كتاب شناسى توصيفى «انسان شناسى»¹

تنظيم: محمدرسول ايمانى

مقدّمه

بحث «انسان شناسى» محور تمام مطالعاتى است كه در علوم انسان شناسى انجام مى گيرد. به عبارت ديگر، «انسان شناسى» به مثابه محور مشترك و حلقه اتصال ميان همه رشته هاى علوم انسانى عمل مى كند. از سويى ديگر، انسان به واسطه وجود چند بعدى و ذومراتب خويش، مى تواند با روش هاى مختلف شناختى، مورد كنكاش و بررسى قرار گيرد. روش تجربى، وجود انسان را از دريچه حس و تجربه و با استمداد از علومى همانند فيزيولوژى، روان شناسى، مردم شناسى و... مورد مطالعه قرار مى دهد; روش عقلى كه با نگاهى كلان به ابعاد وجودى انسان و مبدأ و غايت وى، به كشف جايگاه وى در نظام آفرينش مى پردازد و با كمك از فلسفه، لايه هاى غيرمرئى و ماوراء الطبيعه وى را به نمايش مى گذارد و در نهايت، نگاه دينى كه از دريچه وحى و كلام الهى، به آدمى مى نگرد. پژوهش حاضر با رويكردى جامع نگرانه و كل نگر به انسان سعى بر آن دارد تا مجموعه اى هرچند مختصر از مطالعاتى كه با روش هاى مختلف انسان شناسى در اين قلمرو به پژوهش پرداخته اند، گردآورى كرده و به ساحت اهل تحقيق تقديم دارد. به اميد اينكه اين تلاش مفيد و سودمند واقع شود.

انسان شناسى دينى

1. آل على حسينى شاهرودى، سيد جواد، انسان در مراحل ششگانه، پرديسان، پاييز 1379، ص 432، وزيرى.

اين كتاب مراحل تكوين عوالم وجودى انسان را از ديدگاه قرآن مورد بررسى قرار مى دهد و از اين رو، روش آن، روش انسان شناسى دينى است. مراحل شش گانه مورد بحث عبارتند از: عالم ذر، صلب پدران، رحم مادران، دنيا، عالم برزخ و قيامت.

2. باهنر، محمدجواد، انسان و خود سازى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ـ دفتر تدوينونشر آثارشهيد، چ1،1370،178 ص.

كتاب حاضر مشتمل بر مقدّمه اى از «اكبر هاشمى رفسنجانى» و داراى شش فصل مى باشد و تنها سه فصل اوليه آن در حوزه كتاب شناسى مورد بحث مى گنجد. نويسنده در فصل اول كتاب، به عنوان «خودشناسى; اولين گام در خود سازى»، به معرفى انسان از ديدگاه قرآن مى پردازد و به جنبه هاى غيرمادى و معنوى او اشاره مى كند. فصل دوم كتاب با عنوان «نفس در قرآن» به ذكر تقسيمات از ديدگاه قرآن اختصاص يافته است. عنوان فصل سوم كتاب «انسان شناسى در اسلام» است و موضوع آزادى و اراده از جمله مباحث اين فصل مى باشد.

3. بهشتى، احمد، انسان در قرآن، (ج 2)، قم، كانون نشر طريق القدس، 1361، 224 ص، رقعى.

در اين كتاب، نويسنده پانزده عنوان فرعى پيرامون انسان در كتاب آسمانى مورد بررسى و تحقيق قرار داده است. از جمله اين عناوين فرعى عبارتند از: «انسان و بلاه»، «انسان ضعيف آفريده شده است» و «انسان فطرت خدايى دارد».

4. جعفرى تبريزى، محمدتقى، انسان در افق قرآن; به ضميمه سه سخنرانى ديگر، بى جا، قائم، بى تا، 176+ 91 ص، جيبى.

اين كتاب حاصل سخن رانى هايى پيرامون «انسان از ديدگاه قرآن» مى باشد. مجموع مطالب اين سخن رانى ها در دو بخش گنجانده شده است: بخش اول مربوط به ويژگى هاى فردى انسان است و در ابتدا، جريان طبيعى جسمانى و روانى او مورد بررسى قرار گرفته است و در قسمت بعد، پس از تقسيم حيات به «حيات طبيعى» و «حيات روانى»، «حيات واقعى» به اصول و قوانين مربوط به هر يك اشاره شده است. در بخش دوم كتاب، ابتدا ثابت مى شود كه تمام افراد جهان، بخصوص اجتماعات، داراى اصول و قوانين مى باشند و در ادامه، به سيزده مورد از اين قوانين از ديدگاه قرآن اشاره مى شود.

5. جوادى آملى، عبدالله، انسان در اسلام، تهران، مركز نشر فرهنگى رجاء، 1372، 144 ص، وزيرى.

در ابتداى اين نوشتار آمده است: اين كتاب حاصل دو جلسه تدريس آية الله جوادى آملى در تابستان 1359 براى دانشجويان بوده و از اين رو، شكل منطقى و فلسفى نداشته، در پى كاوش و اقامه برهان و استدلال نمى باشد. مطالب اين مجموعه متشكّل از يك مقدّمه و دو فصل مى باشد. در مقدّمه كتاب، تعريف «محبت حقيقى، مجازى و دروغين» از ديدگاه فلاسفه و عرفا آمده است; در بخش اول، كمال انسانى از ديدگاه اسلام مورد بررسى قرار گرفته و بخش دوم كتاب نيز به ذكر مطالبى پيرامون معرفت انسان و تبيين معاد و نتايج كمال اختصاص يافته است.

