على ‏احمد فراهانى¹

چکیده

دوره جوانى یکى از مراحل مهم، سرنوشت‏ساز و حساس زندگى انسان است. این دوره از زندگى که پس از دوره نوجوانى آغاز مى‏شود و تا میان‏سالى ادامه دارد، داراى ویژگى‏ها و رخدادهاى ویژه‏اى است. در این دوره از حیات، جوانان به طور معمول واجد خصوصیات اخلاقى، رفتارى، عاطفى، شناختى و معنوى منحصر به فردى هستند. در رابطه با ویژگى‏هاى جوانان در این دوره و همچنین اهمیت این دوره از زندگى و حتى درباره محدوده و گستره دوره جوانى، در آموزه‏هاى دینى و روان‏شناختى، مباحثى مطرح گردیده است.

     این مقاله با رویکرد تحقیقى به ویژگى‏هاى جوانان، اهمیت جوانى و سن جوانى از منظر آموزه‏هاى دینى و روان‏شناختى پرداخته است. هدف این نوشتار بررسى و تبیین جایگاه جوانى در آموزه‏هاى دینى و روان‏شناختى و همچنین بررسى ویژگى‏هاى جوان است. در این نوشتار از روش توصیفى ـ تحلیلى بهره گرفته شده و ویژگى‏ها و جایگاه جوان مورد ارزیابى و تحلیل قرار گرفته است.

کلیدواژه‏ها: اهمیت جوانى، سن جوانى، ویژگى‏هاى روان‏شناختى، ویژگى‏هاى عاطفى و رفتارى.

مقدّمه

در رابطه با این سؤال که جوان کیست و چه ویژگى‏هایى دارد، در کتاب‏ها و مقالات متعددى از جمله با جوان تا آسمان، تألیف مهدى هادوى، بررسى شخصیت جوان از دیدگاه قرآن، تألیف ثریا سلیمانى‏فر و جوان از نظر عقل و احساسات، تألیف محمّدتقى فلسفى نکاتى نگارش شده است، ولى به صورت کافى و جامع به ویژگى‏هاى جوان و اهمیت جوانى از نگاه دینى و روان‏شناختى پرداخته نشده است. از این‏رو، در این مقاله با بهره‏گیرى از آموزه‏هاى دینى و روان‏شناختى به توصیف و تبیین اهمیت جوانى، سن جوانى و ویژگى‏هاى او مى‏پردازیم و دوره جوانى که دوره بااهمیت است مورد بررسى قرار مى‏دهیم. خوب مى‏دانیم که دوره جوانى طلوع صبح دل‏انگیز زندگى و موج خروشان دریاى نشاط و بالندگى است. ایام جوانى دوران درخشندگى و فروغ زندگى است؛ دوران سرور و شادمانى و دوران قوّت و قدرت است. جوانى دوران کار، کوشش، شور و هیجان است. دل جوان صاف و شفاف است و این شفافى خواهان هدایت است تا زنگار نگیرد و براى همیشه سرچشمه حیات و تکامل باشد. اندیشه جوان کنجکاو بوده، او همواره به دنبال پویایى و پیشرفت است. اراده جوان بسى بلند و با صلابت بوده و هر ناممکنى را ممکن تصور مى‏کند و از انجام کارهاى پست و کم‏مایه اجتناب دارد و همیشه به دنبال کارهاى بزرگ و خیزش‏هاى اساسى و تحول‏آفرین است. روح جوان بسیار لطیف و زیباست و معمولاً با یاد پروردگار خویش نورانیت و صفا مى‏گیرد و از مناجات با جان جانان بیشترین لذت و بهره را مى‏برد و بیشترین خلوت را با او داشته و از چشمه زلال و معرفت ناب حضرت حق، پیوسته برخوردار است. طبیعت جوان، متمایل به معنویت و متمایل به صفاست. او علاقه‏مند به پاکى، محبت، روشن‏بینى و روشن‏بینان است. دل‏هاى جوانان، نورانى است و فطرت‏هاى آنان سالم و دست‏نخورده است. دلبستگى آنان به زخارف دنیا و به بندهایى که پول‏دوستى و مال‏دوستى و جاه‏طلبى و قدرت‏طلبى بر پاى انسان مى‏زند، خیلى کمتر است؛ از این‏رو، تحول اخلاقى در جوانان آسان‏تر مى‏باشد. نیرو و انرژى جوانى مى‏تواند مزارع را سرسبز و خرّم کرده و چرخ‏هاى عظیم صنایع سنگین را با نیروى جوانان به حرکت درمى‏آید؛ و ذخایر طبیعى که در اعماق زمین و دریاها نهفته است، با همت نسل جوان استخراج شود و در خدمت بندگان خدا قرار گیرد. از این‏رو، پرداختن به این موضوع و تبیین جایگاه جوان، اهمیتى مضاعف خواهد داشت.

تعریف جوانى

روان‏شناسان و صاحب‏نظران درباره اینکه جوان کیست و دوره جوانى چه محدوده‏اى از عمر انسان‏ها را پوشش مى‏دهد، اتفاق‏نظر ندارند. این اختلاف‏نظر به اسناد و اعلامیه‏هاى بین‏المللى نیز کشیده شده است. سازمان ملل متحد، با اذعان به اینکه تعریف دوره جوانى، در مقایسه با کودک یا بزرگسال، در جوامع مختلف به سبب ملیت یا فرهنگ‏هاى گوناگون، متفاوت است، در جهت دست‏یابى به اهداف آمارى خود، جوانى را بین سنین 15 تا 24 سالگى قرار داده است.²

    با این حال، باید توجه داشت که گرچه تعاریف جوانى نسبت به شرایط متغیر اجتماعى، فرهنگى، سیاسى و اقتصادى متفاوت است، اما مى‏توان بر اساس ویژگى‏هاى جوانى و دیدگاه اندیشمندان و آموزه‏هاى دینى و مفاهیم لغوى به یک جمع‏بندى نایل شد.

     فرهنگ‏نامه فارسى عمید، جوان و جوانى را به معناى حد میانه عمر طبیعى و به معناى سن نشاط و بالندگى و رشد فکرى معنا کرده است.³

    روان‏شناسان ژنتیک، جوانى را از 18 تا 33 سالگى مى‏دانند و مى‏گویند: در این سن تحولات جدى و اساسى ادامه دارد و شخص هنوز در حال رشد فکرى و عقلى است. آنان این مرحله را به نام اوایل بزرگ‏سالى نام‏گذارى کرده‏اند.⁴

    اریکسون به عنوان یک نظریه‏پرداز قوى در مسائل روان‏شناختى، درباره انسان و مراحل زندگى او مطالعات قابل توجهى داشته است. وى با تقسیم مراحل زندگى به هشت مرحله، دوره بزرگ‏سالى را ـ که از 20 تا 40 سالگى قرار داده ـ به سن جوانى نیز اطلاق نموده است.⁵

    فخرالدین طریحى، صاحب کتاب مجمع‏البحرین که آشنا به معانى الفاظ در قرآن و روایات است، مى‏نویسد: وقتى گفته مى‏شود جوانى، مراد دوران قبل از پیرى و میان‏سالى است و در معناى آن گفته شده که مراد از جوان، شخصى 33 ساله است.⁶

    در یک جمع‏بندى نهایى و بر اساس تتبّع و مطالعه در آثار اندیشمندان و سخنان معصومان علیهم‏السلام درباره محدوده جوانى و سن آن، این نتیجه به دست مى‏آید که محدوده جوانى بعد از دوره نوجوانى شروع مى‏شود و تا چهل سالگى ادامه دارد. البته هرقدر افراد به سن چهل سالگى نزدیک‏تر مى‏شوند خصوصیات و ویژگى‏هاى میان‏سالى را پیدا مى‏کنند. نقطه اوج صفات جوانى در سنین بین 18 تا 25 سالگى است و روان‏شناسان عمدتا این محدوده سنى را دوره جوانى دانسته‏اند.

     علّامه مجلسى مى‏فرمایند: «وقتى ریش نوجوان کامل شد، به او شاب و جوان مى‏گویند و جوانى تا چهل سالگى ادامه دارد و به بعد از چهل سالگى، میان‏سالى اطلاق مى‏شود.»⁷

    محدود بودن جوانى تا چهل سالگى را مى‏توان از روایتى که از محضر نورانى پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله صادر شده است نیز استفاده نمود. حضرت درباره امام زمان (عج) مى‏فرمایند: «خداوند حضرت مهدى را بعد از غیبت ظاهر مى‏کند، در حالى که جوانى کمتر از چهل سال است.»⁸

    پیامبر اکبرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله همچنین درباره امام حسن و امام حسین علیهماالسلامفرمودند: «الحسن والحسین سیدا شباب اهل الجنة»؛⁹ حسن و حسین، آقا و سرور جوانان بهشت هستند.

    از طرفى، درباره اوصاف اهل بهشت وارد شده که آنها چهل ساله هستند. از این دو روایت شریف به خوبى استفاده مى‏شود که در آموزه‏هاى دینى، جوانى تا چهل سالگى امتداد دارد.

اهمیت جوانى

از یک چشم‏انداز کلى مى‏توان دوران زندگى را در سه مرحله بزرگ خلاصه نمود: کودکى، جوانى و پیرى. به دلیل تحولات عظیمى که در دوره جوانى براى انسان‏ها رخ مى‏دهد، این مرحله از زندگى از اهمیت فوق‏العاده و چشمگیرى برخوردار است.     جوان در ابتداى دوره جوانى پیوسته به سوى قدرت و نیرومندى پیش مى‏رود و هر سالى که بر وى مى‏گذرد قوى‏تر مى‏شود تا به سرمنزل کمال جوانى و به اوج قوت و توانایى برسد. بعکس، آدمى پس از دوران جوانى به سوى فرسودگى و ناتوانى مى‏رود و هر سال از سال قبل ضعیف‏تر مى‏گردد و آن‏قدر این راه نشیب را مى‏پیماید تا به منزل پیرى و به نهایت درجه ناتوانى و ضعف برسد.

