Hasan Youfiyan / Associate Professor at the Department of Kalam (Islamic Speculative Theology) and the Philosophy of Religion, the IKI / hasanusofian@gmail.com
Abstract
One of the most fundamental issues in Kalam (the Islamic speculative theology) and philosophy of religion is the relationship between reason and religion, which has been a major issue for many philosophers and theologians in the Western world as well as the Islamic world. There are many definitions of reason and religion and also different opinions about the relationship between them. Among the presented opinions, extreme rationalism, extreme textualism and moderate rationalism can be mentioned. In order to deal with the issues arising in the discussion of the relationship between reason and religion, various kalami schools have provided some solutions. One of the most important and influential kalami schools in the Islamic world is called neo-Mu’tazila. As critiques of the extreme trends of textualism and rationalism, Sheikh Muhammad Abdo and Muhammad Amara are among the most prominent neo-Mu’tazila Islamic thinkers whose ideas have been influential among Sunni Islamist. These two thinkers have made a lot of effort and have written many books in defending moderate rationality and fighting against extreme trends such as extreme rationalism and extreme textualism. Using library method, this paper introduced extreme textualism and extreme rationalism and analyzed their problems such as external obedience and prejudice to the surface of texts and ignoring reason, excessive exegesis of religious texts, promotion of historicism of religious texts and favoring secularism.
از بنیادی ترین مباحث در علم کلام و فلسفۀ دین، بحث رابطة عقل و دین است که دغدغه بسیاری از فیلسوفان و متکلمان در جهان غرب و عالم اسلام بوده است. تعاریف بسیاری از عقل و دین و نظرات مختلفی دربارۀ رابطة میان آنها ارائه شده؛ که ازجملۀ نظرات می توان به عقل گرایی افراطی، نص گرایی افراطی و عقل گرایی معتدل اشاره کرد. برای حل مسائل پیش آمده در بحث رابطة عقل و دین، مکاتب مختلف کلامی پاسخ هایی را ارائه داده اند. یکی از مکاتب مهم و تأثیرگذار کلامی در جهان اسلام، نومعتزله نام دارد. شیخ محمد عبده و محمد عماره از برجسته ترین متفکران نومعتزلی اسلام گرا هستند که ضمن نقد جریانات افراطی نص گرایی و عقل گرایی، آرائشان در میان اسلام گرایان اهل سنت تأثیرگذار بوده است. این دو اندیشمند در دفاع از عقلانیت اعتدالی و مبارزه با جریانات افراطی همچون عقل گرایی افراطی و نص گرایی افراطی تلاش بسیار از خود نشان داده و تألیفات زیادی از خود به جای گذاشته اند.
در این نوشتار با روش کتابخانه ای تلاش می شود تا ضمن معرفی نص گرایی افراطی و عقل گرایی افراطی، اشکالات هریک واکاوی شود؛ اشکالاتی نظیر تعبد و تعصب به ظواهر متون و نادیده گرفتن عقل، زیاده روی در تأویل متون دینی، ترویج تاریخ مندی نصوص دینی و طرفداری از سکولاریسم.