6. حسن زاده آملى، حسن، انسان در قرآن، چ 3، الزهرا، 1374، 258 ص، وزيرى.

مطالب كتاب موضوع بندى نشده اند و مؤلف به صورت پراكنده موضوعات را مورد بحث قرار داده است. برخى عناوين مطرح شده عبارتند از: قرآن و تحدّى آن، كدام علم حجاب است ؟ و قرآن و عرفان و برهان از يكديگر جدايى ندارند.

7. حسن زاده آملى، حسن، انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه، قم، قيام، 1372، 179 ص، رقعى.

اين كتاب از يك مقدّمه و يك مدخل و يازده باب تشكيل شده است. مؤلف در مقدّمه، نهج البلاغه را از حيث سند مورد بحث قرار داده و در پى آن است كه حجيّت آن را به لحاظ معجزه بودنش به اثبات رساند. در مدخل كتاب، به چهارده مورد از اوصاف اولياى الهى و انسان كامل، اعم از نبى، رسول، وصى و ولى، اشاره شده و در طول ابواب چهارده گانه، اين اوصاف تشريح و تبيين گشته اند. از جمله صفات مورد بحث عبارتند از: ولى اللهى، خليفة اللهى، قطب زمان بودن انسان كامل، معدن كلمات خداوند بودن انسان كامل.

8. سجادى، سيد ضياءالدين، انسان در قرآن، تهران، بنياد قرآن، 1360، 195 ص، وزيرى.

مطالب كتاب در پنج بخش گنجانده شده اند. در بخش اول، نويسنده به بحث لغوى درباره واژه «انسان» مى پردازد. بخش دوم به ذكر آيات مربوط به انسان در قرآن اختصاص يافته است. بخش سوم، كه عمده مطالب كتاب را در بردارد، به تفسير آيات مربوط به انسان مى پردازد و در بخش چهارم، ديدگاه ديگرى غير از قرآن كريم آورده شده است.

9. ص (صفائى)، على، مسئوليت و سازندگى، هجرت، 1398 هـ.ق، 222 ص، رقعى.

مؤلف در اين كتاب، به موضوع تربيتى مى پردازد و ديدگاه اسلام در اين زمينه را بيان نموده، راهكارى مؤثر در جهت بالابردن تأثير تربيتى در انسان ها ارائه مى دهد. اين كتاب متشكل از پيش گفتار با عنوان «حرف هايى براى گفتن» و هشت فصل مى باشد. مؤلف زيرساخت تمامى ساخت ها و ساختمان ها را تفكر مى داند و آن را بستر شناخت و شناخت را عامل مسئوليت تلقّى مى كند و مسئوليت را زمينه ساز سازندگى و بالندگى.

10. مصباح يزدى، محمدتقى، معارف قرآن 3 (انسان شناسى)، چ 2، قم، در راه حق، 1368، ص 321ـ511 ص، وزيرى.

اين مجموعه بخشى از سلسله درس هاى «معارف قرآن» است كه استاد مصباح يزدى در مؤسسه در راه حق ايراد كرده اند و پس از آن به صورت كتاب منتشر شده است. در اين كتاب ابتدا به وجوه اهميت انسان شناسى اشاره شده و سپس با طرح سؤالاتى درباره انسان، سعى شده است با كمك آيات قرآنى، به آن ها پاسخ داده شود. از جمله موضوعات مورد بحث در كتاب عبارت است از: آفرينش انسان در قرآن، روح انسان، خلافت الهى، كرامت انسان، اختيار و جبر، شناخت انواع قدرت در وجود انسان، گرايش ها و اميال، معيار انتخاب، و معاد.

11. مهاجرانى، اسماعيل، روان شناسى انسان از ديدگاه اسلام، قم، مركز تربيت مربى كودك و نوجوان (دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، آموزش)، 130 ص، رحلى.

نويسنده در مقدّمه كتاب، به تاريخچه انسان شناسى غرب اشاره مى كند و سپس پرسش هايى را در مورد انسان مطرح كرده، به بررسى ديدگاه قرآن نسبت به انسان مى پردازد. از جمله مباحث مورد بحث در كتاب عبارتند از: «نفس و جسم»، «نقد مادى گرى»، «طبيعت و سرشت آدمى»، «روح انسان»، «خطاهاى تفكر و تأمّل»، «سيماى انسان كامل».

12. نصرى، عبداللّه، مبانى انسان شناسى در قرآن، تهران، بنياد انتقال به تعليم و تربيت اسلامى، 1361، 330 ص، وزيرى، كتابنامه.