     خداوند متعال در قرآن کریم با اشاره به این مراحل از زندگى، آن را به انسان‏ها گوشزد مى‏کند: «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُم مِن ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِن بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفا وَشَیْبَةً یَخْلُقُ مَا یَشَاء وَهُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ»(روم: 54)؛ خداست آن کسى که شما را ابتدا ناتوان آفرید و در دوران ناتوانى و کودکى پرورش داد و سپس پس از ناتوانى (در جوانى) قوت بخشید، سپس بعد از قوت، ناتوانى و پیرى داد.

     دوران جوانى، دوران کار و تلاش، صحنه شور و هیجان، عرصه خستگى‏ناپذیر سازندگى و دوران درخشندگى و بالندگى است. جوانان، قلب تپنده زندگى اجتماعى، مغز همیشه فعال زندگى، یارى‏رسان دین خدا در طول تاریخ، یاوران ولایت و رهبرى، و گوش شنواى پیام وحى و معارف بلند الهى هستند. جوانان مؤمن و با اخلاق، گنج‏هاى نهفته اجتماع و کلید هر نیکى و قفل هر بدى هستند.¹⁰

    امیرمؤمنان حضرت على علیه‏السلام درباره اهمیت و ارزش جوانى مى‏فرمایند: «قدر و منزلت دو گوهر گران‏بها و دو چیز با ارزش را هیچ‏کس نمى‏شناسد، مگر کسى که آن را از دست داده باشد: جوانى و سلامتى.»¹¹

    پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرمایند: «پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت شمار: جوانى و نشاط را پیش از آنکه پیر و فرسوده گردى؛ سلامتى را پیش از اینکه بیمار و ناتوان شوى؛ بى‏نیازى و دارایى را پیش از آنکه فقیر شوى؛ فراغت و راحتى را قبل از آنکه گرفتارى‏هاى دنیا تو را مشغول سازد و زندگانى دنیا را پیش از آنکه آن را وداع کنى و به سراى آخرت بروى.»¹²

    در این حدیث شریف، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله پنج رکن اساسى زندگى اجتماعى و دنیوى را بیان فرموده است که اگر انسان‏ها با چشم بصیرت به این اصول بنگرند و به آن عمل کنند، به سعادت دنیوى و اخروى نایل مى‏شوند. و این اصول عبارتند از:

     1. قدرشناسى از فرصت جوانى و استفاده بهینه و مطلوب از این دوران استثنایى و غیرقابل برگشت؛

     2. سلامتى و تندرستى روحى و جسمى که ارزش و قیمتى غیرقابل توصیف دارد؛

     3. ثروت و دارایى که در صورت فقدان آن، بسیارى از مشکلات به وجود خواهد آمد؛

     4. فرصت‏ها و فراغ بال‏ها که زمان خوبى براى تلاش و کوشش و بالندگى است؛

     5. زندگى و حیات دنیوى که محلى براى کسب کمالات انسانى و عبادت خالق متعال است و در واقع، سنگ‏بناى سعادت اخروى و قرار گرفتن در بهشت و رضوان پروردگار است و این زندگى مقدّمه‏اى براى زندگى جاودانه و واقعى جهان آخرت است.

     پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله درباره پرسش ویژه از دوره جوانى در روز واپسین مى‏فرمایند: «روز قیامت هیچ بنده‏اى گام برندارد تا درباره چهار چیز از او سؤال کنند: از زندگانى و عمرش که در چه راهى آن را به پایان رسانده؛ از جوانى‏اش که در چه مسیرى پشت سر گذارده؛ از اموالش که از کجا به دست آورده (از حلال بوده یا حرام) و در چه راهى صرف نموده، و درباره دوستى و محبت اهل‏بیت ما خاندان رسالت.»¹³

    در این حدیث شریف، جوانى که تنها بخشى از دوران زندگى است، به طور مستقل مورد توجه قرار گرفته و این بیانگر ارزش و اهمیت فوق‏العاده دوران جوانى است. انسان باید توجه داشته باشد که در روز قیامت از کیفیت گذراندن آن دوران حساس از او سؤال مى‏شود و باید جوابگو باشد.

     مولوى در این‏باره مى‏گوید:

حق همى گوید چه آوردى مرا

 اندر این مهلت که دادم من تو را

عمر خود را در چه پایان برده‏اى

 قُوت و قوّت در چه فانى کرده‏اى

گوهر دیده کجا فرسوده‏اى

 پنج حس را در کجا پالوده‏اى

چشم و گوش و هوش و گوهرهاى عرش

 خرج کردى چه خریدى تو زفرش

دست و پا من دادمت چون بیل و کلنگ

 من ببخشیدم زخود آن کى شدند؟¹⁴

    افلاطون مى‏گوید: در دوران جوانى مى‏بایست براى دوران پیرى چراغى تهیه کرد و از فرصت جوانى استفاده مطلوب نمود. یکى از عرفا نیز مى‏فرماید: روزگار شباب (جوانى) غنیمت شمار و ضایع مگردان؛ چراکه گذر شب و روز، بى‏اختیار تو را به منزل وحشتناک پیرى خواهند رسانید.¹⁵

    یکى از اندیشمندان غربى مى‏نویسد: در جوانى، امکان‏ها و امتیازات زیادى براى زندگى یافت مى‏شود، در حالى که در سنین کهولت و پیرى، خیلى از این امکان‏ها از دست مى‏روند؛ چه بسا اشخاصى که پیوسته افسوس مى‏خورند از اینکه نمى‏توانند فرصت‏هاى درخشانى را که از دست داده‏اند، دوباره در زندگى بازیابند. وى در ادامه مى‏نویسد: جوانى و شباب عالى‏ترین سنى است که در طى آن شاهراه‏هاى زندگى به روى جوانان گشوده مى‏شوند. اما این دوران تحسین‏انگیز و سرنوشت‏ساز که دختران و پسران جوان آرزو دارند دوام آن زیادتر شود، خیلى زودگذر است. جوانى چندین سال بیشتر طول نمى‏کشد. بنابراین، باید این دوران زندگى را به کمال و خوبى و روشنى گذراند و سنگ‏بناى یک زندگى منطقى و موفق را در این دوره از زندگى گذاشت تا به حسرت و پشیمانى گرفتار نشد.¹⁶

    امیرالمؤمنین على علیه‏السلام نسبت به گذر عمر و جوانى این‏گونه هشدار مى‏دهند: در ایام سلامتى بدن، سرمایه‏اى آماده نکردند و در اولین فرصت‏هاى زندگى و نیرومندى درس عبرتى نگرفتند و درخشنده‏ترین ایام عمر (جوانى) را به رایگان از کف داده‏اند. آیا کسى که در جوانى اهل تن‏پرورى بوده و تلاشى نکرده، مى‏تواند در پیرى جز شکستگى و ذلّت انتظارى داشته باشد؟¹⁷

    در این فرمایش نورانى حضرت على علیه‏السلام درباره ارزش جوانى و نشاط هشدار مى‏دهند که مبادا فرصت‏ها از دست بروند و افسوس و پشیمانى در پى بیاورند.

     آیت‏اللّه بهاءالدینى که یکى از اساتید بزرگ عرفان، اخلاق و سیر و سلوک بود، درباره جوانى و بهره‏بردارى از این ایام مى‏فرمودند: جوانى مناسب‏ترین فرصت براى خودسازى معنوى و بالندگى علمى و اخلاقى است؛ انسان باید در لحظه لحظه عمر خود، به فکر خویشتن بوده و ایام جوانى که غنیمتى سترگ است، نباید غافلانه سپرى گردد و نباید به سادگى آن را از کف داد، بلکه باید فرصت را غنیمت شمرد و از این دوره ارزشمند نهایت بهره را برد؛ چون در این ایام نَفْس و روح انسان براى ساخته شدن مستعدتر است و قواى انسان توان کامل دارد.¹⁸

ویژگى‏هاى جوانى

دوره‏هاى عمر آدمى به تناسب شرایط سنى و نیروى جسمانى و به اقتضاى رشد فکرى، از مراحل چندگانه با ویژگى‏هاى گوناگون و خصوصیات خاصى تشکیل مى‏گردد و هر مرحله از عمر انسان داراى صفاتى است که در مراحل دیگر زندگى کمتر پیدا مى‏شود. دوره کودکى عمدتا به بازى مى‏گذرد، و دوران جوانى هم ایام تجمل‏گرایى، زیبایى، پرداختن به حسن جمال و خودنمایى است؛ و سرانجام، ایام پیرى و سال‏خوردگى که روزگار حرص و صحنه ازدیاد مال و منال دنیاست. خداوند متعال در قرآن کریم به این صفات و ویژگى‏ها اشاره کرده و مى‏فرماید: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ...»(حدید: 20)؛ بدانید زندگى دنیا تنها بازى و سرگرمى و تجمل‏گرایى و فخرفروشى و افزون‏طلبى در اموال و فرزندان است.

     دوره جوانى هم که یکى از دوره‏هاى حساس زندگى است، داراى صفات و ویژگى‏هاى خاص خود است. جوان در این دوره دستخوش تحولات گسترده در ابعاد گوناگون مى‏شود که اگر با آگاهى با آنها روبه‏رو نشود، به ناکامى‏هاى جبران‏ناپذیرى دچار مى‏گردد.

