نبرد پیوسته دشوار انسان با شیطان

استاد محمّدتقى مصباح¹

این مقال ادامه بحث راهکارهاى عملى خودسازى انسان است که به بحث نبرد پیوسته دشوار انسان با شیطان اختصاص یافته است. در این قسمت به بحث از شناخت شیطان و تفاوت آن با ابلیس و شگردهاى دام‏گسترى شیطان براى فریب انسان‏ها، فلسفه و حکمت آفرینش شیطان و سرانجام، گونه‏ شناسى تصرفات شیطان در انسان مى‏ پردازد.
     اجمالاً، باید گفت: همان‏گونه که شیطان، على‏رغم اینکه شش هزار سال عبادت خدا مى‏کرد، ولى به دلیل کبر و غرور در برابر اوامر الهى، براى همیشه از درگاه الهى رانده شد، انسان نیز همواره در معرض وساوس شیطان قرار دارد و هر لحظه در معرض آزمون دشوار به سر مى‏برد. باید مراقب بود، طوق بندگى بر گردن آویخت و از شر شیطان به خدا پناه برد که همه انسان‏ها به جز بندگان خالص خداى متعال در معرض فریب شیطان‏هاى جنى و انسى قرار دارند.

 کلیدواژه‏ ها: شیطان، ابلیس، عبادت، گناه، انسان.

  بازکاوى ماهیت شیطان و ابلیس

محور فراز دوم مناجات شکایت‏کنندگان، شکایت از شیطان است. ما پیش از بررسى سخنان امام سجاد علیه‏السلام در این فراز، مرورى بر ماهیت و رفتار شیطان مى‏کنیم. «شیطان» مفهوم وصفى دارد و بر هر عامل شرى اطلاق مى‏گردد و به صورت عام، هر موجودى که مبدأ شرارت است، شیطان به حساب مى‏آید. بر این اساس، لفظ «شیطان» هم بر شیطان مشخص اطلاق مى‏گردد و هم بر غیر آن، و در جایى که با «الف و لام» به کار رود، بر شیطان معیّن و مشخص اطلاق مى‏شود. در قرآن، شواهد فراوانى بر اطلاق لفظ شیطان بر غیر ابلیس وجود دارد؛ از جمله در برخى از آیات، شیطان بر انسان‏هایى اطلاق مى‏گردد که به دشمنى با پیامبران الهى مى‏پردازند: «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نِبِیٍّ عَدُوّا شَیَاطِینَ الإِنسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورا وَلَوْ شَاء رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُون»(انعام: 112)؛ و همچنین هر پیامبرى را ^{مانند تو} دشمنى از شیطان‏هاى آدمى و جنّى قرار دادیم که برخى‏شان به برخى دیگر با گفتار آراسته و فریبنده پیام نهانى مى‏فرستند تا فریب دهند و اگر پروردگار تو مى‏خواست چنین نمى‏کردند. پس آنان را با آنچه برمى‏بافند واگذار.

     با توجه به مفهوم وصفى شیطان و آنچه از آیه شریفه استفاده مى‏شود، انسان‏هایى که دیگران را به گناه وامى‏دارند و موجب انحراف آنان از مسیر انبیا مى‏گردند و به تخریب و تشکیک در اعتقادات و باورهاى دینى آنان مى‏پردازد و نیز آن دسته از جنیان که به شر و فساد در زمین مى‏پردازند، در زمره شیاطین به شمار مى ‏آیند.

     «ابلیس» عَلَم و اسم شخص شیطان است که از جنس جنیان است و از آتش آفریده شده است و هزاران سال پیش از خلقت آدم در صف ملائکه به عبادت خدا مشغول بوده تا آنجا که ملائکه او را از جنس خودشان مى‏پنداشتند. اما در نهایت عَلَم طغیان و سرپیچى از فرمان خداوند برافراشت و به فساد در بین بندگان و انحراف و فریب آنان پرداخت و با وسوسه‏هاى خود بندگان خدا را از سعادت و هدایت بازداشته، به تیره‏روزى و هلاکت مى‏کشاند. خداوند درباره ماهیت شیطان و دلیل رانده شدنش از درگاه خود مى‏فرماید: «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیَاء مِن دُونِی وَهُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلاً»(کهف: 50)؛ و یاد کن آن‏گاه که به فرشتگان گفتیم: آدم را سجده کنید، پس سجده کردند، مگر ابلیس که از جنّیان بود و از فرمان پروردگارش بیرون شد. پس آیا او و فرزندانش را به جاى من دوستان و سرپرستان خود مى‏گیرید و حال آنکه شما را دشمن‏اند؟ و ابلیس ستم‏کاران را جایگزین بدى به جاى خداون^د است.

علت انحطاط ابلیس

امیرمؤمنان علیه‏السلام درباره مدت عبادت شیطان و علت انحطاط و رانده‏شدنش از درگاه خداوند مى‏فرماید: «فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِیسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِیدَ وَ کَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا یدْرَى أَمِنْ سِنِى الدُّنْیا أَمْ مِنْ سِنِى الْآخِرَةِ عَنْ کِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ»؛¹ پس پند گیرید از آنچه خداوند با ابلیس کرد و تنها به خاطر یک لحظه خودبزرگ‏بینى و تکبر، کردارهاى فراوان و تلاش‏هاى پیگیر او را بیهوده ساخت، در حالى که او شش هزار سال خداى را پرستیده بود، آن هم دانسته نیست که از سال‏هاى دنیاست یا از سال‏هاى آخرت.