اين كتاب با ذكر آراء و نظريه هايى در زمينه انسان شناسى آغاز مى شود و در ادامه، مؤلف با طرح سؤالى به بيان اهميت و ضرورت شناخت انسان مى پردازد و آن گاه با معرفى نگرش قرآن به انسان مى نويسد: «مشخصه اصلى انسان شناسى در قرآن، نگرش جامع و كلى به انسان و پرهيز از نگرش تك بعدى و پاره پاره كردن انسان است.» نقد نظريه انسان شناسى ماترياليسم و داروينيسم، نقد اومانيسم و انسان محورى، طرح و نقد نظريه اريك فروم، ضرورت شناخت و آفات شناخت، هر يك موضوعاتى هستند كه فصلى از كتاب را به خود اختصاص داده اند. در انتهاى كتاب، نويسنده هريك از انواع و روش هاى انسان شناسى را نام برده و آن ها را مورد بررسى قرار مى دهد.

13. واعظى،احمد، انسان از ديدگاه اسلام، تهران، سمت 1377، 171 ص.

اين كتاب در پنج فصل تدوين شده است. نويسنده سعى كرده تا روش خود را در اين كتاب، روش انسان شناسى دينى قرار دهد و در اين زمينه تكيه اصلى بر متون دينى مى باشد، هرچند در مواردى از دستاوردهاى فيلسوفان و عرفا نيز استفاده شده است. كتاب در عين اين كه جنبه توصيفى دارد و ديدگاه متون اسلامى را بيان مى كند، ولى از نقد آراء و نظرات مخالف نيز خالى نيست.

انسان شناسى عرفانى

1. حسن زاده آملى، حسن، انسان در عرف عرفان، چ 2، تهران، سروش، 1377، 139 ص، كتاب نامه، رقعى.

اين كتاب نگاهى است از دريچه حكمت متعاليه به ابعاد قدسى وجود انسان. مؤلّف كوشيده است تا با ذكر وقايع عرفانى و مكاشفات سبحانى، كه عمدتاً تجربيات خود ايشان است، قابليت هاى شگفت انگيزى از استعدادهاى قدسى بشر را معرفى نمايد و آن گاه با تمسّك به قواعد و براهينى از حكمت، آن ها را مبرهن و متقن سازد. اين كتاب داراى سه فصل است: فصل اول به تعريف انسان از ديد عرفا اختصاص دارد. فصل دوم مشتمل بر توضيح مختصرى درباره عرفان مى باشد. فصل سوم، كه عمده مباحث كتاب را به خود اختصاص مى دهد، حاوى ذكر برخى وقايع عرفانى و اصول و براهين متناسب با آن ها از حكمت متعاليه مى باشد.

2. حسن زاده آملى، حسن، دروس معرفت نفس، چ 3، تهران، شركت انتشارات علمى ـ فرهنگى، 1372، 553 ص، وزيرى.

اين مجموعه از سه دفتر تشكيل شده و هر دفتر شامل پنجاه درس است. كتاب حاضر به شناخت نفس از ديدگاه فلسفه و عرفان مى پردازد. نويسنده در هر درس، با اشاره به ويژگى هاى نفس انسانى، شواهد و مثال هايى در اين زمينه مى آورد و اصولى را به عنوان قواعد كلى نفس به اثبات مى رساند. از اين رو، در هر درس يا در ضمن چند درس، به برخى از اين اصول به عنوان نتيجه بحث اشاره مى كند.

انسان شناسى فلسفى

1. جعفرى تبريزى، محمدتقى، شرح نهج البلاغه، ج 12، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چ 14، 1373، 338+55 ص، وزيرى.

بر اساس نظر مؤلّف، بايد «بين حيات انسان آنچه هست» و «حيات انسان آنچه بايد باشد» ملازمه اى برقرار شود تا انسان شناسى دقيق، ممكن و داراى فايده شود. از اين رو، در ذيل خطبه هشتاد و سوم نهج البلاغه، فرصت را مناسب ديده به اين بحث پرداخته است. البته اين بخش از نهج البلاغه به صورت كتاب مستقلى با نام شناخت انسان در تصعيد حيات تكاملى به رشته تحرير در آمده است. مطالب اين مجموعه در يك مقدّمه و دو بخش گنجانده شده اند. در بخش اول «انسان آنچه هست» مورد بررسى قرار گرفته است و مسئله امكان شناخت انسان، ميزان معرفى طبيعت بشر در قرآن و استعدادهاى ذاتى او از نظر اسلام، در ضمن سه فصل بيان شده است. بخش دوم كتاب به مسئله «بايده» در مورد انسان اختصاص يافته و با استفاده از آيات و روايات، اصولى كلى آورده شده است كه شناخت و به كار بستن آن ها انسان را به حيات معقول و تكامل صعودى مى رساند. اين عوامل و اصول در 23 مورد بيان شده اند.

2. حائرى يزدى، محى الدين، انسان شناسى، قم، شفق، 1372، 256 ص، وزيرى.

مطالب اين كتاب در هشت بخش گردآورى شده، و آقاى سيدابوطالب فنايى مقدّمه اى بر آن افزوده است. دين پژوهان علوم اجتماعى سه نوع ديدگاه از طبيعت انسان ارائه داده اند كه عبارتند از: ديدگاه روسو (طهارت انسان) ديدگاه هابز (شرارت طبيعت انسان) ديدگاه لاك (تأثيرپذيرى سرشت آدمى از جامعه). آنچه در اين كتاب ارائه شده است، ديدگاهى نو و متمايز از سه ديدگاه گذشته است و اساس آن را دو مرحله اى بودن پديده «تكامل» در وجود انسان و رويارويى دو پديده «فطرت» و «طبيعت» در نهاد آدمى تشكيل مى دهد. دو ديدگاه «انسان دو مرحله اى» و «انسان طبيعت گرا و فطرت گر»، كه زيربناى جهان بينى ارائه شده در كتاب است، بر اين پيش فرض ايدئولوژيكى استوار مى باشد كه انسان مى تواند از راه تمايز بين انديشه هاى روشن و مشخص الهى و بين انديشه هاى ناشى از پندارهاى آلوده، راه راست را با ميانجى گرى عقل به دست آورد.