     درباره ویژگى‏هاى عاطفى، شناختى، جسمانى، معنوى و... دوره جوانى، روان‏شناسان، جامعه‏شناسان و متخصصان تعلیم و تربیت پژوهش‏هاى زیادى انجام داده‏اند. گرچه بعضى از این پژوهش‏ها جاى نقد و تأمّل دارد، ولى بیشتر آنها شایسته تقدیر است. در آموزه‏هاى دینى نیز به نکات بسیار جالب و ارزشمندى درباره ویژگى‏هاى انسان در مراحل مختلف رشد به ویژه نوجوانى و جوانى اشاره شده است. توجه اسلام به ویژگى‏هاى انسان در هریک از مراحل رشد، دست‏کم از دو زاویه قابل تفسیر است؛ نخست اینکه انسان‏ها را به شگفتى‏هاى آفرینش که خداوند در وجودشان به ودیعت نهاده است، متوجه سازد و از این راه، انگیزه بیشترى براى اطاعت و بندگى پروردگار در آنها پدید آورد و دیگر آنکه با بیان این حقایق، راهبردها و روش‏هاى تربیت و خودسازى و بالندگى را براى انسان‏ها ترسیم کند.

     در ذیل، برخى از ویژگى‏هاى دوره جوانى از منظر روان‏شناسى و آموزه‏هاى دینى بیان مى‏گردد:

     1. ترس‏ها

جوان گرچه به ظاهر فردى متهوّر و بى‏باک و قدرت‏مند است ولى در عین حال، گاهى دچار ترس‏هاى متعددى است که زندگى او را تاریک مى‏کند و دامنه این ترس‏ها به گستره دیگر زندگى نیز کشیده مى‏شود. ترس از ارزشیابى و امتحان، ترس از شرایط آینده کار و اقتصاد و زندگى، ترس از ازدواج و سرانجامِ آن، ترس از آبرو و حیثیت که مبادا در بین جمع بدنام شود و ترس از آینده تحصیلى و در نهایت، رشته تحصیلى که انتخاب کرده است.¹⁹

     2. تنش‏هاى روانى شدید

جوان بسیارى از مواقع خواسته‏هاى خود را به صورت منطقى بیان نمى‏کند و با خشم و پرخاشگرى مى‏خواهد مسائلش را حل کند، زود از کوره به در مى‏رود و تحمل نصیحت‏هاى دیگران را کمتر دارد. وقتى خواسته و توقعات جوان برآورده نمى‏شود یا با موانع مواجه مى‏شود؛ بدون اینکه از رمز و رازش سر درآورد، خشمگین مى‏شود و آه و فریاد سر مى‏دهد. نیز ممکن است بر اثر نابسامانى‏هاى زندگى، و دیدن منازعات و درگیرى‏ها، جسورتر و تخریبگرتر شود و گاهى هم در حدّ جنون پیش رفته و مرتکب جنایت مى‏گردد.²⁰ پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در این زمینه مى‏فرمایند: جوانى یکى از اقسام دیوانگى و جنون است.²¹

    مستى جوانى، قدرت تفکر و دوراندیشى را از جوان مى‏ستاند و او را به کارهاى نادرست مى‏کشاند. امام على علیه‏السلام در روایتى با بیان انواع مستى، مستى جوانى را همچون مستى مال، قدرت، علم و تمجید خواهى، از عوامل زوال عقل و اراده و نیز نابودى آرامش و طمأنینه انسان مى‏داند.²² نمودهاى آشفتگى‏هاى جوان را مى‏توان در قالب رفتارها و حرکات ناموزون و در بى‏تدبیرى او در بعضى رفتارها و گفتارها مشاهده کرد. آشفتگى‏هاى روانى و تنش‏هاى درونى جوانان مورد وفاق صاحب‏نظران روان‏شناسى نیز مى‏باشد، به گونه‏اى که استانلى هال²³ از آن به دوران فشار و طوفان یاد مى‏کند. پیاژه²⁴ جوانى را دوره آشوب درونى و انقلابشخصى مى‏نامد و لوین²⁵ آن را دوره بى سر و سامانى مى‏خواند.²⁶

    نکته مهمى که باید متذکر شد این است که گرچه این ویژگى‏ها مقتضاى این دوران مى‏باشد، ولى مى‏توان از برخى آنها جلوگیرى کرد و این ناآرامى‏هاى روانى را به آرامش و اطمینان رهنمون شد. ناآرامى‏هاى بسیارى از جوانان تحت تربیت دینى و اسلامى، به چنان کمالات و فضایل اخلاقى نایل آمده‏اند که مى‏توانند الگوى دیگران نیز باشند. آنان توانسته‏اند رذایل اخلاقى را از وجود خود دور نمایند و انرژى جوانى را در جهتى مفید و سازنده راهبرى کنند.

     3. امید و آرزو

دوران جوانى دوران آرزو و امید و دوران شور و نشاط است. جوان آینده را لذت‏بخش و امیدوارکننده مى‏بیند؛ دوست دارد منشأ آثار خیر براى خود و جامعه خویش باشد و کارى بزرگ و مهم انجام دهد. طبع مسرت‏آمیز و زیبایى دارد و توجه به آینده و تفکر درباره آن، در او احساس شادى و غرور به وجود مى‏آورد.²⁷ جوانان شهروندان شهر آرزوها و امیدها هستند. این امر، تا حدى براى آنان طبیعى و مقتضاى این دوره از زندگى مى‏باشد؛ زیرا پرواز در دنیاى افکار، توهّمات و تخیّلات مى‏تواند نوعى لذت روحى، هرچند زودگذر، را به دنبال داشته باشد و این براى جوانان مطلوب است. علاوه بر این، آرزوها و امیدهاست که جوان را آرمان‏گرا و آرمان‏خواه مى‏سازد و این ویژگى‏ها تا حدى در رشد و پویش او دخیل هستند.

     در بینش اسلامى گرچه آرزو و امید به آینده مورد تمجید قرار گرفته و امید به آینده نیروى حرکت‏دهنده انسان شمرده شده ـ چنان‏که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدر این زمینه فرمودند: آروز براى امت من رحمت است؛ اگر آرزو نبود، هیچ مادرى فرزند خود را شیر نمى‏داد و هیچ باغبانى درختى نمى‏کاشت²⁸ ـ ولى از آرزوهاى دراز و خیالات واهى و به امید آرزو نشستن، مذمّت شده و آن را از خصوصیات افراد نادان برشمرده‏اند.

     حضرت على علیه‏السلام مى‏فرمایند: «کسى که به آرزوهاى بلند دل ببندد، رفتار و عمل‏خودراضایع‏ساخته است.»²⁹

    آن حضرت همچنین درباره نتیجه و عاقبت آرزوى طولانى فرمودند: «آرزوى طولانى باعث غفلت از آخرت است.»³⁰

    پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز فرمودند: «چه بد است جوانى که آرزوهاى طولانى دارد و کهنسال که به دیگران امر و نهى مى‏کند.»³¹

    با توجه به فرمایش حضرت على علیه‏السلام و پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله، جوان علاوه بر اینکه باید امیدوار باشد و آرزو داشته باشد (چون بدون امید و آرزو زندگى قوام نمى‏یابد)، ولى باید از آرزوهاى طولانى و غیر منطقى اجتناب ورزد و با خیالات و موهومات زندگى نکند.

     4. عشق و هیجان

جوانى دوران عشق و هیجان، و احساسات شدید و آتشین است. حالات و سخنان و رفتار جوان، شورانگیز است. جوان اهل خرد و اندیشه است، ولى در مسائل عشقى و جنسى همه چیز را از دید و عینک احساس مى‏نگرد و از این‏رو، گاهى با یک چشمک یا یک کلمه از طرف جنس مخالف، خود را مى‏بازد و بعضا در دریایى از گرفتارى و مشکلات غوطه‏ور مى‏شود.

     جوان، در آغاز جوانى در جنبه‏هاى مربوط به عشق، سخنان شاعرانه‏اى بر زبان مى‏آورد و از شدت غرور به خود مى‏بالد، ولى سعى مى‏کند راز دل خود را مخفى کند و به کسى نگوید. با افزایش سن و توسعه عقل و تجربه، بحران هیجان به تدریج فروکش مى‏کند و رفتارهاى جوان رنگ منطقى و واقعى به خود مى‏گیرد.

     5. علاقه به همسالان

جوانان از لحاظ عاطفى علاقه زیادى به همسالان و حضور در جمع آنان دارند و سعى مى‏کنند راز دل خود را به آنها بگویند و براى همدیگر ایثار کنند و از بودن در جمع دوستان لذّت مى‏برند و احساس مى‏کنند در محیطى فرح‏بخش وارد شده‏اند و از این‏رو، بعضى مواقع تحت تأثیر محیط دوستانه به بزه‏کارى و اعتیاد نیز روى مى‏آورند.

     در بینش اسلامى اگرچه دوستى و علاقه به دوستان و اظهار علاقه به آنان از جایگاه بلندى برخوردار است، ولى باید توجه داشت که انسان نباید با هر کسى طرح رفاقت و دوستى بریزد، بلکه باید در آینده این دوستى‏ها تفکر نموده و اگر دوستان خود را افرادى صالح یافت، این دوستى را ادامه دهد؛ زیرا دوست ناصالح آینده انسان را تباه مى‏کند و خواه ناخواه انسان را به فساد و تباهى مى‏کشاند.

     امام على علیه‏السلام مى‏فرمایند: از همراهى و همدلى با افراد کج‏اندیش و سست رأى و صاحب اعمال ناپسند دورى کن؛ زیرا آدمى به طرز تفکر و روش رفیقش خو مى‏گیرد.³²

     6. آرمان‏گرایى

جوان فردى آرمان‏گرا و بلندنظر است؛ در دورانى از عمر به سر مى‏برد که دوران رشد و کمال ایمان و باور است. دوران معرفت‏جویى را طى مى‏کند؛ شور و شوقى در او جارى و سارى است که او را به سوى فتح و پیروزى و تسخیر قلّه‏هاى کمال و زیبایى سوق مى‏دهد. جویاى معبودى مطلق و بدون نقص است؛ تشنه معرفت ناب و عبادت خالص است. جوان تشنه عدالت است، آن هم عدالت مطلق. مدافع برابرى و برادرى و انسان‏دوستى و خیرخواهى است.