     شیطان شش هزار سال به عبادت پرداخت که بنابر فرموده حضرت در فراز فوق براى مردم مشخص نیست والّا خود حضرت به حقیقت امر واقف بودند که آن سال‏ها، از سال‏هاى دنیاست یا سال‏هاى آخرت. بر اساس برخى از آیات قرآن، هر روز آخرت به اندازه هزار سال دنیاست.² اما خداوند به وسیله خوى تکبر و خودبزرگ‏بینى که در درون شیطان وجود داشت، او را آزمود و همین عامل موجب انحطاط و سقوط شیطان و به هدر رفتن هزاران سال عبادت او گشت. وجود کبر و خودبزرگ‏بینى در درون شیطان، هم زمینه امتحان شیطان را فراهم آورد تا مشخص شود که چنین عاملى شیطان را به کفر و انحطاط مى‏کشاند و هم زمینه امتحان فرزندان آدم را فراهم آورد تا مشخص شود کمال و تعالى آنان در خشکاندن ریشه کبر و خودبزرگ‏بینى است. همین ویژگى منفى زمینه سقوط و انحطاط آنها را فراهم مى‏آورد.

     از آیات و روایات استفاده مى‏شود که شیطان عامل فساد و شر است و با وسوسه‏هایى که در دل انسان‏ها ایجاد مى‏کند، زمینه انحراف آنان را فراهم مى‏آورد. این موجود شریر چون از جن است و از آتش آفریده شده، قابل مشاهده نیست و نمى‏توان آن را حس و لمس کرد. اما شیطان همه انسان‏ها را مى‏بیند و زیر نظر دارد و مترصد فرصت است تا زمینه انحراف آنان را فراهم آورد. از این‏رو، خداوند در مقام هشدار به بندگان خود و پرهیز دادن آنها از فریب شیطان مى‏فرماید: «یَا بَنِی آدَمَ لاَ یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاء لِلَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ» (اعراف: 27)؛ اى فرزندان آدم، مبادا شیطان فریبتان دهد و شما را از راه راست بیرون برد چنان‏که پدر و مادرتان را از بهشت بیرون کرد در حالى که جامه‏شان را از آنها برمى‏کند تا شرمگاهشان را بدیشان بنماید. او و گروه او از جایى که آنها را نمى‏بینید شما را مى‏بینند. ما شیطان‏ها را دوستان و سرپرستان کسانى ساخته‏ایم که ایمان نمى‏آورند.

     در گذشته پذیرش و اثبات موجودى که قابل رؤیت نیست و افکارى را به انسان القا مى‏کند و انسان را مورد وسوسه‏هاى خود قرار مى‏دهد دشوار بود، اما با پیشرفتى که در علوم و بخصوص صنعت ارتباطات و رسانه براى انتقال تصاویر و پیام‏ها به وجود آمده که به وسیله آنها تصاویر و پیام‏ها و سخنانى که با امواج نامرئى ارسال مى‏شوند دریافت مى‏گردند، پذیرش و اثبات چنان موجودى آسان گردیده است. ده‏ها سال پیش شاید کسى باور نمى‏کرد که بشود صدا و تصویر کسى که در آن سوى کره زمین به سر مى‏برد، دریافت کرد. اما امروزه به وسیله رادیو، تلویزیون و تلفن به راحتى صدا و تصویر کسانى که در مناطق دیگر به سر مى‏برند، امکان‏پذیر گشته است. با این حال، گرچه امکان اثبات و پذیرش وجود شیطان فراهم آمده، اما نه با تجربه حسى و از طریق مشاهده و لمس و قوه شنوایى وجود شیطان براى ما قابل درک گردیده است و نه مى‏توان براى وجود شیطان برهان عقلى ارائه کرد؛ زیرا برهان عقلى و فلسفى بر وجود موجودات خاص و اشخاص و از جمله شیطان، به عنوان موجودى که مبدأ شر است، اقامه نمى‏گردد و تنها راه اثبات وجود شیطان نقل است. ما از طریق کتاب‏هاى آسمانى و از جمله قرآن و کلمات اهل‏بیت علیهم‏السلامبه وجود شیطان پى مى‏بریم و در این منابع دینى آمده است که شیطان هزاران سال پیش از خلقت حضرت آدم علیه‏السلامخلق شده بود و به عبادت خدا مى‏پرداخت. وقتى نوبت به خلقت حضرت آدم علیه‏السلامرسید، خداوند به ملائکه امر کرد که به حضرت آدم سجده کنند؛ به جز شیطان، همه ملائکه فرمان خداوند را اجابت کردند و در برابر حضرت آدم به سجده افتادند. اما شیطان از اطاعت فرمان خداوند سرپیچى کرد و در این آزمون بزرگ الهى ناموفق گشت و خود وسیله‏اى گشت براى آزمایش میزان ایمان و تسلیم بندگان در برابر فرامین الهى. کبر و حسادت شیطان در حق انسان موجب گشت که به حضرت آدم سجده نکند. خداوند در این‏باره مى‏فرماید: «قَالَ مَا مَنَعَکَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَاْ خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ»(اعراف: 12) ^خداى گفت: چه باز داشت تو را که سجده نکنى آن‏گاه که به تو فرمان دادم؟ گفت: من از او بهترم، مرا از آتش آفریدى و او را از گل.

     با سرپیچى شیطان از فرمان خداوند مشخص گردید که ایمان او ناقص بوده است و چون ایمان مطلق و تسلیم محض و بدون قید و شرط در برابر خداوند موجب کمال و تقرّب به خداوند مى‏گردد، ولى شیطان گرچه شش هزار سال در جرگه ملائکه به عبادت خداوند پرداخت، اما به دلیل خودخواهى، کبر و عدم اطاعت محض از خداوند، عبادات ناخالص و آمیخته با خودپرستى و خودخواهى او تباه گشت و فایده‏اى براى او در پى نداشت.