3. رجبى، محمود، انسان شناسى، ويرايش حسين دهنوى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، 1379، 208 ص، وزيرى.

مطالب كتاب در يك مقدّمه و ده فصل گنجانده شده اند. اهمّ موضوعات مورد بحث عبارتند از: تعريف، اهميت و ضرورت انسان شناسى، نقد اومانيسم، خلقت انسان، سرشت و فطرت و تبديل ناپذيرى او، جايگاه انسان در نظام آفرينش، بحث آزادى و اختيار، كمال لايق و نهايى نوع انسانى، و رابطه دنيا و آخرت.

4. فعالى، محمدتقى، ادراك حسى از ديدگاه ابن سينا، قم، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، 1376، 235 ص، كتاب نامه، وزيرى.

اين كتاب تحقيقى است در باب ادراك حسى در وجود انسان و تأثير اين ادراك در ساير ادراكات بشرى در آثار شيخ الرئيس بوعلى سينا. اين كتاب مشتمل بر يك پيش گفتار و پنج فصل مى باشد. مؤلف در پيش گفتار كتاب، به جايگاه و اهميت و ضرورت شناخت جهات گوناگون نفس اشاره مى كند و در فصل اول، به مسئله نفس و مبادى تصورى و تصديقى آن پرداخته است. موضوع فصل دوم كتاب «قواى نفس» بوده و مشتمل بر مباحثى است همچون: ارتباط قوا با نفس و بالعكس، ارتباط قوا با يكديگر و ارتباط قوا و بدن. موضوع فصل سوم كتاب «ادراك مطلق» است، صرف نظر از حسى يا غير حسى بودن آن. از جمله مباحث اين فصل، مسئله «وجود ذهنى» است. مؤلف در فصل چهارم كتاب، مسئله «احساس» را در وجود انسان مورد بررسى قرار داده و در فصل پنجم به تشريح هر يك از حواس پنج گانه پرداخته است.

5. كارل، آلكسيس، انسان موجود ناشناخته، ترجمه حميد عنايت، چ 2، تهران، شهريار، بى تا، 227 ص، رقعى.

نويسنده در اين كتاب، براى «روح» به عنوان بعد غيرمادى وجود انسان، اهميت ويژه اى قايل شده و معتقد است كه دو ساحتى دانستن انسان مقدّمه اى براى شناخت واقعى انسان است. از اين رو، بخش قابل توجه اى از مطالب كتاب موبوط به تأثيرات و تأثرات روح از عوامل خارجى مى باشد. عناوين كتاب عبارتند از: روح انسان، روابط روح و جسم، رمز موفقيت انسان، غرايز انسانى، انسان كيست؟، بايد نوع فكر عوض شود (درباره منحط دانستن فلسفه هاى مادى و تفكر ماترياليستى)، تأثيرات خارجى وجود انسان، سلامت انسان، زمان و مكان، استعداد انسان، تمدن جديد استعدادهاى او را فلج مى كند.

6. لاندمان، انسان شناسى فلسفى، ترجمه صدر نبوى، مشهد، طوس، 1350، 204 ص، وزيرى.

مباحث اين كتاب در 28 فصل تنظيم شده اند. در بخش اول و دوم، به موضوع انسان شناسى و اهميت آن اشاره شده و بخش هاى سوم تا ششم به مسئله انسان شناسى در ادوار گوناگون تاريخ اختصاص يافته اند. انسان شناسى در مكتب هاى مادى و الهى، مباحث بخش هاى هفتم تا سيزدهم كتاب را تشكيل مى دهند. بخش هاى ديگر كتاب نيز به موضوعات متنوّعى از جمله مسئله حيات و زندگى ابدى انسان و ديدگاه هاى گوناگون فلسفى درباره انسان اشاره دارند.

7. مطهرى، مرتضى، انسان در قرآن، تهران، صدرا، بى تا، 104 ص، رقعى.

كتاب حاضر مشتمل بر شش فصل بوده و عناوين آن عبارتند از: انسان در جهان بينى اسلامى، موجود چند بعدى (بررسى بعد ادراك و آگاهى)، جاذبه هاى معنوى انسان (علم، خيرخواهى اخلاقى، جمال و زيبايى، تقديس و پرستش، توانايى هاى گوناگون انسان، خودشناسى، پرورش استعدادها، پرورش جسم، پرورش روح)، نقش مؤثر انسان در آينده خويش، شرايط تكليف و آگاهى انسان.

8. مطهّرى، مرتضى، انسان كامل، چ 17، تهران، صدرا، 1376، 372 ص، رقعى.