     جوان، بلند نظر بوده و مسائل کوچک و ساده را تحقیر مى‏کند. ممکن است خانه و محیط اطرافش آباد نباشد، ولى او در اندیشه آبادانى جهان است. احتمال دارد که خانه و فضاى زندگى او آغشته به بى‏عدالتى و درگیرى باشد، ولى او در اندیشه تحقق صلح جهانى و عدالت پایدار است.

     موریس دبس،³³ درباره مسائل جوانان مطالعات زیادى دارد، مى‏گوید: برخى از جوانان خیال اصلاح عالمو عالمیان را در سر مى‏پرورانند و مى‏خواهند دنیا را از روى تصور اعلایى که از آن دارند، بسازند و به همین علت، آرمان‏گرا بوده و در مواردى صرفا به صورت وهمى و خیالى، اندیشه مى‏کنند. وى در جاى دیگر مى‏گوید: «هرگاه بخواهید مشخصات فکرى جوانان را بررسى کنید، به این نتیجه مى‏رسید که نیروى فکرى آنها هنوز به بلوغ کافى نرسیده است و عواطف آنان افراطى و طرز تفکرشان شاعرانه بوده و جنبه فردى دارد.³⁴ براى آنکه جوانان عزیز بتوانند این دوره طوفانى و خطرناک جوانى را به سلامت طى کنند و گرفتار آرمان‏گرایى افراطى نشوند، مناسب است به چند توصیه و سفارش توجه نمایند:

     اول اینکه سعى کنند وضع طبیعى خود را بشناسند و تا جایى که ممکن است از آشفتگى‏هاى مخصوص دوران جوانى آگاه شوند. متوجه باشند که در جوانى عقلْ ضعیف و احساساتْ حادّ و آتشین است، و بیشتر تصمیم‏گیرى‏هاى آنان بر اساس احساس است و کمتر با اندیشه و تعقّل همراه است. این خود خطر بسیار بزرگى است که سعادت آنان را تهدید مى‏کند.

     حضرت على علیه‏السلام مى‏فرمایند: «کسى که عقلش بر احساس و هواى نفسش غلبه داشته باشد، رستگار مى‏شود و کسى که شهواتش و احساساتش بر عقلش غلبه داشته باشد، بدنام و گمراه شود.»³⁵

    دوم اینکه فرصت جوانى را مغتنم شمارند. فکر گذشته معدوم را از صفحه دل پاک نمایند و تنها متوجه نقد حال و آینده باشند و بکوشند از نیروهاى موجود جوانى در راه فراگرفتن علم و اخلاق استفاده کنند و خویشتن را انسان شایسته‏اى بسازند و خود را براى یک زندگى آبرومند و پرافتخار مجهز نمایند.

     7. روحیه انتقادى

جوان به دلیل ویژگى آرمان‏گرایانه، روحیه انتقادى دارد. این روحیه در بیشتر جوانان مشاهده مى‏شود. گستره نقّادى جوانان همه حوزه‏هاى زندگى را شامل مى‏شود؛ انتقاد از دوستان و توجه موشکافانه به عیب‏ها و نقص‏ها، انتقاد از وضع سیاسى کشور و مسئولان، انتقاد از نابرابرى‏هاى اجتماعى و حتى انتقاد از والدین. انتقاد و داشتن این روحیه براى جوانان، نه تنها عیب تلقّى نمى‏شود، بلکه اگر انتقاد سازنده و منطقى باشد باعث استحکام روابط و دوستى‏ها، تحرّک و جنب‏وجوش بیشتر جامعه مى‏شود و از ریاکارى و تملّق در جامعه جلوگیرى مى‏کند.

     8. تشخّص‏طلبى

جوان در اندیشه کشف هویت وجودى و اثبات شخصیت خویش است؛ مى‏خواهد هویت خویش را احراز کند و حقایق وجودى خود را کشف نماید. در مسیر احراز شخصیت و ثبات آن، رفتار و حالات عجیب و غریبى از خود بروز مى‏دهد و به خاطر این پدیده، گاهى احساس «خودبرتربینى» و تصورى فراتر از آنچه هست دارد، و زمانى هم دچار خودکم‏بینى و احساس کهترى مى‏شود و خود را پایین‏تر از آنچه هست مى‏شناسد. بیشتر افکار او افراط و تفریط است و رفتار متعادل در او کمتر مى‏باشد، بخصوص در اوایل جوانى که تازه وارد این دوره شده است.

     او در تمام دوران جوانى براى به دست آوردن هویت و شخصیت خود و گسستن از دنیاى قبل و قرار گرفتن در ردیف بزرگسالان مى‏کوشد و به اصطلاح مى‏خواهد جایگاهى در میان بزرگسالان داشته باشد و احراز شخصیتى کند.³⁶

    تشخّص‏طلبى و تفوّق‏خواهى یکى از تمایلات ذاتى بشر است که این تمایل در نسل جوان بسیار قوى و نیرومند است و هر نوجوان و جوانى به شدت علاقه دارد در جامعه قدرت و منزلتى پیدا کند و به افتخارات درخشانى نایل شود، و از این‏رو، گاهى از ستارگان سینمایى تقلید مى‏کند و گاهى قهرمانان ورزشى را الگوى مطلق خود قرار مى‏دهد؛ مثل آنان حرف مى‏زند، مثل آنان راه مى‏رود، همانند آنان لباس مى‏پوشد و موهایش را آرایش مى‏کند و از این طریق مى‏خواهد خود را به جامعه بنمایاند و جلوه‏گرى کند.

     البته از منظر عقل و اندیشه دینى، تشخص‏طلبى و الگو قرار دادن دیگران معیار و ضوابطى دارد و نباید با ارزش‏هاى انسانى ناسازگار باشد. براى مثال، اگرچه تقلید یکى از ارکان اساسى ترقى بشر و از عوامل بسیار مؤثر در پیشرفت فردى و اجتماعى است، ولى براى آنکه بر اثر تقلیدهاى کورکورانه و نادرست، دچار خطا و گمراهى نشویم و از مسیر فضیلت منحرف نگردیم، لازم است همواره به دو نکته توجه کنیم:

     نکته اول اینکه از افراد منحرف و گنهکار، هرچند از ستارگان ورزشى یا سینمایى و... باشند، پیروى نکنیم و به امید نیل به درجه قهرمانى و رسیدن به مقام رفیع اجتماعى، اعمال نادرست آنان را سرمشق قرار ندهیم؛ زیرا گناهکاران آینده روشنى ندارند و با شکست و ناکامى مواجه خواهند شد.

     امام حسین علیه‏السلام در روایتى نورانى فرمودند: «مَن حاوَلَ اَمرا بِمَعصیة اللّه کان اَفْوَتَ لِما یرجوا وَ اَسْرَعَ لِما یحْذَرُ»؛³⁷ کسى که از راه گناه از پى کارى برخیزد، نه تنها به مقصودش نمى‏رسد، بلکه به چیزى که از آن گریزان بود، نیل پیدا مى‏کند.

     نکته دوم اینکه ساختمان طبیعى و استعدادهاى فطرى هر انسانى با دیگرى متفاوت است و خداوند مردم را مختلف آفریده و هر فردى براى انجام کار خاصى مناسب است و از این‏رو، آدمى زمانى به کمال لایق خویشتن مى‏رسد که از ذخایر و قواى درونى خود استفاده کند و استعدادهاى خود را به شکوفایى و فعلیت برساند و در این مسیر بهتر است از روش‏ها و راه‏هایى که دیگران پیموده‏اند استفاده کند و از روش‏هاى موفق آنان تقلید کند، نه اینکه مقلّد کورکورانه دیگران باشد.

     9. استقلال‏طلبى

استقلال‏طلبى و علاقه به رها شدن از سیطره دیگران، یکى دیگر از خصوصیات روانى جوانان است. آنان مى‏خواهند از حالت وابستگى و طفیلى بودن خارج شوند و روى پاى خود بایستند و خودشان براى زندگى و اداره آن تصمیم بگیرند و از این‏رو، حاضر نیستند کمک دیگران و امر و نهى والدین را قبول کنند. بسیارى از آنان در پى طرحى نو از زندگى و اندیشه‏اى تازه از مسائل اجتماعى و خانوادگى هستند و روش‏هاى سنتى و آداب و رسوم والدین را مورد نقد قرار مى‏دهند و به دنبال الگویى جدید هستند.

     اما جوانان عزیز باید به مسئله دقت کنند که اگرچه استقلال‏طلبى و عدم وابستگى از ویژگى‏هاى مثبت و ارزشمند جوانى است و بدون این روحیه، جوان نمى‏تواند اندیشه نو و برنامه‏اى اصلاحى داشته باشد، اما از این نکته هم نباید غافل بود که افراط و تندروى در هر کار و ایده‏اى، آثار زیانبارى در پى دارد. از این‏رو، جوان هوشمند کسى است که از تجربیات و ایده‏هاى بزرگ‏ترها، بخصوص والدین، عبرت بگیرد و استقلال‏خواهى خود را با استفاده از رهنمودهاى دیگران در مسیرى مطمئن راهبرى کند و یک روش میانه و متعادل را در پیمودن مسیر زندگى فرا روى خود قرار دهد؛ سعى کند با تعقل و اندیشه صحیح راهى را بپیماید که خیر و صلاح او در آن باشد. در روایات اسلامى، این ویژگى مورد توجه قرار گرفته است، ولى دامنه و محدوده ویژه‏اى براى آن در نظر گرفته شده است. این امر را مى‏توان از روایتى که دوره جوانى را دوره وزارت دانسته، استفاده نمود.³⁸ روشن است که استقلال وزیر در کارهاى خود مطلق و کامل نیست، بلکه وزیر در عمده کارها تابع رئیس دولت است. وزیر گرچه در حوزه کارى خویش مستقل است، ولى باید بر اساس قاعده و ضابطه ادارى دولت حرکت کند. جوان نیز گرچه از توانایى‏هاى ادراکى و جسمى ویژه‏اى برخوردار است، ولى به همان میزان شهوات و غرایز در او شعله‏ور است و بى‏تجربگى و عدم پختگى هر آینه امکان دارد او را از سریر سلطنت به زیر بکشاند. پس جوانان باید ضمن حفظ روحیه استقلال‏خواهى، از قوانین اجتماعى و ارزش‏هاى جامعه و دستورات والدین نیز پیروى کنند.