انسان و آزمون دشوار خداوند

رفتار شیطان که تا جایى به اطاعت خدا مى‏پرداخت که آن را موافق میل خود مى‏دید و وقتى اطاعت خدا را موافق پسند و میل خود نیافت از آن سر برتافت و به آن فرجام شوم و نکبت‏بار مبتلا گردید، هشدار بزرگى است براى ما که پیوسته از خودمان مراقبت کنیم و بنگریم ایمان ما مطلق است و یا مشروط؟ آیا در مقام بندگى خدا به گونه‏اى هستیم که از هرچه خداوند به آن فرمان داد اطاعت کنیم و تحت هر شرایطى از خداوند تبعیت و فرمان‏بردارى داشته باشیم؟ البته، امتحان انسان‏ها متفاوت است و هر کس در حد ظرفیتى که دارد مورد امتحان خدا قرار مى‏گیرد و همه انسان‏ها طاقت و تحمل هر امتحانى را ندارند. در عین حال، نصابى براى امتحان همگان وجود دارد که همه در آن حد مورد امتحان قرار مى‏گیرند. کسانى که از مراتب عالى معرفت و ظرفیت‏هاى وجودى بالا برخوردارند، با امتحانات بسیار دشوار و بلایا و مصیبت‏هایى مواجه مى‏شوند که به هیچ‏وجه براى افراد عادى قابل تحمل نمى‏باشند. اما موفقیت در این آزمون‏ها و بلاها آنها را به عالى‏ترین درجات کمال و شرافت مى‏رساند. تا آنجا که حتى پس از هزار سال از مرگشان خاک قبر آنان بیماران ناعلاج را شفا مى‏بخشد.

     از شمار کسانى که از عالى‏ترین مراتب معرفت و بالاترین ظرفیت وجودى برخوردار هستند حضرت ابراهیم علیه‏السلام است که در امتحان و آزمونى سخت مأمور گشت فرزند زیبا و رشیدش را در پیشگاه خداوند قربانى کند. هم وى و هم فرزندش در برابر فرمان خدا سر تسلیم فرود آوردند و با رضایت تمام و بدون کوچک‏ترین مخالفتى، درصدد اجراى فرمان معبود خویش برآمدند و در این آزمون بزرگ سربلند و سرافراز گشتند. خداوند در توصیف این آزمون بزرگ مى‏فرماید: «وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاما قَالَ وَمِن ذُرِّیَّتِی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِى الظَّالِمِینَ» (بقره: 124)؛ و به یاد آر آن‏گاه که ابراهیم را پروردگار وى به امورى چند بیازمود و او آنها را به انجام رسانید. خداى گفت: تو را پیشواى مردم خواهم‏کرد، ابراهیم گفت: و از فرزندان من نیز پیشوایان قرار ده، گفت: پیمان من به ستم‏کاران نرسد.

     شیطان با این آزمون الهى مواجه گشت که در برابر حضرت آدم علیه‏السلامسجده کند، اما او از فرمان خدا سرپیچى کرد و در این آزمون الهى شکست خورد و از خداوند خواست که او را از این تکلیف معاف کند تا در مقابل، خداوند را به گونه‏اى که هرگز کسى او را چنان عبادت نکرده عبادت کند. امام صادق علیه‏السلام در این‏باره مى‏فرمایند: «شیطان مأمور گشت که به آدم سجده کند. او گفت: پروردگارا، به عزتت سوگند اگر مرا از سجده به آدم معاف کنى، تو را به گونه‏اى عبادت مى‏کنم که هرگز کسى بسان آن تو را عبادت نکرده است. خداوند فرمود: من دوست دارم آنچنان‏که خود مى‏خواهم عبادت شوم.»³

    کبر و حسادت شیطان نسبت به آدم موجب شد که در برابر فرمان خدا سرسختى نشان دهد و از اطاعت خداوند خوددارى کند. او آگاهانه و با اختیار به عصیان و مخالفت با خداوند پرداخت و در آزمون الهى مردود گشت و در نتیجه، از درگاه خداوند رانده شد و از آن پس درصدد برآمد که بندگان خدا را چون خود گمراه سازد: «قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ» (ص: 82ـ83)؛ گفت: پس به عزت تو سوگند که البته همه آنها را گمراه مى‏کنم، مگر بندگان ویژه و برگزیده‏ات از آنان که مرا بر ایشان راهى نیست.

عهد شیطان در گمراه ساختن انسان

بر اساس آیه فوق که سخن شیطان را گوشزد مى‏کند، به جز بندگان مخلص و برگزیده خدا که شیطان خود مى‏دانست نمى‏تواند آنان را منحرف کند و از این جهت طمعى در گمراه کردن آنان نداشت، سایر بندگان خداوند در معرض وسوسه‏هاى شیطان قرار مى‏گیرند و شیطان تلاش مى‏کند که آنان را بفریبد و از مسیر حق منحرف و گمراه سازد. در آیه دیگر از قول شیطان در این‏باره چنین نقل شده است: «قَالَ أَرَأَیْتَکَ هَـذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إَلاَّ قَلِیلاً» (اسراء: 62)؛ گفت: خواهى دید این کسى‏که بر من برترى دادى، اگر مرا تا روزرستاخیز مهلت‏دهى، هرآینه فرزندان او را از بیخ و بُن برکنم به گمراهى و هلاکت کشانم مگر اندکى را.

