معرفت سال بیست و یکم ـ شماره 173 ـ اردیبهشت 1391، 5ـ10

پیشگامان مسیر قرب الهى (2)^*

آیت‏اللّه علّامه محمدتقى مصباح

چکیده

این مقاله شرحى است بر «مناجات‏المریدین» امام سجاد علیه‏السلام. ادعیه مأثور از حضرات معصومان علیهم‏السلام و نیز بیانات قرآنى، براى رعایت افق فهم مردم، از تمثیل، استعارات و زبان مردم بهره برده‏اند تا نعمت‏هاى دنیوى و اخروى را براى آنان ملموس و عینى جلوه نمایند. هرچند ما اطلاعى از ادعیه حضرات معصومان علیهم‏السلام در خلوت با خداى خود نداریم، اما ادعیه‏اى که از آنان نقل شده و جنبه تعلیمى براى ما دارند، رعایت افق فهم مردم به خوبى در آنها رعایت شده است. از این‏رو، نعمت‏هاى بهشتى به زبان عامیانه مردم به زیبایى هرچه تمام‏تر معرفى شده‏اند.

کلیدواژه‏ها: قرب، قرب الهى، کمال انسانى، نعمت‏هاى بهشتى، مناجات.

رعایت افق فهم مردم در بیانات قرآنى و حدیثى

از فرازهاى «مناجات‏المریدین» که از نظر گذراندیم، به دست آمد که وراى مطلوب‏ها، لذت‏ها و خواسته‏هاى دنیوى که براى ما قابل درک هستند و با توجه به اهمیت آنها براى ما، سعى بلیغى براى رسیدن به آنها داریم، نعمت‏هاى معنوى و اخروى نیز وجود دارند که بسیار برتر و والاتر از نعمت‏هاى دنیوى هستند و نمى‏توان نعمت‏هاى دنیوى را با آنها مقایسه کرد. ولى چون انسان‏هاى معمولى در بند طبیعت و جهان ماده هستند و درک و انس آنها متوجه امور طبیعى و خوشى‏ها و لذت‏هاى دنیوى است و درکى از نعمت‏هاى نامحدود اخروى ندارند، خداوند از باب لطف و عنایت به بندگان خود، آنان را به آن نعمت‏ها بشارت داده است. به گونه‏اى آن نعمت‏هاى ابدى را ترسیم و توصیف کرده که تا حدى در افق فهم و درک آن بندگان قرار گیرد. البته روشن است که انسان‏هاى استثنایى و برگزیده خداوند، که انبیاء و ائمّه اطهار علیهم‏السلام و اولیاى خاص خدا هستند، به درستى نعمت‏ها و مواهب نامحدود اخروى و معنوى را مى‏شناسند. در نتیجه دل‏بستگى و انسى به امور مادى و دنیوى ندارند و با عبادت خداوند و امور معنوى و اخروى مأنوس هستند.

اگر بنا بود خداند و اولیایش تنها به بیان مقامات عالى و مخصوص اولیاى خاص خداوند بپردازند، براى اکثریت مردم که نه رسیدن به آن مقامات متعالى برایشان میسر است و نه قدرت درک و فهم آن مقامات و مراتب را دارند، انگیزه‏اى براى پیروى انبیاء و پیمودن راه آنان پدید نمى‏آمد. اگر ما فاصله افق فهم و درک یک کودک دوساله را با یک مرد چهل‏ساله در نظر بگیریم، بى‏تردید آن فاصله و تفاوت فهمْ قابل مقایسه با فاصله و تفاوت فهمْ ما با فهم و درک حضرات معصومین علیهم‏السلام نیست. با توجه به این حقیقت، درخواست‏ها و مناجات‏هاى اختصاصى آن پیشوایان معصوم براى ما قابل درک و فهم نیست؛ زیرا به جز موارد نادرى که برخى افراد به صورت اتفاقى به حضور معصومان در هنگام مناجات و خلوتشان با خداوند بار مى‏یافتند و آن دعاها و نجواها را براى ما نقل کرده‏اند، ما اطلاعى از غالب دعاها و نجواهایى که آن حضرات در خلوتشان با خداوند بر زبان مى‏آوردند نداریم. اما در دعاها و مناجات‏هایى که جنبه تعلیمى دارند و براى ارائه و الگوگیرى همگان بیان شده‏اند، این نکته رعایت شده که مطالب آن‏سان باشند که براى همگان قابل فهم باشد، تا انگیزه تقرّب به خداوند و تحصیل تربیت الهى براى نوع مردم فراهم گردد. این همان نکته‏اى است که خداوند در تمثیلات و توصیفات خویش از بهشت و نعمت‏هاى آن رعایت کرده و سراسر آیات قرآن به گونه‏اى ارائه شده‏اند که هرکس در حد فهم و درک خود مى‏تواند از آنها بهره ببرد. در نتیجه، نور هدایت قرآن همه ظرفیت‏ها را مى‏پوشاند و هیچ ظرفیتى نیست که با معارف و انوار قرآن پوشش داده نشود و اشباع نگردد.