     10. توانمندى جسمانى

جوانى دوره کمال و نقطه اوج قدرت و توانایى بدنى و جسمانى است؛ زیرا دوران نوجوانى و دوره تحولات سریع به پایان رسیده و فرد به نقطه‏اى رسیده است که تقریبا از بعد جسمانى و زیستى رشد نمى‏کند و اندام‏هاى او به عالى‏ترین حد توان و استحکام رسیده‏اند؛ رشد قد متوقف شده است، بازوها توانمند شده‏اند، شور و غوغاى جسمى فروکش کرده و حتى ترشح غدد جنسى به وضع ثابتى رسیده است. این مرحله از حیات جسمانى که تقریبا در حدود 24 سالگى است، نقطه اوج رشد جسمانى و بدنى است. البته رشد بدن از بعد طولى به اوج خود رسیده است اما از بعد قطر و عرض همچنان در حال رشد و نمو است.

     امیرمؤمنان على علیه‏السلام در روایتى مى‏فرمایند: به درستى که قدوطول‏جوان‏دربیست‏وچهارسالگى‏کامل‏مى‏شود.³⁹

    در قرآن کریم، از دوره جوانى با ویژگى «نیرومندى» یاد شده است. در مقابل، از دوره کودکى و پیرى با ویژگى «ضعف» تعبیر شده است.⁴⁰ در دوره جوانى، آمادگى‏ها و توانایى‏هاى جسمى و بدنى انسان به بلوغ و رشد کافى مى‏رسد و شاید به همین دلیل است که اشتیاق جوانان به قدرت‏نمایى و آشکار کردن زور و توان جسمى در آنها تبلور بیشترى دارد.

     جوان در این مرحله، بیش از گذشته به فعالیت ورزشى و قهرمانى مى‏اندیشد و سعى مى‏کند قدرت و توان بدنى خود را با قهرمان شدن به منصه ظهور برساند. به کشتى، وزنه‏بردارى و رشته‏هاى دیگر ورزشى که با جنبه‏هاى پهلوانى و زورآزمایى ارتباط بیشترى دارد، علاقه مضاعفى نشان مى‏دهد. اکثر جوانان در این مقطع حساس که داراى انرژى روانى فراوان و توان جسمانى مطلوبى هستند، علاوه بر ورزیده کردن جسم و بدن خود، به خودسازى و معنویات روى آورده و همزمان با بدنسازى، به پرورش روح و روان خود هم مى‏پردازند و روحیه جوان‏مردى و آزادگى و عشق به خالق هستى را در خود تقویت کرده و در بعد معنوى هم به کمالات خاصى نایل مى‏شوند. به بیان دیگر، فقط قهرمانى را در قدرت بدنى و بازوان توانمند جست‏وجو نمى‏کنند، بلکه خواسته‏هاى شیطانى نفس اماره را هم مهار کرده و خدادوستى و عشق به مسائل معنوى را در خود نهادینه مى‏کنند. حضرت على علیه‏السلام در یکى از بیانات گهربارشان مى‏فرمایند: هرگاه نیرومند و توانمند شدى، در اطاعت و بندگى خدا باش.⁴¹

    در این حدیث شریف، حضرت على علیه‏السلام توصیه و سفارش مى‏کنند که در اوج نیرومندى و قدرت جسمانى، در خدمت خالق و پروردگار خود باش و کارى کن که در تمام اعمال و کردارت نیت خدایى داشته باشى و لحظه‏اى از معشوق واقعى غفلت نورزى.

     11. نوگرایى و تنوع‏طلبى

روحیه انسان به گونه‏اى است که پیوسته از مسائل جدید و مناظر بکر، و هر آنچه که براى او تازگى داشته باشد، لذت مى‏برد، و این همان روحیه نوگرایى است. این روحیه در همه انسان‏ها وجود دارد و در زمینه‏هاى مختلف زندگى بشرى، مایه شکوفایى و پیشرفت‏هاى زیادى بوده است. آثار وجودى این روحیه را در پیشرفت‏هاى صنعتى، تحولات اجتماعى و در مسائل سیاسى مى‏توان مشاهده کرد. این روحیه در دوره جوانى که دوران رشد و شکوفایى استعدادهاست، حالت شتابانى مى‏یابد و موجب تغییر و تحولات و خواسته‏هاى جدیدى مى‏شود.

     روحیه نوگرایى در برخى زمینه‏ها، از جمله آداب و رسوم اجتماعى، پوشش، آرایش ظاهرى و...، در دوران جوانى بیشتر به چشم مى‏خورد. به همین دلیل، در اطراف خود شاهد هستیم که جوانان پیوسته از ظواهر جدید، مدها و الگوهاى نو، افکار و اندیشه‏هاى جدید، لذت مى‏برند. تنوع‏طلبى، مدگرایى و جلوه‏گرى در رفتار بسیارى از جوانان موج مى‏زند و بخصوص این رفتارها در دختران جلوه بیشترى دارد.⁴²

    این ویژگى‏ها از نظر اسلام، براى جوانان ناپسند نیست و تا زمانى که به حد افراط نرسد و از حدّ طبیعى خود تجاوز نکند، یک امر طبیعى است که رعایت آن لازم مى‏باشد. این ویژگى‏ها زاییده همان روحیه نشاط و جوانى بوده و تبلورى دیگر از روحیه خوددوستى جوان است.

     در بیانات امام على علیه‏السلام درباره فرزندان و جوانان، تأکید بر این روحیه و رعایت آن کاملاً مشهود است: جوانانِ خود را به رعایت آداب و رسوم خودتان مجبور نکنید؛ چراکه ایشان براى زمانى غیر از زمان شما به وجود آمده‏اند.⁴³ منظور از آداب و رسوم، روش‏هاى اجتماعى هر زمان است که غیر از آداب و ارزش‏هاى ثابت اخلاقى است.

     نوگرایى و تنوع‏طلبى در برخى جوانان، گاهى به صورت افراطى ظهور مى‏کند و گاهى منجر به تقلید شیوه‏هاى جوامع دیگر مى‏شود و در نهایت، سر از خودباختگى فرهنگى در مى‏آورد که در این صورت، باعث آسیب‏هاى اساسى در جوانان مى‏گردد. جوان و جامعه خودباخته، روحیه امید و استقلال‏طلبى نداشته و حریت و آزادگى خود را از دست مى‏دهد. جامعه خودباخته به جامعه‏اى مرده و ناامید تبدیل مى‏شود.

     12. تجربه و علم اندک

رَسِش عقلى و ادراکى جوان، بدین معنا نیست که او از آگاهى‏هاى بالایى برخوردار است، بلکه به معناى این است که دوره جوانى زمان فراهم آمدن و کسب آگاهى‏هاى بیشتر است. در مقایسه با دوران کودکى، انسان در دوره جوانى از آگاهى و تجربه بیشتر برخوردار است، ولى همچنان دچار فقر اطلاعاتى و فقر تجربه است. این امر، به ویژه در ابتداى دوره جوانى نمود بیشترى دارد. در روایات اسلامى به این مطلب تصریح شده است که علم و دانش جوانان اندک است و به همین دلیل ندانم‏کارى‏ها و اشتباهات آنان پذیرفتنى و معذور است. در روایتى حضرت على علیه‏السلام مى‏فرمایند: ناآگاهى جوانان پذیرفته و دانش آنان ناچیز است.⁴⁴ امام سجاد علیه‏السلام نیز در نامه‏اى که براى هدایت و ارشاد محمّدبن مسلم زهرى (یکى از دانشمندان فریب‏خورده دستگاه اموى) مى‏نویسد، به ویژگى ضعف عقلى و نقص علمى در جوانان اشاره نموده و مى‏فرماید: هنگامى که امثال تو (محمدبن مسلم زهرى) با وجود بزرگى سال و برترى علمى، چنین فریفته دنیا مى‏شوند، پس چگونه باید جوانى تازه سال با وجود کمبود دانش و سستى بینش و ضعف نیروى عقل از شرّ دنیا در امان باشد؟⁴⁵

    این فرمایش امام سجاد علیه‏السلام علاوه بر بیان دو ویژگى جوانان، این نکته را متذکر مى‏شود که باید بسیار هوشیار بود و مراقبت نمود تا به انحراف و خطا گرفتار نشد.