     نباید از نظر دور داشت که این جهان محل امتحان است و همه ما در معرض امتحان هستیم و هر کس به گونه‏اى امتحان مى‏شود. یکى به وسیله مالش امتحان مى‏شود و یکى به وسیله مقام و یکى به وسیله علم مورد امتحان قرار مى‏گیرد. همه نعمت‏هاى خداوند وسیله امتحان هستند و باید مواظب بود که در این امتحانات موفق شد و نگذاشت شیطان با وسوسه‏هاى خود ما را گمراه سازد؛ چه اینکه خداوند حجتش را بر ما تمام کرده و ما را از قدرت انتخاب برخوردار ساخته است و شیطان بر ما سلطه ندارد تا ما را بر انحراف و گمراهى مجبور سازد. ما مى‏توانیم در برابر شیطان مقاومت کنیم و اگر با اختیار فریب شیطان را خوردیم و گمراه شدیم، عذرى در پیشگاه الهى نداریم. از این‏رو، خداوند عذر گنه‏کاران را که انحراف و انحطاط خود را به گردن دیگران مى‏اندازند و خود را بى‏تقصیر معرفى مى‏کنند نمى‏پذیرد. قرآن مواجهه و نزاع گنه‏کاران با یکدیگر را چنین حکایت مى‏کند: «قَالَ ادْخُلُواْ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُم مِن الْجِنِّ وَالإِنسِ فِی النَّارِ کُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَّعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَکُواْ فِیهَا جَمِیعا قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لأُولاَهُمْ رَبَّنَا هَـؤُلاء أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابا ضِعْفا مِنَ النَّارِ قَالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَلَـکِن لاَّ تَعْلَمُونَ» (اعراف: 38)؛ ^خداى فرماید: با گروه‏هایى از جنّیان و آدمیان که پیش از شما بوده‏اند در آتش دوزخ روید؛ هرگاه که گروهى درآید گروه هم‏کیش خود را نفرین کند، تا چون همگى در آن به هم رسند، گروه پسین ^پیروان درباره گروه پیشین ^{رهبران خود} گویند: خداوندا، اینان ما را گمراه کردند، پس آنها را دوچندان عذاب آتش بده. ^خداى گوید: هر کدام را ^عذاب دوچندان است ولیکن نمى‏دانید.

     آن‏گاه که دوزخیان سراغ شیطان مى‏روند و او را سرزنش مى‏کنند و به او مى‏گویند که تو ما را گمراه کردى و موجب گشتى که از بهشت و سعادت محروم گردیم و گرفتار عذاب ابدى شویم، شیطان در پاسخ مى‏گوید: «وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِن سُلْطَانٍ إِلاَّ أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاَ تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم مَّا أَنَاْ بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَآ أَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ» (ابراهیم: 22)؛ و چون کار ^{حساب‏رسى در رستاخیز} به انجام رسید، شیطان ^{به دوزخیان} گوید: خدا به شما وعده داد، وعده راست و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم و مرا بر شما هیچ تسلطى نبود، جز اینکه شما را خواندم و مرا پاسخ دادید، پس مرا سرزنش مکنید و خود را سرزنش کنید؛ نه من فریادرس شمایم و نه شما فریادرس من؛ من به اینکه پیش از این ^{یعنى در دنیا} مرا ^{با خدا} شریک مى‏گرفتید بیزار و کافرم. همانا ستم‏کاران را عذابى است دردناک.

     پس خداوند شیطان را بر کسى مسلط نگردانیده و فریب‏خوردگان شیطان نمى‏توانند در پیشگاه خداوند عذر بیاورند که شیطان ما را مجبور کرد که به فسق و فجور بپردازیم و طریق کفر و شرک پیشه خود سازیم. البته کسانى که فسق و گناه در قلبشان ریشه مى‏دواند و از فضیلت و کمال تهى مى‏گردند، کارشان به جایى مى‏رسد که کاملاً فرمانبردار شیطان مى‏گردند و با همه وجود ولایت شیطان را مى‏پذیرند و درصدد اجراى وسوسه‏هاى او برمى‏آیند و خود را مرکب شیطان مى‏سازند و شیطان آنان را به هر سو و هر کجا که خود بخواهد مى‏برد. آنان به اختیار و میل خود سلطه شیطان را پذیرفته‏اند: «إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِکُونَ» (نحل: 100)؛ تسلط او تنها بر کسانى است که او را دوست و سرپرست خود گرفته‏اند و بر کسانى که به او ^خدا شرک مى‏ورزند.

     شیطان بسیار خوشحال مى‏شود که کسانى ولایتش را بپذیرند و طوق بندگى و نوکرى او را بر گردن خود افکنند و حاضر شوند که مرکب او گردند، علاوه بر اینکه ابزار و وسیله شیطان براى گمراه ساختن دیگران گردند و در نتیجه و به تعبیر قرآن «شیاطین الانس» شوند و به نیابت از شیطان در بین بندگان خدا به انتشار شبهات و وسوسه‏ها و ایجاد انحراف بپردازند، و عامل شرارت و گمراهى بین بندگان خدا گردند.