با توجه به اینکه اکثر مناجات‏ها جنبه تعلیمى و تربیتى دارند و در آنها ظرفیت و فهم همه انسان‏ها رعایت شده و نیز با توجه به اینکه در آنها کیفیت سیر روح انسانى به سمت خداوند متعال به نمایش گذاشته شده است، امام راحل قدس‏سره فرمودند: «مشایخ ما مى‏فرمودند: قرآن، قرآن نازل است. آمده است به طرف پایین و دعا از پایین به بالا مى‏رود؛ این قرآن صاعد است.»[2] آن نکته لطیف در سخن امام راحل بیانگر این است که دعاها و مناجات‏ها مشتمل بر معارف بلند و جامعى هستند. بایسته است ما که به اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام انتساب داریم، بیش از پیش از آنها استفاده کنیم. چنان نباشد که سالیانى بگذرد و چشممان به بسیارى از دعاهاى وارده از حضرات معصومین علیهم‏السلام نیفتد و خود را از فیض آن چشمه جوشان معرفت محروم سازیم. درباره مرحوم شیخ عباس قمى مؤلف مفاتیح‏الجنان نقل شده که آن کتاب، برنامه عملىِ آن مرحوم بوده است و ایشان مقیّد به خواندن همه دعاهاى آن کتاب و استفاده مکرّر از آنها بوده‏اند. وقتى ما به آن دعاها نگاه مى‏کنیم، درمى‏یابیم که داراى مضامینى بلند، عالى و اعجاب‏انگیز هستند. شایسته است درباره آن مضامین بلند و متعالى کار شود و بررسى شایسته و جامع درباره آنها انجام گیرد تا از این منبع جوشان معرفت که کماکان دست نخورده و بکر مانده است، دستاوردهاى غنى و ارزشمندى در اختیار جویندگان معارف ناب توحیدى قرار گیرد.

معرفى نعمت‏هاى بهشتى در قرآن

خداوند درباره بهشت و نعمت‏هاى ماندگار آن مى‏فرماید: «وصف آن بهشتى که به پرهیزکاران وعده داده شده [این است که ]از زیر آن جوى‏ها روان است، میوه‏ها و سایه‏اش همیشگى است. این است سرانجام کسانى که پرهیزکارى کردند، و سرانجام کافران آتش است.» (رعد: 35)

در آیه دیگر مى‏فرماید: «[به آنان گفته شود: ]شما و همسرانتان شادمانه داخل بهشت شوید. کاسه‏هایى از نور [پر از طعام ]و کوزه‏هایى [از شراب ]بر آنان بگردانند، و در آن [بهشت ]است هرچه دل‏ها خواهش و آرزو کند و چشم‏ها از دیدن آن لذت برد، و شما در آنجا جاویدانید. و این است بهشتى که به پاداش آنچه مى‏کردید به میراث مى‏برید. براى شما در آنجا میوه‏هاى بسیار است که از آنها مى‏خورید.» (زخرف: 70ـ73)