     لزوم توجه جوانان به این مسئله (دانش و تجربه اندک) با توجه به حساسیت دوره جوانى، اهمیتى مضاعف پیدا مى‏کند؛ چون از سویى دوره جوانى اوج نشاط و بالندگى و دوره شکل‏گیرى و تثبیت هویت فردى و اجتماعى است، و از سوى دیگر، در این دوره از زندگى، جوانان مى‏باید تصمیمات اساسى درباره شغل، همسر، رشته تحصیلى و محل زندگى اتخاذ کنند، به گونه‏اى که انتخاب هر کدام از این گزینه‏ها، احتیاج به فکر و اندیشه و تدبیرى اساسى و منطبق با معیارهاى عقلى و شرعى و اجتماعى دارد. براى مثال، انتخاب یک همسر براى جوان کارى جدى و اساسى است که اگر دقت لازم و اندیشه وافى نکرده باشد، چه بسا زندگى اجتماعى او با بحران مواجه شود و اگر نتواند همسرى مناسب و در شأن خود انتخاب کند، در کارهاى دیگر هم با مشکل مواجه خواهد شد و علاوه بر اینکه از زندگى خود لذت و بهره کافى را نمى‏برد، در تربیت فرزندان هم دچار مشکل مى‏شود. جوانان به علت نداشتن تجربه کافى و غرور بیش از حدّ، بعضى مواقع در انتخاب گزینه‏هاى مناسب دچار مشکل مى‏شوند. از این‏رو، جوانان عزیز باید در این مرحله از زندگى با احتیاط کامل قدم بردارند و از عجله و تصمیمات احساسى و هیجانى پرهیز کنند و از مشورت با بزرگان و افراد فرهیخته و با تجربه دریغ ننمایند. جوانان در هر تصمیمى که مى‏گیرند شایسته است چند معیار و ملاک را مورد عنایت قرار بدهند:

     اول اینکه آیا این تصمیم با معیارها و دستورات دینى و اخلاقى سازگارى دارد یا خیر؟

     دوم اینکه با معیارهاى عقلى و ارزش‏هاى انسانى و اجتماعى هماهنگى دارد یا نه؟

     سوم اینکه آیا با هنجارها و آداب و رسوم ایرانى ـ اسلامى مطابقت دارد یا خیر؟

     چهارم اینکه اگر در تصمیمات خود با بزرگ‏ترها و افراد باتجربه مشورت کنند، مفید خواهد بود یا خیر؟

     13. طراوت و زیبایى

زیبایى و طراوت دوران جوانى، یکى از مزایاى دلپسند و از سرمایه‏هاى پرارزش نسل جوان است. با فرا رسیدن دوران جوانى، نه تنها بدن نیرومند و توانا مى‏گردد و عواطف و احساسات شکفتگى ویژه‏اى پیدا مى‏کند، بلکه شکوه و طراوت جوانى به منزله زینت گران‏بها و پرفروغى است که به صاحبش زیبایى و جمالى مضاعف هدیه مى‏کند، و او را در نظر مردم عزیز و محبوب مى‏سازد. طراوت و شادابى جوانى از امتیازات ویژه این دوره از زندگى است و در دوره‏هاى دیگر، یا پیدا نمى‏شود و یا بسیار کمیاب است. جمال دل‏پذیر و جذّاب دوران جوانى، یکى از زیبایى‏هاى طبیعى بشر است که بیشتر در ایام شباب با فروغ خیره‏کننده خود جلوه مى‏کند، و تنها نسل جوان از آن زیبایى برخوردار است. شور و هیجان، عشق و امید، وجد و نشاط، طراوت و لطافت، تناسب اندام، صورت شکفته، و موهاى زیبا، همه و همه از جلوه‏هاى زیباى دوران جوانى است.

     ناگفته نماند که همزمان با فرا رسیدن ایام جوانى و آشکار شدن زیبایى‏هاى آن، تمایل به زینت کردن و خودآرایى نیز به طور طبیعى در ضمیر جوانان بیدار مى‏شود، و آنان‏راشیفته‏آرایش‏وخودسازى ظاهرى مى‏کند.

     یکى از روان‏شناسان مى‏گوید: جوانان در زیبایى و دلپسند شدن از دیگران پیش‏قدم هستند و ارزش‏هاى مربوط به جمال و زیبایى را در مرحله اولِ اهمیت قرار مى‏دهند. عشق به جمال در بعضى از دختران جوان منجر به یک نوع بت‏پرستى براى بدن و زیبایى خود مى‏شود.⁴⁶ آیین مقدس اسلام که برنامه جامع سعادت و کامیابى انسان را عرضه کرده است، به موضوع جمال و زیبایى و طراوت توجه مخصوصى دارد. در ضمنِ پرورش کلیه تمایلات فطرى بشر، علاقه به جمال دوستى و زیبایى و استفاده از زیبایى‏هاى طبیعى و مصنوعى را به پیروان خود توصیه مى‏کند.

     قرآن کریم در آیات متعددى به زیبایى خلقت اشاره نموده است. در یکى از این آیات مى‏فرماید: «وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِی السَّمَاء بُرُوجا وَزَیَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِینَ»(حجر:16)؛ ما در آسمان، اجرام بزرگ کیهانى آفریده‏ایم و براى بهجت و سرور بینندگان، آنها را با زیبایى و درخشندگى آراسته‏ایم.

     در سخنان معصومان علیهم‏السلام نیز به موضوع زیبایى و جمال نیکو اشاره شده و زیبایى به عنوان یکى از امتیازات انسان معرفى شده است. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهمى‏فرمایند: بر شما باد که با نیکو رویان نمکین صورت و مشکین چشم معاشرت نمایید.⁴⁷

    و در جاى دیگر فرمودند: بهترین زنان و دختران امت من کسانى هستند که صورتشان زیباتر و مهریه آنها کمتر باشد.⁴⁸

    از این دو حدیث نورانى این نتیجه به دست مى‏آید که در اسلام به زیبایى و طراوت توجه خاصى شده و یکى از امتیازات انسانى به شمار مى‏آید و البته باید توجه داشت که نورانیت و زیبایى درون جایگاه خاص خود را دارد و از ارزش آن کاسته نمى‏شود و انسانى که از لحاظ ظاهرى زیبا و جذاب باشد، ولى صفاى درون و زیبایى درونى و روحى نداشته باشد، نزد پروردگار متعال ارزش و جایگاهى ندارد؛ ولى زیبایى ظاهرى هم از نعمت‏هاى خداوند و از امتیازات انسان است. البته کسانى که از چهره زیبا برخوردارند باید بدانند که وظیفه بیشترى هم متوجه آنان است. بخصوص دختران جوان و زیبا باید سعى کنند این زیبایى و طراوت را در معرض نگاه نامحرمان قرار ندهند و باعث انحراف جوانان نشوند و آن را فقط در محیط زناشویى و به همسر خود عرضه کنند.

     14. باریک‏بینى و تیزفهمى

جوان به دلیل برخوردارى از نشاط و شادابى و به دلیل اینکه در اوج رشد ذهنى و تکامل مغزى قرار دارد، از یک باریک‏بینى و تیزفهمى خاصى برخوردار است، به گونه‏اى که در درک و فهم بعضى از مسائل بسیار سریع‏الانتقال بوده و از دقت‏نظر ویژه‏اى برخوردار است. در آموزه‏هاى دینى به این ویژگى جوانان اشاره شده و به افراد توصیه شده تا در مشورت‏ها از این توانایى استفاده نمایند. در روایتى که از محضر نورانى امیرالمؤمنین على علیه‏السلام نقل شده چنین آمده است: هرگاه در مسئله‏اى محتاج مشورت شدى، آن را به جوانان عرضه کن؛ چراکه آنان با فراست‏تر و تیزفهم‏ترند. سپس آن را به نظر پیران و سال‏خورده‏ها برسان تا آن را بررسى کرده و به خوبى آن را مورد سنجش قرار دهند؛ چراکه تجربه پیران بیشتر است.⁴⁹

    از این گفتار امام على علیه‏السلام به روشنى استفاده مى‏شود که جوانان در هوش و فهم، از بزرگ‏ترها قوى‏تر و تیزتر مى‏باشند، به گونه‏اى که حتى در رایزنى‏ها، استفاده از نظر جوانان را فقط به دلیل اینکه داراى ضریب هوشى بالا و تیزبینى ویژه‏اى هستند، سفارش مى‏کند. ذکر این نکته نیز ضرورى است که این فرمایش امام علیه‏السلام در علم روان‏شناسى به طور کامل اثبات گردیده و اکنون دانش بشرى به خوبى سخن امام را دریافته است.

     از نظر برخى روان‏شناسان، ضریب هوشى افراد از سنین 16 تا 30 سالگى (دوره جوانى) در سطح بالایى قرار مى‏گیرد که البته در سنین 19 تا 21 سالگى به بالاترین مقدار خود مى‏رسد؛ همچنان که از سنین 29 تا 30 سالگى رو به ضعف بوده است.⁵⁰

     15. پاک‏دلى و رقّت قلب

از جمله ویژگى‏هاى جوانان که در متون دینى نیز به صراحت از آن یاد شده، «رقّت قلب» به معناى نرم‏دلى و پاک‏دلى است. جوان به حکم آنکه هنوز سالیان زیادى از عمر خویش را سپرى نکرده است، تعلقات و وابستگى‏هاى کمترى دارد. قلب او کمتر به سیاهى گناه آلوده شده و از لطافت و پاکى ویژه‏اى برخوردار است.

     جوانان به طور طبیعى، کمتر از بزرگ‏ترها در تاریکى‏هاى روحى و قساوت قلبى غوطه‏ورند و غالبا داراى دلى روشن، قلبى پاک، روحى روان و فکرى جوان مى‏باشند. به همین دلیل، زودتر و بیشتر از بزرگ‏ترها به سوى حق و فضیلت رو مى‏آورند.

     رقّت قلبى و پاک‏دلى، یکى از فضایل مهم اخلاقى بوده که در علم اخلاق نسبت به آن تأکید و راه‏هاى کسب آن معرفى شده است.