حکمت آفرینش شیطان

براى افراد سطحى و کسانى که با فلسفه آفرینش و حکمت نهفته در تدبیر الهى آشنا نیستند و از معارف بلند توحیدى و تعالیم الهى بهره‏اى ندارند، همواره این سؤال مطرح مى‏شود که چرا خداوند شیطان را آفرید تا مردم را به گمراهى بکشاند؟ پاسخ این است که خداوند عالم را آفرید و در آن نظام اسباب و مسببات را جارى ساخت. وجود اسباب، ناشى از حکمت الهى و فلسفه وجود عالم است. بر این اساس، همه کارها و حتى کارى خرد و کوچک نیز بى‏سبب انجام نمى‏پذیرد. ما نیاز به غذا داریم و در معارف دینى تصریح شده که روزى همگان با خداوند است و براى خداوند زحمتى نداشت که روزى ما را آماده در اختیارمان بنهد. اما بر اساس نظام اسباب و مسببات و حکمت الهى، کارگر باید کار کند و در قبال آن مزد دریافت کند و کشاورز باید زراعت کند و گندم و سایر مواد غذایى فراهم آورد و هر کسى به طریقى تلاش کند تا احتیاجات مردم تأمین گردد. در فرایند کار و تلاش و تأمین روزى، زمینه‏هاى فراوانى براى آزمایش ما فراهم آمده است. تکالیف متعدد ما و کسانى که با ما در ارتباط هستند موجب شده است که در نتیجه آنها، انسان در هر قدمى که به پیش مى‏نهد، یا بهشت را براى خود فراهم مى‏آورد و یا جهنم را، یا به ثواب مى‏رسد و یا به عقاب: اینکه کشاورز در زمین «خود» کشت مى‏کند، یا در زمین «غصبى»؟ آیا آب «مباح» به زراعت خود مى‏دهد و یا «آب غصبى»؟ آیا زکات محصولش را مى‏دهد و یا نمى‏دهد و آیا مزد کارگر را کامل پرداخت مى‏کند و یا نه؟ آیا نانوا نان سالم تحویل مردم مى‏دهد و یا نان سوخته؟ آیا کاسب کم‏فروشى مى‏کند و یا نه؟ پس براى اینکه شکم انسان سیر شود و زندگى‏اش گذرانده شود، تکالیف فراوانى پیش روى اوست. انجام همین تکالیف زمینه رشد او را فراهم مى‏آورند؛ چه اینکه هدف و غایت انسان تعالى و رشد است و این مهم در سایه اطاعت خدا فراهم مى‏آید و اطاعت خدا نیز در زمینه اوامر و نواهى الهى فراهم مى‏آید و هر قدر تکالیف الهى فزون‏تر باشند، زمینه تکامل انسان بیشتر و گسترده‏تر خواهد بود.

     هواهاى نفسانى تمایلات و امیال را در انسان به وجود مى‏آورد که خود عامل امتحان انسان است و با موافقت با آنها انسان درصدد دامن زدن به شهوات و خواسته‏هاى نفس و بازماندن از تعالى و کمال برمى‏آید. در مقابل، در صورت مخالفت با آن هواها و عمل به مقتضاى عقل و فطرت، انسان زمینه تعالى و شکوفایى استعدادهاى ملکوتى و معنوى خود را فراهم مى‏آورد. اما در بسیارى از موارد، هر دو عامل از هر دو سو، ضعیف هستند و براى اینکه زمینه امتحان عمیق‏تر و قوى‏تر گردد، نیازمند تحریک و تقویت مى‏باشند. در این بین، شیطان نقش تقویت و تحریک هواهاى نفسانى را ایفا مى‏کند.

     بر اساس وسوسه و تحریک شیطان است که همواره خواسته‏هایى در درون ما شکل مى‏گیرند و رفتارى از ما سر مى‏زنند که تعجب ما را برمى‏انگیزانند. مثلاً، انسان تصور مى‏کند که فلان غذاى حرام لذتش بیشتر از غذاى حلال است! وقتى آن را مصرف کرد، درمى‏یابد که گرفتار توهم شده و آن غذا فاقد لذتى بود که تصور مى‏کرد. اما در کمال شگفتى بار دوم نیز با این توهم، که آن غذا لذت‏بخش‏تر است، بدان تمایل مى‏یابد. چندین بار این وضعیت تکرار مى‏گردد. هر بار انسان متوجه مى‏شود که به خطا رفته است و بار دیگر وسوسه شیطان موجب مى‏گردد که خطاى پیشین را تکرار کند و وقوف بر تجربه‏هاى ناموفق سودى به حال او نمى‏بخشد. یا اینکه انسان تصور مى‏کند که نگاه کردن به نامحرم لذت‏بخش است و لذت فوق‏العاده‏اى دارد! اما پس از آنکه نگاهش به نامحرم جلب گردید و پس از تأمّل و تفکر درمى‏یابد که آن رفتار چندان هم لذت‏بخش نبود. با وجود این، روز دیگر در پى آن برمى‏آید که به نامحرم نگاه کند و به آن لذت موهوم دست‏یابد. به هر حال، انسان از تکرار رفتارهاى ناصواب و غیرمفید تعجب مى‏کند که چرا پیوسته فریب مى‏خورد و بار دیگر به کارى که بر بى‏ثمر و ناصواب بودنش واقف گردیده بود دست‏مى‏یازد. قرآن عامل فریب خوردن‏هاى مکرر را شیطان معرفى مى‏کند و لذت‏بخش قلمداد کردن گناه را ناشى از وسوسه و آراستگى گناه از سوى شیطان مى‏داند و در این‏باره مى‏فرماید: «قَالَ رَبِّ بِمَآ أَغْوَیْتَنِی لأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَلأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ»(حجر:39)؛ ^شیطان گفت: خداوندا، به سبب آنکه مرا به راه هلاکت افکندى هر آینه در زمین ^{باطل را} درنظرشان‏مى‏آرایم‏وهمگى‏شان‏را گمراه مى‏کنم.