در آیه دیگر درباره نعمت‏هاى بهشتى و عظیم‏ترین و بزرگ‏ترین نعمت الهى یعنى، رضوان الهى مى‏فرماید: «خداوند به مردان و زنان مؤمن بوستان‏هایى وعده داده است که از زیر [درختان] آنها جوى‏ها روان است، در آنها جاویدان‏اند و نیز منزلگاه‏هاى خوش و پاکیزه در بهشت‏هاى پاینده دارند و خشنودى خدا از همه برتر و بزرگ‏تر است. این‏است رستگارى‏وکامیابى‏بزرگ.»(توبه: 72)

توجهات و عنایات خداوند به پیشگامان طریق قرب الهى

از فرازهاى پیشین مناجات‏المریدین استفاده کردیم که انسان نباید هدف اساسى و اصلى خود را نعمت‏هاى دنیوى و حتى نعمت‏هاى عمومى اخروى قرار دهد، بلکه باید هدف اساسى او تقرّب به خداوند باشد. اگر انسان به این هدف توجه یافت و لذت انس و مناجات با خدا را درک کرد، سایر نعمت‏هاى اخروى در برابر آن رنگ مى‏بازند. رسیدن به این هدف والا نیازمند همت والا و سعى و تلاش فراوان است. همچنین باید در نظر گرفت که از راه‏هاى مخصوصى مى‏توان به آن هدف متعالى رسید و باید کوشید که نزدیک‏ترین راه را یافت. چنان نیست که از هر راهى که به ذوق و سلیقه انسان خوشایند مى‏آید، بتوان به قرب الهى نایل گشت.

نکته دیگر آنکه پس از شناخت راه تقرّب به خدا، در میانه راه نیز انسان باید مکرّر از خداوند استمداد بخواهد و لحظه‏اى توجه و نظرش از درگاه خداوند منصرف نگردد؛ زیرا بدون راهنمایى و توفیق الهى نمى‏توان راه دشوار قرب به خداوند را طى کرد. نکته دیگر آنکه انسان براى پیمودن آن راه باید به پیشگامان و پیش‏آهنگان راه تعالى و تکامل اقتدا کند و آنان را به مثابه بهترین همراهان و رفیقان آن راه برگزیند. از این‏رو، حضرت برجسته‏ترین صفات آنان را گوشزد کرده‏اند تا با شناخت آنها گزینش آنها براى ما میسور گردد. حضرت پس از ذکر صفات پیشگامان طریق قرب الهى، عنایات ویژه‏اى را که خداوند در حق آنان روا داشته است برمى‏شمرد و مى‏فرمایند: «الَّذینَ صَفَّیْتَ لَهُمُ الْمَشارِبَ، وَبَلَّغْتَهُمُ الرَّغآئِبَ، وَاَنْجَحْتَ لَهُمُ الْمَطالِبَ، وَقَضَیْتَ لَهُمْ مِنْ فَضْلِک الْمَأرِبَ، وَمَلَأْتَ لَهُمْ ضَمآئِرَهُمْ مِنْ حُبِّک، وَرَوَّیْتَهُمْ مِنْ صافى شِرْبِک، فَبِک اِلى لَذیذِ مُناجاتِک وَصَلُوا، وَمِنْک اَقْصى مَقاصِدِهِمْ حَصَّلُوا»؛ آنان که از سرچشمه مصفاى توحید بدانان نوشاندى، و به آرزوهایشان رساندى، و خواسته‏هایشان را برآورده ساختى، و به فضل و کرم خود آنان را به اهداف و مقاصد عالى خویش نایل گرداندى، و دل‏هایشان را از محبت خود آکنده ساختى، و آن تشنه‏کامان جرعه وصالت را از زلال عشق و معرفت خود سیراب گردانیدى؛ آن‏گاه به پاس لطف و عنایت تو به مقام درک لذت مناجاتت رسیدند و به کرم تو به منتهاى مقصود خود دست یافتند.