كتاب حاضر حاصل سخن رانى هاى استاد مطهرى تحت عنوان انسان كامل، در ماه مبارك رمضان 1353 مى باشد. مطالب اين كتاب در 13 جلسه سخن رانى گردآورى شده اند. در جلسه اول، تعريف «انسان كامل از ديدگاه قرآن» آمده است و در جلسه دوم بر لزوم هماهنگى در رشد ارزش هاى انسانى تأكيد شده است. «وجود درد خداجويى در انسان» موضوع فصل هاى سوم و چهارم مى باشد. فصل پنجم تا سيزدهم به شرح مكاتب مختلف و بيان نظرات هر يك درباره انسان اختصاص داده شده است.

9. مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، (ج3)، چ 6، تهران، صدرا، 1375، 147 ص، وزيرى.

موضوع بحث اين كتاب فطرى بودن دين در نهاد بشر است، اما از آنجا كه در ابتدا مطالبى پيرامون خصوصيات فطرت و سرشت آدمى آورده شده است، در حوزه كتاب شناسى وارد مى شود. اين مجموعه از يازده بخش تشكيل يافته است و شش بخش اوليه آن به فطرت و ويژگى هاى فطرى اختصاص يافته است.

10. مطهّرى، مرتضى، مقدّمه اى بر جهان بينى اسلامى، ج 2، (انسان و ايمان)، چ 18، تهران، صدرا، 1379، 74 ص، رقعى.

اين كتاب مجموعه اى است مشتمل بر شش جلد. مجموعه حاضر آخرين اثر نگارشى مؤلّف مى باشد. مؤلّف در كتاب انسان وايمان، كه اولين قسمت اين مجموعه است، ابتدا با مقايسه انسان و حيوان و نوع و ميزان آگاهى ها و گرايش ها، نوعى گرايش خاص را در انسان، كه همان گرايش به امور مقدّس است، به اثبات رسانده و ايمان را به عنوان پاسخ گوى اين گرايش درونى معرفى مى كند. در پايان نيز به تبيين اسلام و مجموعه تعاليم اسلامى پرداخته و منابع تفكر از ديدگاه اسلام را معرفى مى دارد.

انسان شناسى تجربى

1. آن مك كورد، انسان اوليه، ترجمه محمدرضا توكلى صابرى، تهران، مازيار، بى تا، 133 ص + تصوير و نقشه، رقعى.

اين كتاب از هشت بخش تشكيل شده و در پى آن است تا با استمداد از كاوش باستان شناسان، حيات انسان هاى قرن هاى پيشين را مورد تحقيق و بررسى قرار دهد. در اين كتاب، در مورد تكامل انسان از دوران يخبندان و ما قبل آن و از ساده ترين اشكال آن تا زمان كشاورزان نوسنگى سخن به ميان آمده و تصويرى جالب از نحوه زندگى انسان هاى اوليه ارائه گرديده است. نويسنده در بخش دوم كتاب، نياكان انسان را حيواناتى به نام «هومينيدهاى اوليه» معرفى مى كند كه در بيست ميليون سال قبل مى زيسته اند.

2. امين زاده، محمدرضا، انسان شناسى، قم، در راه حق، 1380، 199 ص، رقعى.

مطالب اين كتاب در ده بخش گنجانده شده اند: 1. انسان و هستى گرايى; 2. انسان و ادراكات; 3. انسان و زيبايى; 4. انسان و لذت. در اين بخش، نويسنده پس از اشاره به مفهوم «لذت»، مراتب و اقسام آن را در دو مرحله انسانى و حيوانى بررسى نموده، لذت از تعقّل در خود، لذت از كسب آگاهى و دانش، لذّت از خدمت به ديگران، و لذت از پرستش و ياد خداوند را از جمله لذات انسانى دانسته است. 5. در اين بخش، «محبت» تعريف و به «فطرت حب» اشاره شده است. 6. انسان و عشق; 7. انسان شناسى (1) تحقيق در مورد آزادى در انسان; 8. انسان شناسى (2) تحقيق در مورد جنبه هاى عبوديتى انسان; 9. انسان شناسى (3) حول سنّت الهى ازدواج; 10. سعادت انسان.

3. ايزوتسو توشيكيو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، چ 2، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1368، 322 ص.

آنچه در زبان هاى غربى به نام «مينماتيك» خوانده مى شود و معادل آن در فارسى به عنوان «معناشناسى» رايج گشته است، از لحاظ تدوين علمى و قرار گرفتن در رشته خاصى از علوم، پديده تازه اى محسوب مى شود. هرچند نمونه هايى از موضوعات اين علم، در گذشته منطق شرق و غرب سابقه داشته است; مانند بحث دلالت الفاظ در اصول فقه، اما آنچه نويسنده در اين كتاب آورده، معناشناسى الفاظ مهم قرآنى و تحوّل دسته اى از اين الفاظ در انتقال از دوره جاهليت به اسلام است. مطالب كتاب در نه فصل گردآورى شده اند. بررسى اصطلاحات كليدى در تاريخ، تحقيق درباره لفظ جلاله «الله»، شرح دو نوع رابطه تبليغى و ارتباطى بين خدا و انسان و مقايسه دوران جاهليت و اسلام، از جمله موضوعات مورد بحث در اين كتاب مى باشند.

4. سحابى، يدالله، خلقت انسان، چ 3، تهران، شركت سهامى انتشار، 1351، 214 ص، وزيرى.

