساسآ کار خانگى از وظایف زن محسوب نمى شود تا بخواهد زمینه ساز از خودبیگانگى در آنان شود.

د. کارکرد جامعه پذیرى

جامعه پذیرى فرایندى است که از طریق آن، افراد نگرش ها، ارزش ها، و کنش هاى مورد پذیرش جامعه خود را فرامى گیرند. خانواده یکى از عوامل مهم جامعه پذیر کردن افراد جامعه است. همه مکاتب و ادیان درباره جامعه پذیرى، به خانواده ها توصیه هایى کرده اند. در این میان، تأکید اسلام بر فرایند جامعه پذیرى و نقش آن در شکل دهى به شخصیت انسان ها، برجستگى بیشترى دارد. اسلام با دقتى ویژه درباره مسائل جزئى جامعه پذیرى و آموزش و پرورش، اظهارنظر کرده است.

آموزه هاى دینى توجه به نیازها و تمایلات اهل خانه را از مسئولیت هاى سرپرست خانواده دانسته77  و علاوه بر تشویق به فرزندآورى،78  پرورش صحیح جسمى و روحى آنان را نیز مورد توجه قرار مى دهد. انتخاب اسامى نیکو،79  آشنا کردن فرزندان با قرآن80  و روایات اهل بیت :81  و شناخت امور حلال و حرام الهى،82 آزادسازى نسبى آنان تا هفت سالگى، تحت آموزش در آوردن آنان تا چهارده سالگى و همکار قرار دادن آنان در فعالیت ها و تصمیم ها تا بیست و یک سالگى83  از جمله راهنمایى هایى است که اسلام براى جامعه پذیرى به والدین ارائه داده است. آشنا کردن کودکان با هنرهاى مفیدى همچون شنا و تیراندازى84  و نیز آشناسازى زنان با قرآن و هنرهایى نظیر ریسندگى، وظیفه سرپرست خانواده شمرده شده است.85

در مجموع، آنچه از آیات و روایات استفاده مى شود این است که اجتماعى کردن اعضا در محیط خانواده به لحاظ استعدادهاى طبیعى و روانى والدین و احساس تعهد آنان در قبال فرزندان و نیز به لحاظ دیگر کارکردهاى مثبت فردى و اجتماعى خانواده که مورد توجه اسلام هستند، بر شیوه هاى دیگر جامعه پذیرى اولویت انکارناپذیرى دارند.

جامعه پذیرى نقش هاى جنسیتى از دیدگاه اسلام

پیش از بیان دیدگاه اسلام در این خصوص، ذکر این نکته شایان توجه است که براى شناخت دیدگاه یک مکتب باید کوشید تا مسئله را در چارچوب نظام ارزشى آن جست وجو کرد. از این رو، با توجه به دخالت عناصر ایدئولوژیک در مباحث نابرابرى به طور عام و نابرابرى جنسى به طور خاص، دیدگاه اسلام در مورد جامعه پذیرى نقش هاى جنسیتى را تنها در چارچوب نظام ارزشى عام اسلام مى توان فهمید. بى شک، اسلام در نظام اجتماعى مطلوب خود، برخى از تمایزهاى جنسیتى و تفاوت هاى نقش هاى زنان و مردان را اغلب به عنوان اولویت و گاه به عنوان الزام پذیرفته است. اما این پذیرش بدون قاعده و قانون نیست، بلکه بر مبناى دو اصل زیربنایى «عدالت» و «مصلحت»، صورت گرفته است. اصول کلى نظام اجتماعى اسلام و از جمله برابرى جنسى، از یک سو، بر مبادى وجودشناختى طبیعى و از سوى دیگر، در راستاى تحقق اهداف غایى به ویژه سعادت دنیوى و اخروى انسان ها بنا شده است. از این رو، الگوى برابرى جنسى در اسلام ضمن آنکه تحت تأثیر تفاوت هاى جنسى طبیعى قرار دارد، به وسیله اهداف غایى اسلام نیز جرح و تعدیل مى شود؛ یعنى آنجا که مساوات و تشابه کامل جنسى با مصالح عام مطلوب اسلام ناسازگار بوده، مورد تأیید اسلام قرار نگرفته است. به همین دلیل است که ـ براى مثال ـ تشبّه زنان به مردان و مردان به زنان، در آموزه هاى دینى مورد نکوهش قرار گرفته است.86  منشأ این امر مى تواند این مسئله باشد که این گونه مشابهت ها ضمن ناسازگارى با اقتضاى تفاوت جنسى طبیعى، به بالندگى دینى و حیات معنوى جامعه آسیب وارد مى سازد. همچنین منع زنان از قضاوت یا مشارکت مستقیم در جنگ مى تواند به خاطر ویژگى هاى جسمى و روانى زنان باشد. در نتیجه، آن نوع جامعه پذیرى نقش هاى جنسیتى که هماهنگ با تفاوت هاى جنسى طبیعى و در راستاى نیل به اهداف نظام اجتماعى اسلام باشد، از دیدگاه اسلام مورد ارزیابى مثبت قرار گرفته است.87  به عبارت دیگر، در بینش اسلامى این اصرار وجود دارد که زن و مرد هرکدام براى انجام مأموریتى خاص آفریده شده اند. زن باید زن باشد و مرد باید مرد و هرکدام باید با روش و برنامه اى خاص جامعه پذیر شوند تا نظام اجتماعى انسان ها بتواند به تعادل برسد. از این رو، خواست اسلام این است که دختران را براى پذیرش نقش مادر ـ همسر و پسران را براى پذیرش نقش پدر و نان آور آماده کند. از یک سو، آموختن هنرهاى خانگى همچون بافندگى را به زنان88  و از سوى دیگر، آموزش هنرهاى رزمى را به پسران89  توصیه کرده است.