     بسیار جالب است که این فضیلت به صورت طبیعى در نهاد جوانان، موجود مى‏باشد و مایه تمایل ایشان به خیر و نیکى است. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهمى‏فرمایند: درباره جوانان به خیر و نیکى سفارش مى‏کنم؛ چراکه قلب آنان رقیق و مهربان است. خداوند مرا براى بشارت و بیم دادن فرستاد که جوانان با من موافق شدند و پیران به مخالفت پرداختند.⁵¹

    و در روایتى دیگر که از محضر نورانى امام صادق علیه‏السلامنقل شده، چنین آمده است: قلب و دل جوان نرم‏تر از قلب پیر است.⁵²

     16. گرایش به دین و معنویت

از منظر روایات، جوان نه تنها از ارتباط با خداوند گریزان نیست، بلکه مشتاق آن نیز هست و گرایش به دین در این دوره بیش از دوران دیگر در او بروز مى‏کند. علاقه به دین، خود بخشى از گرایش‏هاى معنوى جوان است. جوان در جست‏وجوى معنویت و کمال‏جویى است و از آن‏رو که دین این گرایش را به بهترین وجه پاسخ مى‏دهد، جوان تمایل زیادى به امور معنوى و دینى دارد. دین، جوانان را با کمال‏ها و زیبایى‏هاى واقعى آشنا مى‏سازد و روح ظریف و لطیف آنان را به کامل‏ترین موجود هستى که خالق موجودات است، پیوند مى‏دهد. به علاوه، در پرتو این آشنایى و ارتباط است که جوان هویت و جایگاه واقعى خویش را درمى‏یابد، و از این‏روست که در قرآن و روایات، اشتیاق، دلبستگى و دلدادگى جوانان به امور معنوى و دینى، که گاه از آن به «خیر» تعبیر شده است، بسیار بیشتر از بزرگسالان به چشم مى‏خورد. قرآن کریم در داستان حضرت موسى علیه‏السلامبه این نکته تصریح کرده است که این «جوانان» قوم موسى بودند که به او ایمان آوردند و با وجود خوف و ترسى که از فتنه‏هاى فرعون و نیروهایش وجود داشت، دلداده شریعت موسى علیه‏السلامشدند: «فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلاَّ ذُرِّیَّةٌ مِن قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِن فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَن یَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ» (یونس: 83)؛ سرانجام کسى به موسى ایمان نیاورد، مگر فرزندانى از قوم وى، در حالى که بیم داشتند که مبادا فرعون و سران آنها ایشان را آزار رسانند.

     امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: جوانان را دریاب؛ زیرا آنان شتاب بیشترى نسبت به هر [امر] نیکویى دارند.⁵³

    مطالعه تاریخ اسلام نشان مى‏دهد که بیشتر یاران باوفا، مقاوم و صبور پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و ائمّه اطهار علیهم‏السلام را همین قشر جوانان تشکیل مى‏داده است. براى نمونه، به مواردى اشاره مى‏گردد:

     مصعب‏بن عمیر جوانى از اشراف‏زادگان مکه بود که از ویژگى‏هاى اخلاقى خوبى برخوردار بود. وى چون به محضر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله شرفیاب شد، اسلام آورد، ولى به سبب آزارها و فشارهاى دشمنان ایمان خود را آشکار نکرد. روزى عثمان‏بن طلحه او را در حال نماز خواندن مشاهده کرد. به مادر مصعب خبر داد که پسرش مسلمان شده است. مادر و بستگان مصعب از این بابت خشمگین شدند و او را زندانى کردند، ولى او از ایمان خود دست برنداشت.⁵⁴ روزى مصعب‏بن عمیر نزد پیامبر آمد و پوست قوچى بر تن داشت. پیامبر نگاهى به او کرد و فرمود: بنگرید مردى را که خداوند دلش را نورانى کرده است. او را در حالى دیدم که پدر و مادرش به او بهترین غذاها را مى‏خوراندند و بهترین پوشاک را بر تنش مى‏کردند، ولى دوستى خدا و پیامبر او را به آنى (زندگى سخت) که مى‏بینید واداشت.⁵⁵

    از على علیه‏السلام نیز روایت شده که فرمود: ما با پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدر مسجد نشسته بودیم که مصعب‏بن عمیر وارد شد و پارچه‏اى پشمینه که با پوست وصله خورده بود، بر تن داشت. چون پیامبر او را چنین دید، گریست که چگونه پیش از این در نعمت و آسایش بود و اینک چنین فقیرانه زندگى مى‏کند. مصعب‏بن عمیر رشیدترین و زیباترین جوان مکه بود. پدر و مادرش او را دوست مى‏داشتند. مادرش زیباترین و لطیف‏ترین لباس‏ها را بر او مى‏پوشاند و وى خوش‏بوترین اهل مکه بود. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلههمواره از وضع او یاد مى‏کرد و مى‏فرمود: در مکه کسى را خوش‏بوتر و خوش‏لباس‏تر و در ناز و نعمت‏تر از مصعب‏بن عمیر ندیدم.⁵⁶ با این وصف، او همه این آسایش‏ها و جذبه‏ها را کنار گذاشت و از یاران پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهشد.

     عتاب‏بن اسید اولین فرماندار مکه پس از فتح آن توسط مسلمانان، به سِمَت «امیر» از سوى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله برگزیده شد. پیامبر در حکم خود براى این جوان 21 ساله چنین مى‏نویسد: «آیا مى‏دانى تو را به چه مقامى گمارده و بر چه قومى فرمانروا قرار داده‏ام؟ تو را حاکم و امیر اهل حرم خدا و ساکنان مکه معظمه نموده‏ام. اگر در میان مسلمانان کسى را شایسته‏تر از تو مى‏شناختم، حتما این مقام را به او محول مى‏کردم.» انتصاب عتاب رنجش برخى سال‏خوردگان را به دنبال داشت. رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهوقتى از این موضوع آگاه شد، نامه‏اى خطاب به مردم نوشت و ضمن برشمردن ویژگى‏هاى مثبت و شایستگى‏هاى عتاب، به مردم اندرز داد: هیچ‏یک از شما جوانى عتاب را مورد اعتراض قرار ندهد؛ زیرا ملاک بزرگى و فضیلت انسان زیادى سن نیست، بلکه میزان فضیلت و کمال معنوى او است.⁵⁷ این جمله حضرت به این امر اشاره دارد که جوانان مى‏توانند داراى فضایل و کمالات معنوى والا نیز باشند.

     اسامه‏بن زید آخرین فرمانده منتخب رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهاست که پیامبر بر پیروى از دستورهاى وى بسیار تأکید نمود و متخلفان از فرامین او را نفرین کرد.⁵⁸

    دین‏خواهى جوانان تنها در حد نوعى عاطفه و دلبستگى به خداوند و ارتباط با او خلاصه نمى‏شود، جوانان قدرت درک آموزه‏ها و معارف دینى را دارند و در این سنین توان عقلى لازم براى این مهم را پیدا کرده‏اند. به همین سبب، در روایات، تعلیم و تربیت دینى نوجوانان و جوانان و آموزش‏هاى دینى آنان از مهم‏ترین وظایف مربیان و والدین دانسته شده است.

     گرایش جوانان به دین‏دارى و معنویت، از جهات گوناگونى قابل تحلیل است. از سویى، این امر ریشه در کارکردها و تأثیرهاى دین در زندگى فردى و اجتماعى و شخصیت جوان دارد. دین نه تنها استعداد و میل کمال‏جویى و خیرخواهى جوانان را اشباع مى‏کند، بلکه با اتصال آنان به خداوند، الگوهاى هدایت و معنویت را در اختیار آنها قرار مى‏دهد تا هویت دینى بیابند. دین‏دارى، جوان را از انحراف‏ها و آلودگى‏ها باز مى‏دارد و به روح او پاکى، طهارت و لطافت مى‏بخشد. دین‏دارى امکان بهره‏گیرى هرچه بیشتر از استعدادها و مواهب عقلانى را فراهم مى‏سازد و جوان را نه به رکود و خمودى، بلکه به پویایى و نشاط بیشتر که منطبق بر ویژگى دوره نوجوانى و جوانى است، فرامى‏خواند.

     از سوى دیگر، روح و روان نوجوان و جوان نیز در وضعیتى است که بیشترین آمادگى و استعداد را براى امورى که دین براى او به ارمغان مى‏آورد، دارد. در روایات از این وضعیت به «لطافت روح» در مقابل «سنگدلى روح» تعبیر شده است. روح جوان از رقّت و نرمى و لطافت و پاکى برخوردار است، ولى به تدریج و با گذر عمر، اگر با آرزوها، رفتارها، پندارها و حالت‏ها و ویژگى‏هاى نامناسب دیگر همراه شود، امکان دارد این حالت به قسات و سختى تبدیل شود و در نتیجه، دین‏خواهى جاى خود را به دین‏گریزى دهد. اما اگر مواظبت نماید و دل و جان خود را با نور ایمان صفا دهد، هیچ‏گاه به سیاهى دل و قساوت قلب گرفتار نمى‏شود.

     به هر حال، ریشه علاقه‏مندى جوان به دین را گذشته از فطرت جویاى حقیقت و توحیدگراى او، باید در نتایج و پیامدهاى خرسندکننده و جذاب دین براى جوان جست‏وجو کرد. جوان این امر را برخلاف دوره کودکى که از قدرت تفکر انتزاعى و عقلى اندکى برخوردار است، به خوبى درک مى‏کند و به دین و معنویت تمایل نشان مى‏دهد. اما این مسئله، یعنى دین‏پذیرى و حقیقت‏جویى جوانان را نباید بى‏آسیب پنداشت، به ویژه آنکه جوان در آغاز دوره جوانى دستخوش تحولات و تنش‏هاى روحى شدید است. بنابراین، امکان جذب شدن جوانان به دسته‏ها و گروه‏هاى فکرى و عقیدتى که بهره‏اى از حق ندارند، ولى اسم حق و حقیقت‏جویى را با خود یدک مى‏کشند، وجود دارد. واقعه ذیل گویاى همین مطلب است:

     طبرى و ابن اثیر و دیگر موّرخان اهل‏سنّت نقل کرده‏اند: در جنگ صفین که معرکه حقیقى حق و باطل بود، جوانى از لشکر معاویه به میدان آمد و رجزى بدین مضمون خواند: به ما خبر داده‏اند على ـ فرمانده شما ـ عثمان را کشته است؛ سپس به لشکر امام على علیه‏السلام حمله کرد. هاشم مرقال، از اصحاب امام علیه‏السلام، نزدیک رفت و با زبانى درخور فهم او با وى سخن گفت. جالب اینکه در گفت‏وگوهایش با جوان دریافت که نه تنها وى، امام را قاتل خلیفه سوم مى‏داند، بلکه معتقد است که امام على علیه‏السلامهیچ نمازى نخوانده و کافر است! به هر حال، روشنگرى‏هاى هاشم مرقال جوان را به خود آورد و توبه کرد و به سپاه حق پیوست.⁵⁹ این واقعه آسیب‏پذیرى جوانان را مى‏رساند و هشدارى جدى براى این نسل پویا و بانشاط است.