اين كتاب متشكل از دو بخش است و حاوى مطالبى درباره اثبات نظريه تكامل تدريجى موجودات زنده از جمله انسان مى باشد. در بخش اول، نويسنده در پى اثبات نظريه «تكامل»، ابتدا در يك فصل با استفاده از شواهدى از تشريح تطبيقى، بر اين نكته تأكيد مىورزد كه دستگاه هاى ادراكى موجودات عالى، تكامل يافته همان دستگاهى است كه در موجودات ساده بوده است و در فصل دوم كتاب، به جنين شناسى تطبيقى و مقايسه انواع جنين در گونه هاى جانوران مى پردازد تا شاهد ديگرى بر تكامل تدريجى موجودات ارائه دهد. در بخش دوم كتاب، نويسنده ابتدا كلمات انسان، بشر، ناس، انس و آدم را در قرآن مورد بررسى قرار داده و پس از آن در ضمن سه فصل، به بحث درباره خلقت انسان در قرآن كريم مى پردازد.

5. شرفى، محمدرضا، مراحل رشد و تكامل انسان، به ضميمه مقدمه اى بر ديدگاه اسلام در مورد رشد، چ 6، ويرايش دوم، تهران سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1379، 248 ص + تصوير، جدول، كتاب شناسى و نمودار، رقعى.

اين كتاب از چهار فصل تشكيل مى شود و به بحث درباره مسئله رشد و مراحل تحوّل انسان مى پردازد. روش اين كتاب در انسان شناسى، روش تجربى و روان شناسانه است. در فصل اول، ابتدا مبانى رشد مانند تعريف رشد و هدف روان شناسى آن تبيين مى شود و آن گاه به نظريه هاى موجود در اين زمينه اشاره مى گردد. فصل دوم كتاب به ذكر عوامل مؤثر در رشد و نحوه تأثير آن ها در رشد كودك اختصاص يافته است. در فصل سوم، نويسنده مراحل رشد را برمى شمرد و در فصل چهارم، نظر و ديدگاه اسلام در مورد مجموعه مسائل رشد مورد بررسى قرار مى دهد.

6. فرامرز قراملكى، احد، موضع علم و دين در خلقت انسان، تهران، مؤسسه فرهنگى آرايه، 1373، 172 ص، رقعى.

اين كتاب مجموعه سخن رانى هاى مؤلّف در پژوهشكده علوم انسانى دانشگاه امام حسين در سال 73 مى باشد. مجموع مطالب در هشت فصل گنجانده شده است. فصل اول كتاب به تعريف «علم كلام» و مفهوم «تجرّد» در كلام جديد و همچنين تاريخچه تعارض علم و دين و روش هاى حل تعارض اختصاص يافته است. هفت فصل بعدى نيز عهده دار طرح مسئله تعارض نظريه «تكامل» با دين اسلام و روش هاى حل آن مى باشد.

7. فريد، محمدصادق، مبانى انسان شناسى، (ج1)، تهران، منصورى، 1372، 367 ص، رقعى. اين مجموعه از يك مقدّمه و پنج بخش تشكيل يافته است. نگارنده، اين كتاب را براى دانشجويان كارشناسى و كارشناسى ارشد با گرايش «جامعه شناسى و مردم شناسى» نگاشته و تكيه اصلى آن بر مفاهيم و اصول بنيادى علم انسان شناسى است. وى بحث از مردم شناسى خانواده اى، دينى، اقتصادى، سياسى، هنرى و حقوقى را به جلد دوم موكول كرده است. بخش اول كتاب حاوى تعريف و تقسيمات و اهداف «انسان شناسى» است. بخش دوم به ذكر تاريخچه انسان شناسى اختصاص دارد. بخش سوم شامل اصول و روش هاى مردم شناسى و قلمرو آن مى باشد. در بخش چهارم به موضوع انسان شناسى جسمانى پرداخته شده و زيست تكاملى انسان و چگونگى پيدايش موجودات زنده مورد بررسى قرار گرفته است و بخش پنجم به انسان شناسى فرهنگى و بررسى شاخصه هاى فرهنگى درادوارگوناگون حيات بشراختصاص يافته است.

8. كرمياتسكى م.ا، پيرامون پيدايش انسان، ترجمه حسين محمدزاده صديق، تهران، سيمرغ، بى تا، 104 ص، رقعى.

موضوع اين كتاب تحقيقى است درباره نحوه پيدايش اوليه موجودات زنده. مؤلف در پى آن است كه فرضيه «تكامل تدريجى موجودات زنده» را به اثبات برساند. مطالب اين كتاب در 25 بخش گردآورى شده اند. در مواضع گوناگونى از كتاب، نويسنده براى اتقان مطلب، از تصاوير و عكس هاى موجودات زنده اوليه استفاده و سعى كرده است تا نسل انسان هاى كنونى را از ميمون هاى آدم نما معرفى كند. از اين رو، بخش سوم كتاب خود را به جهان ميمون ها اختصاص داده و در بخش هاى بعد، به ويژگى هاى ميمون هاى آدم نما و تبديل آن ها به انسان پرداخته است. در بخش 13، 14، 15، فرضيه «تكامل انسان» را بررسى مى كند و با ارائه تصاويرى از انسان هاى دم دار و رشد مراحل جنين، شواهدى براى اثبات نظريه «تكامل انسان» ارائه مى دهد.