جهاد زنان را خوب شوهردارى90  و تلاش براى خانواده را جهاد مردان معرفى مى کند. مهم ترین نقش هاى جنسیتى تصویر شده براى زنان، همسرى و مادرى است و هیچ یک از فعالیت هاى زنان اهمیتى همپاى این دو نقش نخواهد داشت. در تقسیم نقش ها گویا چنان مدنظر بوده است که خانه و خانواده وجهه اصلى همت زن باشد. تقاضاى على  ‰و فاطمه ƒاز پیامبر اکرم ˆ براى تقسیم فعالیت ها و احاله کارهاى خانه به فاطمه  ƒو کارهاى بیرون از منزل به على 7،91  معادل دانستن همسردارى شایسته زنان و صبر بر مشکلات ناشى از آن با جهاد مردان،92  بالاترین سعادت مرد مسلمان را برخوردارى از همسر شایسته دانستن،93  بهشت را زیرقدم مادران توصیف نمودن94  و بر باردارى، وضع حمل و شیردهى فرزندان ثواب هاى فراوان مقرر نمودن،95نشانگر جایگاه نقش هاى جنسیتى زنان است؛ همان گونه که خطاب هاى بسیارى در ترغیب مردان به ایفاى نقش هاى ویژه از جمله شرکت در جهاد رسیده است.

نتیجه گیرى

اسلام مکتبى است که زندگانى انسان را داراى دو بعد دنیایى و آخرتى مى داند. از این رو، در ارائه برنامه ها و آموزه هاى خود براى زندگى به هر دو جنبه از حیات انسانى توجه نشان داده است. خانواده به عنوان یک نهاد تأثیرگذار در خوشبختى دنیوى و اخروى انسان در منظومه معرفتى اسلام از جایگاه برجسته اى برخوردار است. آموزه هاى اسلام در نگرش به خانواده و کارکردهاى آن به گونه اى طرح ریزى شده است که ضمن از بین بردن زمینه هاى تنش و تضاد و ایجاد پیش نیازهاى استحکام، خانواده را در ایفاى نقش سعادت بخشى به افراد، یارى دهد. دستاورد ما در این نوشتار را مى توان این گونه گزارش داد :

1. در نگاه اسلام، رفتارهاى جنسى، تدبیرى الهى براى پیوند بشر و استمرار نسل است، اما باید در چارچوب خانواده و هنجارهاى دینى بدان پاسخ داده شود.

2. در رویکرد اسلام، مراقبت و حمایت، از نقش هاى مهم خانواده به شمار رفته و خانواده وظیفه دارد نسبت به اعضاى خود حمایت هاى اقتصادى، عاطفى، دینى و فرهنگى به عمل آورد.