گونه‏هاى تصرفات شیطان در انسان

به طور کلى، تصرفات و کارهاى شیطان به دو دسته تقسیم مى‏شوند:

     1. تصرف و دخالت در شناخت‏ها و باورهاى انسان به وسیله القائات و وسوسه‏هاى خود. در این زمینه گاهى شیطان با وسوسه و تشکیک، یقین انسان را تبدیل به شک مى‏کند و موجب تردید انسان در امر یقینى مى‏شود. مثلاً، به انسان چنین القا مى‏کند که چنان‏که پیش‏تر درباره فلان امر به خطا رفتى، ممکن است در این امرى که یقینى مى‏پندارى نیز خطا کرده باشى. حتى شیطان گاهى در یقینى‏ترین و بدیهى‏ترین کارها که از سوى هیچ انسان عاقلى قابل انکار نیست، انسان را به تردید وامى‏دارد و موجب مى‏گردد که انسان در آن امر بدیهى نیز شک کند.

     2. تصرفات شیطان در رفتار انسان، که به وسیله آراستن و زیبا نشان دادن رفتارى، انسان را به سمت انجام آن سوق مى‏هد و با القا و ایجاد توهم وجود لذت فوق‏العاده در کار زشتى انسان را به انجام آن وامى‏دارد و پس از آنکه انسان به موهوم و غیرواقعى بودن آن لذت پى برد، دوباره با ترفند و حیله‏اى جدید انسان را فریب داده و به انجام همان گناه وامى‏دارد و پى در پى انسان را اسیر وسوسه‏ها و فریفته لذت‏هاى موهوم مى‏سازد. از جمله دخالت‏ها و تأثیرات شیطان در انسان این است که ترس و بیم از انجام و امتثال تکلیف واجب الهى را در انسان برمى‏انگیزاند و بدین وسیله مانع انجام تکالیف الهى مى‏گردد. نمونه روشن آن خوددارى از پرداخت خمس است. گاهى افرادى پول‏هاى گزافى صرف تفریح، شب‏نشینى‏ها و امور غیرضرورى و گاه بى‏فایده و بى‏ثمر مى‏کنند، اما حاضر نیستند بخشى از آن پول را به عنوان خمس و براى عمل به تکلیف و وظیفه الهى پرداخت کنند؛ زیرا مى‏ترسند که با پرداخت خمس فقیر و نیازمند گردند. خداوند درباره دسیسه شیطان در بازداشتن انسان از انجام تکالیف مالى خود مى‏فرماید: «الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُم بِالْفَحْشَاء وَاللّهُ یَعِدُکُم مِغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» (بقره: 268)؛ شیطان شما را از تهى‏دستى بیم مى‏دهد و به زشتکارى ^{بخل و منع صدقات} فرمان مى‏دهد و خدا شما را به آمرزش و بخشش خویش نوید مى‏دهد؛ و خداوند گشایش‏بخش و داناست.

     بنابراین، شیطان چون نمى‏تواند به زور انسان را به گناه وادارد و مانع انتخاب و اختیار انسان گردد، با شگردها و ترفندهاى گوناگون درصدد فریب دادن انسان برمى‏آید. گاهى با جلوه‏گرى و زیبا جلوه دادن گناهى انسان را به آن دعوت مى‏کند و گاهى با ایجاد ترس و بیم در دل انسان او را از انجام تکلیف الهى وامى‏دارد. هر بار که انسان پس از انجام هر گناهى پشیمان مى‏گردد و پى به فریب شیطان مى‏برد، بار دیگر با نیرنگى دیگر همان گناه را در نظر انسان مى‏آراید و وى را به انجام آن وامى‏دارد. شیطان‏هاى آدم‏نما نیز براى به انحراف کشاندن جوانان همین شیوه را به کار مى‏گیرند. براى اینکه جوان خام و بى‏تجربه‏اى را به مجالس فساد دعوت کنند، با کنار هم گذاشتن سخنان راست و دروغ به توصیف آن مجالس مى‏پردازند، در نهایت، آن جوان را به شرکت در چنان مجالسى تحریک و تشویق مى‏کنند. پس از آنکه آن جوان به پوچ بودن آن توصیفات و بى‏ثمر و بلکه زیان‏بخش بودن آن مجالس پى برد، بار دیگر شب دوم با شگرد و حیله‏اى جدید او را فریب مى‏دهند تا آنکه او را آلوده به فساد و شرکت در مجالس عیش و نوش مى‏کنند.

     به هر حال، شیطان از هواهاى نفسانى، که نقطه ضعف انسان است، سوءاستفاده مى‏کند و با زیبا جلوه دادن گناهان و مفاسد، انسان را به سوى آنها سوق مى‏دهد و کار انسان را به جایى مى‏رساند که با همه وجود تسلیم وسوسه‏هاى شیطانى مى‏گردد و عنان اختیار خویش را به دست شیطان مى‏سپارد. به هر کجا و هر سو که شیطان بخواهد او را مى‏برد.

گونه‏هاى دشمنى‏هاى شیطان در حق انسان در کلام امام سجاد علیه‏السلام

در فراز دوم مناجات، که به بهانه آن مباحثى را طرح کردیم، امام سجاد علیه‏السلام مى‏فرمایند: «خدایا، به تو شکایت مى‏کنم از دشمنى که گمراهم مى‏کند و شیطانى که فریبم مى‏دهد و از وسوسه‏هایش سینه‏ام را پر ساخته است و اوهام و خیالات باطلش قلبم را احاطه کرده است. هوا و هوس مرا دستیار است و دوستى دنیا را در نظرم مى‏آراید و میان من و طاعت و مقام قرب تو جدایى مى‏افکند.