نتیجه‏گیرى

از تتبع و کاوش در آموزه‏هاى دینى و روان‏شناختى، این نتایج به دست آمد:

     1. دوره جوانى از دوره‏هاى مهم، سرنوشت‏ساز و ارزشمند زندگى است.

     2. تصمیم‏گیرى‏هاى مهم و اساسى در دوره جوانى اتفاق مى‏افتد.

     3. از هجده سالگى تا چهل سالگى را مى‏توان دوره جوانى نامید.

     4. جوان، واجد ویژگى‏هایى از قبیل ترس‏ها، تنش‏هاى روانى شدید، امید و آرزو و عشق‏وهیجان است.

     5. جوان از ویژگى‏هایى همچون آرمان‏گرایى، استقلال‏طلبى، نوگرایى، باریک‏بینى، رقت قلبى و معنویت‏گرایى برخوردار است.

···  منابع

ـ نهج‏البلاغه، ترجمه مصطفى زمانى، قم، پیام اسلام، 1366.

ـ ابن ابى‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، قم، منشورات مکتبة آیت‏اللّه مرعشى نجفى، 1404ق.

ـ تمیمى آمدى، عبدالواحدبن محمّد، غررالحکم و درر الکلم، بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1407ق.

ـ خسروپور، یوسف، روان‏شناسى بلوغ و نوجوانى، بى‏جا، بى‏نا، 1353.

ـ دبس، موریس، بلوغ چه مى‏دانم، ترجمه حسن صفارى، تهران، علمى، 1375.

ـ دیوید انجل، ویلیام، قانون بین‏المللى حقوق جوانان، ترجمه على‏اکبر تاج مزیانى و جعفر سطوتى، تهران، نسل سوم، 1380.

ـ صدوق، محمّدبن على، کتاب الخصال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1348.

ـ طبرى، محمّدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسة الاعلمى، بى‏تا.

ـ عزیزى، عباس، نهج‏البلاغه موضوعى، قم، صلاة، 1380.

ـ فرید تنکابنى، مرتضى، الحدیث (روایات تربیتى)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلام، 1368.

ـ فلسفى، محمدتقى، جوان از نظر عقل و احساسات، تهران، دفتر نشر فرهنگ، 1378.

ـ قائمى، على، دنیاى جوان، تهران، سازمان ملى جوانان، 1381.

ـ کوچتکُف، و.د، روان‏شناسى و تربیت جنسى کودکان و نوجوانان، ترجمه محمد تقى‏زاده، تهران، بنیاد، 1369.

ـ مجلسى،محمّدباقر، بحارالانوار،بیروت،داراحیاءالتراث، 1403ق.

ـ محمدى رى‏شهرى، محمّد، حکمت‏نامه جوان، ترجمه مهدى مهریزى، قم، دارالحدیث، 1384.

ـ ـــــ ، میزان‏الحکمة، قم، مکتب الاعلام الاسلامى، 1371.

ـ مطلبى، سیدحسن، گوهر وقت، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، 1380.

ـ مولوى، جلال‏الدین محمد، مثنوى معنوى، تهران، ققنوس، 1376.

ـ نورى طبرسى، حسین، مستدرک‏الوسایل، قم، مؤسسه آل‏البیت لاحیاء التراث، 1407ق.

ـ وزارت آموزش و پرورش، «جایگاه تربیت نوجوان و جوان»، در: مجموعه مقالات سومین سمپوزیوم تعلیم و تربیت، تهران، وزارت آموزش و پروش، 1373.

• پى نوشت ها

  1 کارشناس ارشد روان‏شناسى بالینى. دریافت: 12/7/88 ـ پذیرش: 18/10/88.

  2ـ ویلیام، دیوید انجل، قانون بین‏المللى حقوق جوانان، ترجمه على‏اکبر تاج‏مزیانى و جعفر سطوتى، ص 59.

  3ـ حسن عمید، فرهنگ عمید، ص 498ـ499.

  4ـ محمود منصور، روان‏شناسى ژنتیک تحول روانى از تولد تا پیرى، ص 204ـ210.

  5ـ ویلیام کرین، نظریه‏هاى رشد مفاهیم و کاربردها، ترجمه غلامرضا خوى‏نژاد و علیرضا رجایى، ص 371ـ373.

  6ـ فخرالدین طریحى، مجمع‏البحرین، ج 2، ص 85، ماده «شاب».

  7ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 57، ص 351.

  8ـ همان، ج 46، ص 19، ب 18، ح 3.

  9ـ همان، ج 11، ص 353، ب 2، ح 1.

  10ـ همان، ج 45، ص 446، ب 33، ح 5.

  11ـ عبدالواحدبن محمّد تمیمى آمدى، غررالحکم و دررالکلم، ج 1، ص 408، فصل 42، ح 11.

  12ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 74، ص 75، ب 4، ح 3.

  13ـ محمّدبن على صدوق، کتاب الخصال، ص 253، ح 125.

  14ـ جلال‏الدین محمد مولوى، مثنوى معنوى، ص 30.

  15ـ سیدحسن مطلبى، گوهر وقت، ص 143.

  16ـ به نقل از: محمّدتقى فلسفى، جوان از نظر عقل و احساسات، ص 68.

  17ـ نهج‏البلاغه، ترجمه مصطفى زمانى، خ 82، ص 148.

  18ـ سیدحسن مطلبى، گوهر وقت، ص 278.

  19ـ على قائمى، دنیاى جوان، ص 65.

  20ـ همان، ص 65و66.

  21ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 21، ص 211، ب 29، ح 2.

  22ـ عبدالواحدبن محمّد تمیمى آمدى، غررالحکم و دررالکلم، ج 6، ص 445، ح 10948.

  23. Stanley Hall.

  24. Piaget.

  25. Levine.

  26ـ وزارت آموزش و پرورش، «جایگاه تربیت نوجوان و جوان»، در: مجموعه مقالات سومین سمپوزیوم تعلیم و تربیت، ص 266.

  27ـ و. د. کوچتکُف، روان‏شناسى و تربیت جنسى کودکان و نوجوانان، ترجمه محمّد تقى‏زاده، ص 175.

  28ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 74، ص 173.

  29ـ نهج‏البلاغه، کلمات قصار 35.

  30ـ محمّد محمّدى رى‏شهرى، میزان‏الحکمة، ج 1، ص 144، ح 722.

  31ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 70، ص 166.

  32ـ محمّد محمّدى رى‏شهرى، میزان‏الحکمة، ج 5، ص 306، ح 10261.

  33. Maurice Debesse.

  34ـ موریس دبس، بلوغ چه مى‏دانم، ترجمه حسن صفارى، ص 109و185.

  35ـ حسین نورى طبرسى، مستدرک‏الوسائل، ج 11، ص 212، ب 9، ح 4.

  36ـ على قائمى، دنیاى جوان، ص 72.

  37ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 75، ب 20، ح 2.

  38ـ قال رسول‏اللّه صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: «الولد سیدٌ سبع سنین و عبدٌ سبع سنین و وزیر سبع سنین»؛ فرزند در هفت سال اول زندگى آقا و در هفت سال دوم زندگى برده مطیع و در هفت سال سوم زندگى وزیر مشاور است. (محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 101، ص 95، باب 2، ح 43).

  39ـ حسین نورى طبرسى، مستدرک‏الوسائل، ج 1، ص 86، ب 4، ح 4.

  40ـ «اللّهُ الَّذِى خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً»روم: 54.

  41ـ عباس عزیزى، نهج‏البلاغه موضوعى، ص 492، ش 1124.

  42ـ على قائمى، دنیاى جوان، ص 83.

  43ـ ابن ابى‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج 20، ص 267.

  44ـ عبدالواحدبن محمّد تمیمى آمدى، غررالحکم و دررالکلم، ج 1، ص 372.

  45ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 75، ص 134.

  46ـ محمّدتقى فلسفى، جوان از نظر عقل و احساسات، ج 1، ص 42.

  47ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 5، ص 281، ب 11، ح 13.

  48ـ همان، ج 103، ص 237، ب 3، ح 37.

  49ـ ابن ابى‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج 20، ص 337.

  50ـ یوسف خسروپور، روان‏شناسى بلوغ و نوجوانى، ص 275.

  51ـ مرتضى فرید تنکانبى، الحدیث، ج 1، ص 349.

  52ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 12، ص 280، ب 9، ح 57.

  53ـ همان، ج 19، ص 236، ب 13، ح 2.

  54ـ محمّد محمّدى رى‏شهرى، حکمت‏نامه جوان، ص 430ـ431.

  55ـ همان، ص 431.

  56ـ همان.

  57ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 21، ص 123.

  58ـ براى اطلاع بیشتر در این‏باره، ر.ک: محمّدباقر پورامینى، جوان در چشم و دل پیامبر.

  59ـ محمدبن جریر طبرى، تاریخ الامم والملوک، ج 4، ص 28.