3. در نگرش اسلام، اساس زندگى خانوادگى بر مودّت و رحمت بنا شده است و اعضا وظیفه دارند با رعایت اخلاق و حقوق، زمینه آرامش روانى یکدیگر را فراهم کنند.

4. اسلام در رویکرد خود به خانواده، تلاش نموده است تا با تعیین جایگاه افراد و توزیع نقش ها در خانواده، راه رسیدن زنان و مردان به خوشبختى این جهانى و آن جهانى را هموارتر کند.

• پى نوشت ها

  1 دانش آموخته حوزه علمیه و کارشناس ارشد جامعه شناسى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره). دریافت: 15/1/88 ـ پذیرش: 16/3/88.

  2 ـ نوال سعداوى و هبه رئوف، نابرابرى حقوقى زنان در بوتهنقد، ترجمه مهدى سرحدى، ص 184.

  3 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 103، ص 222.

  4 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 14، ص 23.

  5 ـ همان، ص 5.

  6 ـ همان، ص 3.

  7 ـ نساء: 4.

  8 ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 14، ص 80.

  9 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 14، ص 26.

  10 ـ همان، ص 7.

  11 ـ هانا استون و آبراهام استون، پاسخ به مسائل جنسى وزناشویى، ترجمه طرازاللّه اخوان، ص 213 و 214.

  12 ـ محمّدتقى مصباح، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارشمحمّدحسین اسکندرى، ج 2، ص 241.

  13 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ص 9.

  14 ـ همان.

  15 ـ همان، ص 10.

  16 ـ همان.

  17 ـ مرتضى مطهّرى، مجموعه آثار، ج 19، ص 628.

  18 ـ همان، ص 630.

  19 ـ مهدى مهریزى، زن در اندیشه اسلامى، ص 106.

  20 ـ نور: 30ـ31.

  21 ـ نور: 31.

  22 ـ احزاب: 32.

  23 ـ مرتضى مطهّرى، مجموعه آثار، ص 433.

  24 ـ همان، ص 402 و 403.

  25 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ص 83.

  26 ـ همان.

  27 ـ همان، ص 82.

  28 ـ همان، ص 83.

  29 ـ همان.

  30 ـ همان، ص 100.

  31 ـ همان.

  32 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 14، ص 40ـ41؛ج 15، ص 452.

  33 ـ على افرفار، صورة المراة فى الکتابات العربیة المعاصرة، در :بولتن مرجع (4): گزیده مقالات و متون درباره فمینیسم، ص177.

  34 ـ زخرف: 32.

  35 ـ مسلم بن حجاج نیسابورى، الجامع الصحیح، ج 6، ص 8.

  36 ـ همان.

  37 ـ على قائمى، سازندگى و تربیت دختران، ص 102 و 103.

  38 ـ ابن منظور، لسان العرب، ج 13، ص 122 و 123.

  39 ـ محمّدحسن نجفى، جواهرالکلام، ج 31، ص 283.

  40 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 3، ص 93.

  41 ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 15، ص 175.

  42 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 63، ص 277.

  43 ـ على قائمى، خانواده و مسائل عاطفى کودک، ص 162.

  44 ـ مهدى کى نیا، کانون خانوادگى و بزه کارى، ص 34.

  45 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 101، ص 92.

  46 ـ همان.

  47 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ص 98.

  48 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ص 92.

  49 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ص 203.

  50 ـ همان.

  51 ـ عنکبوت: 64.

  52 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 97، ص 74.

  53 ـ محمّدبن على صدوق، من لایحضره الفقیه، تصحیح على اکبرغفارى، ج 2، ص 622.

  54 ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ص 196.

  55 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 100، ص 323.

  56 ـ همان.

  57 ـ همان.

  58 ـ همان، ص 322.

  59 ـ همان، ج 101، ص 97.

  60 ـ محمدبن على صدوق، من لایحضره الفقیه، ص 621.

  61 ـ اسراء: 23.

  62 ـ محمدتقى مصباح، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارشمحمّدحسین اسکندرى، ج 3، ص 72.

  63 ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 16، ص 391.

  64 ـ سید محمّدحسین طباطبائى، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوى همدانى، ص 250.

  65 ـ سید محمّدحسین طباطبائى، تفسیر المیزان، ص 249.

  66 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 71، ص 14.

  67 ـ همان، ج 103، ص 224.