     انسان همواره با دو دشمن خطرناک روبه‏روست؛ یکى نفس امّاره که دشمن درونى است و دیگرى، شیطان که دشمن بیرونى است. درباره شدت دشمنى نفس امّاره، رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در سخن هشدارگونه خود فرمودند: «بدترین دشمنان تو نفسى است که بین دو پهلوى تو قرار گرفته است.»⁴

    اما درباره دشمنى‏هاى شیطان در حق انسان، یکى از لطف‏هاى بزرگ قرآن در حق ما این است که به صورت‏هاى گوناگون دشمنى‏هاى شیطان را گوشزد مى‏کند و به ما هشدار مى‏دهد که در دام این دشمن خطرناک، که فرجامى اندوهبار و حسرت‏آلود براى ما رقم مى‏زند نیفتیم. در یکى از آیات نورانى قرآن خداوند مى‏فرماید: «إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّا إِنَّمَا یَدْعُو حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِیرِ»(فاطر: 6)؛ همانا شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن گیرید. جز این نیست که گروه خویش را مى‏خواند تا از دوزخیان باشند.

     از منظر قرآن، دشمن انسان تنها کسى نیست که مال و جان او را در خطر افکند و آسایش و راحتى دنیا را از او سلب گرداند، بلکه شیطان نیز که عاقبت انسان و زندگى جاودانه وى را تباه مى‏سازد دشمن انسان است و بلکه با توجه به خسارت سهمگین و جبران‏ناپذیرى که شیطان به ما وارد مى‏کند، از هر دشمنى خطرناک‏تر است. بنابراین، ما باید به این حقیقت که شیطان دشمن ماست، باور داشته باشیم و بکوشیم که با او انس نگیریم و او را به حریم دل خویش راه ندهیم. در فراز مزبور، حضرت ضمن گوشزد کردن دشمنى شیطان در حق انسان، دشمنى‏هاى او را این‏سان برمى‏شمارند:

     1. گمراه ساختن انسان: یکى از شگردهاى دشمن در عرصه کارزار استفاده از اصل غافل‏گیرى است و در این زمینه، مى‏کوشد تا دشمن خود را به بیراهه بکشاند و گمراه کند تا در فرصتى مناسب با حمله‏اى حساب شده او را غافلگیر کند و ضربه نهایى را بر او وارد سازد. دشمن درون نیز با نقشه‏هاى گوناگون مى‏کوشد که انسان را به بیراهه بکشاند و از خواسته‏هاى حقیقى و اصلى و مقصد نهایى باز دارد و روح و جسم انسان را اسیر خود سازد. همچنین شیطان همواره انسان را در معرض لغزش و خطا قرار مى‏دهد. او پیمان بسته است که با دسیسه‏ها و وسوسه‏هاى خود چشم دل انسان را از نگریستن به حقایق و دل را از توجه به سعادت و هدایت باز دارد و انسان را از صراط مستقیم و راه فطرت باز داشته و در منجلاب نکبت و هلاکت غوطه‏ور سازد.

     2. ایجاد وسوسه و خطورات قلبى در دل انسان: واژه «وسوسه» در اصل به معناى صداى آهسته‏اى است که از به هم خوردن زینت‏آلات به وجود مى‏آید. آن‏گاه به هر صداى آهسته وسوسه گفته مى‏شود و به خطورات و افکار بد و نامطلوبى که در دل و جان انسان مى‏نشیند نیز وسوسه مى‏گویند. توضیح آنکه دل انسان همواره در معرض خواطر و واردات قلبى است. این واردات قلبى به واردات ربانى، مَلکى، نفسانى و شیطانى تقسیم مى‏پذیرند. در گونه اول، هرگز خطا راه نمى‏یابد و گونه دوم، موجب کارهاى نیک مى‏شود و «الهام» نیز نامیده مى‏شود. خواطر نفسانى وسوسه‏هایى است که بر دل مى‏گذرد و نفس از آنها لذت مى‏برد و به آن «هواجس» نیز گفته مى‏شود. خواطر شیطانى انسان را به سوى مخالفت با حق فرامى‏خواند. از این‏رو، هر خاطره‏اى که به وسیله شیطان به دل وارد شود و دعوت به بدى کند «وسوسه» نامیده مى‏شود. در آیات «مِن شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ»(ناس: 4ـ5) ^{پناه مى‏برم به پروردگار مردم} از شر وسوسه‏گر نهانى ^{شیطان که به گناه وسوسه مى‏کند و پنهان مى‏گردد} آنکه در سینه‏هاى مردم وسوسه مى‏کند، خداوند تأثیر شیطان در انسان را به صورت وسوسه‏ها و هیجاناتى معرفى مى‏کند که در سینه انسان به حرکت درمى‏آیند و با خود دل را به این سو و آن سو مى‏کشانند و باعث تزلزل آن مى‏گردند. این وسوسه‏ها و خطورات شیطانى گاه چنان بر قلب انسان احاطه مى‏یابند که دل انسان راهى براى نجات و رهایى از آنها نمى‏یابد. گستره نفوذ وسوسه‏هاى شیطانى، حوزه ادراک و حوزه تصمیم‏سازى و اراده انسان است. در این راستا، با نفوذ به حوزه شعور و ادراک انسان، در معرفت‏ها و ادراک‏هاى یقینى انسان تزلزل ایجاد مى‏کنند و موجب مى‏گردند معرفت‏هاى یقینى انسان متزلزل گشته و به ظن و حتى به شک تبدیل گردند. اما در حوزه تصمیم‏سازى و اراده، وسوسه‏هاى شیطانى انسان را از اتخاذ تصمیمات صحیح و مثبت بازمى‏دارند؛ مثلاً، وقتى انسان تصمیم مى‏گیرد نمازش را اول وقت بخواند، موجب تزلزل در این تصمیم و صرف‏نظر از آن مى‏گردند. در مقابل، زمینه‏ها و شرایط اتخاذ تصمیمات ناروا و ناصحیح و انجام گناه را فراهم مى‏آورند و موانع روانى مسیر انحطاط و گمراهى را از فراروى انسان برمى‏دارند. مى‏توان خطورات و وسوسه‏هاى شیطانى را که تفکر و گرایش‏هاى صحیح را در انسان مى‏میرانند، به میکروب‏هاى بیمارى‏زا تشبیه کرد که در جسم‏هاى ناتوان و ضعیف نفوذ مى‏کنند. اما جسم‏هاى قوى و نیرومند این میکروب‏ها را از خود دفع مى‏کنند. در نتیجه، تنها راه نجات از آلودگى‏هاى وسوسه‏ها و خواطر شیطانى و نفسانى، تقویت و استحکام درون با سرمایه تقوا و مراقبت بر رفتار و افکار و توجه به خویشتن و پناه بردن به خداوند و ترس از عذاب و کیفر ناسپاسى و مخالفت با فرامین الهى است.