9. كلود، درآمدى بر انسان شناسى، ترجمه ناصر فكوهى، تهران،نشر نى، 1379، 312 ص.

مطالب كتاب در هفت فصل گردآورى شده است. مؤلف در ابتدا، به صورت گذرا، پيشينه اى از جريان هاى نظرى انسان شناسى بيان نموده و در ادامه، چهار عامل اساسى همه نظام هاى اجتماعى ـ يعنى خويشاوندى، اقتصاد، سياست و دين ـ را مورد بررسى قرار داده است. در فصل آخر، موقعيت كنونى انسان شناسى و مهم ترين گرايش هاى پژوهشى معاصر در كشورهاى جهان و از جمله موضوعات جديد انسان شناسى در فرانسه، كه در روند پويايى جوامع معاصر تأثير شگرفى داشته اند مورد بحث قرار گرفته اند.

10. م. ابلين. اى سگال، انسان در گذرگاه تاريخ، ترجمه م. زمانى، تهران، كانون پرورشى فكرى كودكان و نوجوانان، 1351، 288 ص، وزيرى.

اين كتاب از هشت قسمت تشكيل شده است و نگاهى دارد به سير تاريخى پيدايش شخصيت هاى علمى كه در عصر خود منشأ اثر بوده و از خود، در جهان علم و دانش نامى بر جاى گذاشته اند. بررسى اقوام مصر و يونان به عنوان جايگاه هاى اوليه پيدايش علوم و تغيير و تحوّلاتى كه در صحنه اجتماعى اين دو قوم رخ داده، همچنين ذكر سرگذشت چهره هاى برجسته علمى در طول تاريخ، بخش هايى از كتاب را به خود اختصاص داده است.

11. نستورخ، ميخائيل، مبدأ نژادهاى انسان، ترجمه فرامرز نعيم و هوشنگ مشكين پور، چ 3، تهران، نشر انديشه، 1358، 199 ص + طرح، جدول و تصوير، رقعى.

كتاب حاضر از يك مقدمه، چهار فصل و 22 گفتار تشكيل يافته است. نويسنده در اين كتاب تلاش مى كند تا مفهوم صحيح «نژادپرستى انسان» را از ديدگاه دانش انسان شناسى معرفى كند و آن را نفى نمايد. همچنين كتاب حاوى مطالبى در خصوص شناسايى اجداد انسان امروزى و مبدأ پيدايش و تكامل انسان از ميمون مى باشد.

انسان شناسى عمومى

1. ادگارد مورن، سرمشق گمشده طبيعت بشر، ترجمه على اسدى، تهران، سروش، 1370، ص 243.

اين كتاب سير تكوين نوع بشر را از آغاز تا به امروز مورد بحث قرار داده است. مؤلّف با استمداد از علوم متعددى، همچون تاريخ، زيست شناسى، مردم شناسى، فلسفه و سيبرنتيك، كوشيده است تا در پرتو دانش هاى جديد، رابطه انداموار ميان فرهنگ و طبيعت را در تكوين نوع بشر بيان نمايد. اين كتاب مشتمل بر شش فصل مى باشد. پيدايش انسان و جامعه، سير تكامل هوش آدمى و لزوم انقلاب معرفت شناختى نسبت به آدمى از جمله موضوعاتى هستند كه اين كتاب به آن ها پرداخته است. فصل ششم كتاب با عنوان «انسان شبه جزيره اى»، اين مطلب را بيان مى دارد كه انسان همچون جزيره اى جداى از طبيعت نيست، بلكه همچون شبه جزيره اى است كه تنها يك طرفش به طبيعت وصل است.

2. اديبى، حسين، زمينه انسان شناسى، تهران، انتشارات لوح، 1978 م. 406 ص، رقعى.

مطالب كتاب در نُه فصل گنجانده شده اند و عناوين آن عبارتند از: تاريخچه و شعب انسان شناسى، منشأ حيات و تكامل انسان، فرهنگ خصوصيات تحوّل و تكامل آن، پويش فرهنگ پذيرى جامعه و فرهنگ، زبان و فرهنگ، مكاتب انسان شناسى، نظام هاى خويشاوندى و خانواده، و دين.

3. استيونسن، لسلى، هفت نظريه درباره طبيعت انسان، ترجمه بهرام محسن پور، تهران، چاپ خانه علّامه طباطبائى، 1368، 227 ص، وزيرى.

اين كتاب حاوى هفت نظريه، اعم از مادى و الهى، در مورد انسان و جايگاه او در جهان آفرينش است. از آن جا كه در بيان نظرات، وحدت ديدگاه لحاظ نشده است، از اين رو، همان گونه كه مؤلف اشاره مى كند، اين كتاب در طبقه بندى خاصى از علوم قرار نمى گيرد. نويسنده پس از طرح هر يك از نظرات هفت گانه، به نقد آن ها مى پردازد، و در جايى كه نظريه اى منسوب به يكى از فلاسفه باشد، با بيان شرح حال و ارائه زندگى نامه صاحبان هر ديدگاه به اين نكته توجه مى دهد كه شرايط خانوادگى و نوع تربيت آن ها در شكل گيرى عقايد و نظرشان مؤثر بوده است. هفت نظريه مورد بحث در اين كتاب عبارتند از: افلاطون و نظريه «فرمانروايى عقل»، مسيحيت و نظريه «نجات توسط خداوند»، ماركس و «انقلاب كمونيستى»، فرويد و «روان كاوى»، سارتر و «اگزيستانسياليسم الحادى»، اسكينر و «شرطى شدن رفتار»، لورنز و «پرخاشگرى ذاتى».