  68 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 21، ص 37.

  69 ـ همان، ج 20، ص 163.

  70 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 103، ص 224.

  71 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 14، ص 120.

  72 ـ محمّدحسن بنى هاشمى خمینى (گردآورنده)، توضیحالمسائل مراجع، ج 2، ص 407.

  73 ـ ناصر مکارم شیرازى، رساله توضیح المسائل، ص 447.

  74 ـ محمدتقى مصباح، اخلاق در قرآن، ج 3، ص 62.

  75 ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 15، ص 175.

  76 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 16، ص 230 و 238؛ ج14، ص 197؛ ج 104، ص 132.

  77 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 15، ص 250.

  78 ـ همان، ج 14، ص 34.

  79 ـ همان، ج 15، ص 122.

  80 ـ همان، ص 195.

  81 ـ همان، ج 12، ص 247.

  82 ـ همان.

  83 ـ همان، ج 15، ص 195.

  84 ـ همان، ج 2، ص 247.

  85 ـ همان، ج 4، ص 839.

  86 ـ همان، ج 12، ص 211.

  87 ـ حسین بستان، اسلام و جامعه شناسى خانوده، ص 134.

  88 ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 4، ص 839.

  89 ـ همان، ج 12، ص 247.

  90 ـ همان، ج 11، ص 15.

  91 ـ همان، ج 14، ص 123.

  92 ـ همان، ج 11، ص 15.

  93 ـ همان، ج 14، ص 23.

  94 ـ میرزا حسین نورى، مستدرک الوسائل، ج 15، ص 180.

  95 ـ محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 15، ص 175.   منابعـ ابن منظور، لسان العرب،، قم، ادب الحوزه، 1363.ـ استون، هانا و آبراهام استون، پاسخ به مسائل جنسى و زناشویى،ترجمه طرازاللّه اخوان، تهران، کلینى، 1371.ـ افرفار، على، صورة المراة فى الکتابات العربیة المعاصرة، مندرجدر: بولتن مرجع (4): گزیده مقالات و متون درباره فمینیسم،تهران، الهدى، 1378.ـ بستان، حسین، اسلام و جامعه شناسى خانوده، قم، پژوهشکدهحوزه و دانشگاه، 1385.ـ بنى هاشمى خمینى، محمدحسن (گردآورنده)، توضیح المسائلمراجع، قم، انتشارات اسلامى، 1378، ج 2.ـ حرّ عاملى، محمّدبن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق و تصحیحعبدالرحیم ربانى شیرازى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، بى تا.ـ سعداوى، نوال و هبه رئوف، نابرابرى حقوقى زنان در بوته نقد،ترجمه مهدى سرحدى، تهران، نافذ، 1382.ـ صدوق، محمدبن على، من لایحضره الفقیه، تصحیح و تعلیقعلى اکبر غفارى، قم، منشورات جماعة المدرسین فى الحوزهالعلمیه، ط. الثانیه، 1404.ـ طباطبائى، سید محمّدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمّدباقر موسوى همدانى قم، انتشارات اسلامى، 1363.ـ قائمى، على، خانواده و مسائل عاطفى کودک، تهران، امیرى،1373.ـ قائمى، على، سازندگى و تربیت دختران، تهران، انجمن اولیا ومربیان جمهورى اسلامى، 1376.ـ کى نیا، مهدى، کانون خانوادگى و بزه کارى، تهران، انجمن اولیا ومربیان، 1357.ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفا، 1403.ـ مصباح، محمدتقى، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارشمحمدحسین اسکندرى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امامخمینى، 1377، ج 2 و 3.ـ مطهّرى، مرتضى، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1385، ج 19.ـ مکارم شیرازى، ناصر، رساله توضیح المسائل، قم، مدرسة الامامعلى بن ابى طالب (ع)، 1383.ـ مکارم شیرازى، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، قم، دارالکتبالاسلامیه، 1363.ـ مهریزى، مهدى، زن در اندیشه اسلامى، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامى، 1381.ـ نجفى، محمدحسن، جواهرالکلام، تحقیق محمود قوچانى،تهران، المکتبة الاسلامیه، 1404.ـ نورى، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیتلاحیاء التراث، 1408.ـ نیسابورى، مسلم بن الحجاج، الجامع الصحیح، بیروت، درالفکر،بى تا.