الف. برخوردارى از آبشخور کمال و تعالى

انسان به طور طبیعى اشتیاق دستیابى به نیازهاى خود را دارد. وقتى گرسنه مى‏شود، مى‏کوشد که هرچه زودتر این نیازش برآورده شود و این به جهت میلى است که به برآورده شدن و ارضاى آن نیاز دارد. اما در بین این نیازهاى جسمى، شاید هیچ نیازى ضرورى‏تر و مهم‏تر از نیاز به سیراب‏گشتن نباشد. از این‏رو، رنج تشنگى شدیدتر از رنج گرسنگى است و انسان راحت‏تر مى‏تواند گرسنگى را تحمل کند تا تشنگى را، و از این جهت آب را مایه حیات نامیده‏اند. با توجه به اهمیت نعمت آب و اهمیت نیاز انسان بدان، در امور معنوى نیز تعابیرى چون عطش، مشرب آبشخور به استخدام درآمده‏اند. از جمله، حضرت سجاد علیه‏السلام در مناجات خود از آبشخورهاى مصفا و زلال کمال و تعالى، که خداوند در اختیار پیش‏گام طریق قرب الهى نهاده است خبر مى‏دهند. وقتى انسان در مسیرى حرکت مى‏کند، در میانه راه تشنه مى‏شود و در جست‏وجوى آب برمى‏آید. او با مشاهده نهر آب که به گل آلوده است، حرکتش را به سمت سرچشمه و آبشخور آب ادامه مى‏دهد تا آبى زلال و عارى از آلودگى به دست آورد و از مشاهده آن آب زلال لذت مى‏برد و کامش را سیراب مى‏سازد. پیشگامان طریق قرب الهى نیز که در جست‏وجوى آب زلال معرفت الهى برآمده‏اند، با هدایت الهى به سرچشمه معارف ناب توحیدى واصل مى‏کردند و عطش جانشان را با آن سیراب مى‏سازند و از خنکاى آن معارف ناب به کام روحشان مى‏نشانند.

از جمله «الذین صفیت لهم المشارب» استفاده مى‏شود کسانى باید راهبر، الگو و پیش‏گام انسان در مسیر تعالى و کمال باشند که از آبشخورهاى صاف و زلال معارف الهى اندوخته‏هاى معنوى خویش را برگرفته باشند. به واقع، در آن جمله از خداوند این درخواست ضمنى آمده که خدایا، ما را به آبشخورهاى زلال و صاف معارف خویش هدایت فرما و دست ما را به دست کسانى بسپار که خود آنان را هدایت کردى و دلشان را از آلودگى‏ها، کدورت‏ها و حیرت‏ها پاک گردانیدى. زلالى و صفاى اندوخته‏هاى عرفانى و معنوى پیشگامان طریق قرب الهى از آن جهت است که خدا هادى و راهنماى آنهاست. وقتى آنها به خداوند اتکا و اعتماد دارند، به روشنى طریق الهى را مى‏شناسند و مشاهده مى‏کنند و هیچ ابهام و تردیدى در دلشان باقى نمى‏ماند. ابهام و تردید ناشى از دخالت پندارهاى باطل واهمه و وساوس فریبنده شیاطین است. اما وقتى خداوند حقیقت را به صورت شفاف و زلال در اختیار انسان نهاد، دیگر زمینه‏اى براى تردید و شک باقى نمى‏ماند.

کسى که هدفش دنیاست، مقاصد و خواسته‏هایش دنیایى است و در پى تهیه سفره رنگین، رسیدن به پست و مقام و خانه‏اى مجلل است. اما کسى که هدفش اخروى و قرب الهى است، مهم‏ترین مقاصد و خواسته‏هاى او نیز اخروى و معنوى است. خواسته‏ها و حوایجى که حضرت از آن نام مى‏برند، اخروى و متناسب با هدف والایى است که پیشگامان مسیر تعالى و کمال دنبال مى‏کنند و باعث تسهیل دستیابى به آن هدف و تمرکز بر روى آن مى‏گردند، نه مقاصد و خواسته‏هاى دنیوى که موجب دور گشتن از آن هدف مى‏گردند و احیانا انسان را به خود مشغول مى‏دارند تا از رسیدن به هدف متعالى قرب الهى بازبماند.