4. بهارى، شهريار، انسان شناسى «خودشناسى»، چاپ پويا، 1361، 227 ص، رقعى.

كتاب مذكور شامل پيش گفتار و 25 فصل مى باشد. نويسنده در اين مجموعه، جوانب گوناگون وجودى انسان، اعم از ويژگى هاى زيستى و روحى ـ روانى را مورد بحث قرار داده و پس از اينكه در فصول اوليه كتاب مطالبى درباره اهميت انسان شناسى و تاريخچه آن بيان مى كند، در ادامه، در چند فصل به شناسايى بعد جسمانى انسان و مراحل تكوين او و مسئله وراثت مى پردازد و از فصل پانزده به بعد شناسايى بعد غيرمادى و معنوى انسان را موضوع بحث قرار داده است. از جمله موضوعات ارائه شده در اين فصول عبارتند از: فطرت، شخصيت و وجدان، نفس و روح، و عالم صغير و عالم كبير.

5. عسگرى خانقاه، اصغر و شريف كمالى، محمد، انسان شناسى عمومى، تهران، سمت، 1378، 574 ص، وزيرى.

اين كتاب مجموعه جامعى درباره انسان شناسى بوده، جنبه هاى زيستى و فرهنگى انسان را از گذشته هاى دور مورد بررسى قرار مى دهد. اين اثر با كمك انتشارات سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انسانى دانشگاه ها (سمت) و با تكيه بر منابع غربى و غير بومى نوشته شده است. مطالب كتاب در ضمن 23 فصل آمده اند. پنج فصل اوليه كتاب به بررسى تكامل زيستى انسان اختصاص يافته و با طرح موضوع فسيل شناسى، گذشته انسان ها مورد بحث قرار گرفته و در فصل هاى بعد، به تكامل زندگى اجتماعى انسان و شاخصه هاى فرهنگى انسان هاى پيشين پرداخته شده است.

6. قطب، محمد، انسان بين ماديگرى و اسلام، ترجمه سيد خليل خليليان، چ 2، تهران، انتشارات اسلامى 1353، 324 ص، رقعى.

مطالب كتاب در نُه عنوان ارائه شده و در آخر كتاب، توضيحاتى از مترجم درباره برخى از واژگان آمده است. نويسنده در اين كتاب، نظريه هاى مكاتب مادى در مورد انسان را با منطق اسلام مقايسه كرده است. عناوين كلى كتاب عبارتند از: بررسى ظهور مسيحيت، نقد افكار فرويد، آزمايش قرآن (تجربيان)، كمونيست ها و دلايل گرايش آن ها به فرويد، بررسى انسان از ديدگاه اسلام، فرد و اجتماع، جرم و مجازات، معمّاى جنس و ارزش هاى بزرگتر.

7. گاربارمينو، مروين، نظريه هاى مردم شناسى، ترجمه عباس محمدى اصل، تهران، آواى نو، 1377، 144 ص، وزيرى.

كتاب حاضر با موضوع «انسان شناسى»، بيشترين توجه خود را به انسان شناسى پس از عصر اكتشاف مبذول داشته و به انسان شناسى قرن نوزدهم و بيستم پرداخته است. كتاب حاضر مشتمل بر پنج فصل مى باشد و يك فصل مجزّا نيز به انسان شناسى عصر حاضر اختصاص يافته است. در آخرين فصل كتاب، گذشته انسان شناسى و آينده آن مورد بررسى قرار گرفته است.

8. مولمن، سيمون و هلن، واتسون، درآمدى بر انسان شناسى، ترجمه محسن ثلاثى، تهران، سيمرغ، 1372، 158 ص، وزيرى.

مطالب اين كتاب در شش فصل و يك مقدّمه گنجانده شده است. مؤلف محتواى كتاب را بررسى انسان و شناخت او از حيث فرهنگى بر شمرده است. فصل اول كتاب به تعريف «انسان شناسى» و شاخه هاى آن اختصاص دارد. در فصل دوم كتاب، تاريخچه مختصرى از پيدايش شاخه «انسان شناسى» و عوامل آن آورده شده است. در فصل سوم، به روش هاى «انسان شناسى» اشاره شده است. فصل چهارم كتاب حاوى مطالبى درباره ويژگى هاى اجتماعى انسان و مسائلى از قبيل خويشاوندى، قوم، تبار، زناشويى و خانواده مى باشد. فصل پنجم به انسان شناسى اقتصادى و نيز به انسان شناسى دينى پرداخته است.

پى نوشت

1 اين كار به صورت گروهى، توسط دانش پژوهان سال اول مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى(قدس سره) (ورودى 1380) انجام گرفته و توسط آقاى محمدرسول ايمانى تلخيص و بازنويسى شده است.

---