     3. شیطان از هواى نفس استفاده مى‏کند: به صورت طبیعى هواى نفس میل به گناه دارد و دل انسان به جلوه‏ها و لذت‏هاى دنیوى گرایش دارد. آن‏گاه شیطان از وجود این زمینه درونى در انسان بهره مى‏گیرد و به وسیله آن، وسوسه‏ها و خواسته‏هاى خود را تقویت مى‏کند و انسان را گرفتار گناه و عصیان مى‏کند.

     4. شیطان، دوستى دنیا را در نظر انسان مى‏آراید: انسان به طور طبیعى به دنیا علاقه‏مند است؛ زیرا او فرزند طبیعت است و از طبیعت به وجود آمده است. در این طبیعت رشد مى‏کند و خوردنى‏ها، آشامیدنى‏ها، وسایل آسایش و راحتى خود را دوست دارد. حتى اولیاى خدا نیز از غذاى خوب و سایر نعمت‏هاى دنیا، مثل معاشرت با همسر لذت مى‏برند و بر این اساس خداوند فرمود: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِیَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِی لِلَّذِینَ آمَنُواْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ»(اعراف: 32)؛ بگو: چه کسى زینتى را که خدا براى بندگان خود پدید آورده و روزى‏هاى پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو: اینها در زندگى دنیا براى مؤنان است ^{ولى کفار نیز از آنها بهره‏مندند} در حالى که در روز رستاخیز ویژه ایشان است. بدین‏گونه آیات را براى گروهى که بدانند به تفصیل بیان مى‏کنیم.

     پس منظور از «دنیاى نکوهیده» دشت و دمن و مخلوقات و نعمت‏هاى الهى نیست؛ زیرا اینها آیات الهى هستند. منظور از آن عشق‏ورزیدن، شیفتگى و دلباختگى به لذت‏هاى دنیوى و مقدم داشتن آنها بر رضایت و خواست خداوند است که در نتیجه آن انسان به طغیان، عصیان و مخالفت با خداوند مى‏پردازد و از اهداف اساسى و کمالات انسانى بازمى‏ماند. مراد از دنیاى نکوهیده، جلوه‏هاى کاذبى است که شیطان در لذت‏هاى طبیعى و حرام به وجود مى‏آورد و آن‏سان آنها را مى‏آراید که انسان بدان‏ها تمایل مى‏یابد و حتى آنها را بر لذت‏هاى حلال مقدم مى‏دارد و حتى به هواى رسیدن به حرام حاضر مى‏گردد که از لذت‏هاى ابدى و غیرقابل توصیف اخروى چشم پوشد. خداوند خود در آیه بعد درباره زینت‏هاى حرام و نکوهیده مى‏فرماید: «قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِکُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانا وَأَن تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ»(اعراف: 33)؛ بگو: همانا پروردگارم زشتکارى‏ها را، چه آشکارا و چه پنهان، و گناهکارى و ستم و سرکشى به ناحق را حرام کرده است و اینکه چیزى را با خدا شریک سازید که بدان حجتى فرو نفرستاده، و اینکه بر خدا آنچه نمى‏دانید بگویید.

     وقتى هوس‏هاى سرکش نفس همراه با وسوسه‏هاى شیطانى انسان را اسیر خویش ساختند، پرده‏اى بر حس تشخیص انسان مى‏افکنند و حقایق را در نظر او دگرگون جلوه مى‏دهند و گناهان و اعمال زشت را چنان در نظر او زینت مى‏دهند، که با همه وجود، درصدد انجام آنها برمى‏آید و باکى از رسوایى در دنیا و آخرت ندارد.

     5. جدایى انداختن بین انسان و طاعت و تقرّب به خدا: شیطان رهزن طریق سعادت و کمال و نیل به قرب الهى است و وقتى انسان به اطاعت خدا راغب است و درصدد برمى‏آید که طریق سلوک به سوى خدا را بپیماید و سیر معنوى خود را براى رسیدن به مقام قرب و رضاى الهى آغاز کند و کمالات انسانى و ارزش‏هاى الهى را براى خود فراهم آورد، شیطان با بهره گرفتن از نفس امّاره مانع این سیر و حرکت مى‏گردد و انسان را به خواسته‏هاى حیوانى و لذت‏هاى دنیوى مشغول مى‏کند و از لذت‏هاى اخروى و کمالات انسانى بازمى‏دارد.

• پى نوشت ها

  1ـ نهج‏البلاغه، خ 192.

  2ـ حج: 47.

  3ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 2، ص ب 32، ص 262، ح5.

  4ـ همان، ج 70، ب 45، ص 64، ح 1.