ب. برخوردارى از محبت خالصانه به خداوند

مطلب دیگرى که حضرت به آن اشاره دارند این است که خداوند دل پیشگامان مسیر تعالى و قرب به خویش را از محبت به خود آکنده کرده و در دل آنها تنها محبت به خدا و محبت اولیاى خدا و کسانى که در شعاع محبت الهى قرار دارند و محبت به آنان جلوه‏هایى از محبت خداوند به شمار مى‏آید وجود دارد و جایى براى محبت به غیرخدا در دل آنها نیست. از این سخن حضرت استفاده مى‏کنیم که در دل هرکس ظرفیتى از عواطف و محبت وجود دارد و انسان باید بکوشد که این ظرفیت را اشباع سازد و خالى نگذارد. ثانیا، ظرف دل و وجود خود را با محبت خدا و مظاهر و تجلیات الهى پر سازد و محبت غیرخدا را که مزاحم با محبت خدا و مانع انجام وظایف الهى است به دل راه ندهد. یعنى براى محبت به غیرخدا اصالت قائل نشود و آن را در عرض محبت به خدا قرار ندهد، چه رسد که محبت به غیرخدا را بر محبت خدا مقدم بدارد. در این صورت، آن محبت کاذب او را از تعالى و بندگى خداوند و انجام وظایف بازمى‏دارد. خداوند در راستاى اشاره به امورى که نوعا متعلق محبت انسان قرار مى‏گیرند و گاهى محبت به آنها بر محبت به خداوند چیره مى‏گردد و پیامد آن تخطى از انجام تکالیف و وظایف الهى است و در مقام نکوهش کسانى که محبت غیرخدا را بر محبت خدا ترجیح مى‏دهند، مى‏فرماید: «بگو: اگر پدرانتان و پسرانتان و برادرانتان و همسرانتان و خویشاوندانتان و مال‏هایى که به دست آورده‏اید و بازرگانى‏اى که از کسادى آن مى‏ترسید و خانه‏هایى که به آنها دل‏خوشید، در نزد شما از خدا و پیامبر او و جهاد در راه او دوست داشتنى‏ترند، سپس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا در ]آورد [کارى که مى‏خواهد بکند ]و خدا گروه فاسقان را راهنمایى نمى‏کند.» (توبه: 24)

ج. درک لذت مناجات و نیل به مقاصد عالى

آن پیشگامان طریق کمال و قرب الهى در پى آب حیات و معارف و کمالات ناب توحیدى بودند. خداوند آنان را با معارف زلال خویش و کمالات برین سیراب ساخت و عطش جان آنان را فرونشاند. آن‏گاه حضرت مى‏فرمایند: «فَبِک اِلى لَذیذِ مُناجاتِک وَصَلُوا، وَمِنْک اَقْصى مَقاصِدِهِمْ حَصَّلُوا»؛ خدایا آنان در پرتو نعمت‏هاى ناب توحیدى و معنوى که بدانان ارزانى داشتى و به پاس لطف و عنایت تو به مقام درک مناجات تو نایل گشتند.

در این سخن نیز بر این اصل توحیدى تأکید شده که هیچ کارى بدون اراده الهى حاصل نمى‏گردد. بدون کمک و یارى خداوند انسان نمى‏تواند در مسیر تعالى و کمال گام بردارد. بدون عنایت و توفیق الهى انسان نمى‏تواند به مقام نجواى با حق نایل گردد. پس پیمودن مسیر تعالى و کمال متوقف بر راهنمایى و هدایت الهى است و نیز در پرتو توفیق خداوندْ انسان لذت مناجات با او را مى‏چشد. همچنین با یارى و اعانت خداوند انسان موفق به پیمودن منازل و مقاصد در مسیر تکامل و قرب الهى مى‏گردد و در پرتو توجهات و توفیقات الهى مراحل سیر الى اللّه را یکى پس از دیگرى طى مى‏کند. در نهایت به عالى‏ترین و نهایى‏ترین مقصد خود نایل مى‏گردد. آن‏گاه سالک به پاس این توفیقات الهى و عنایت‏هایى که پیوسته خداوند متوجه او مى‏گرداند، باید سپاس و شکر خداوند را به جاى آورد و به‏پاس این نعمت‏هاى معنوى پیشانى بندگى بر زمین بساید.

* این متن حاصل قلمى‏شده درس اخلاق استاد علّامه مصباح در دفتر مقام معظّم رهبرى در قم مى‏باشد.

[2]ـ امام خمینى، صحیفه نور، ج 13، ص 32.