واکاوى شاخصه هاى الگوى خانواده منتظر
Article data in English (انگلیسی)
معرفت سال بیست و یکم ـ شماره 176 ـ مرداد 1391، 71ـ84
مریم نجفى لیوارى*
نرگس محمدنیا گالشکلامى**
چکیده
از آنجا که «انتظار» از مهم ترین مقوله هاى دینى در تشیع محسوب مى شود و نیز ترویج فرهنگ انتظار در خانواده ها نقش مهمى در تربیت دینى جامعه اسلامى دارد، واکاوى مشخصه هاى الگوى خانواده منتظر مى تواند در التزام عملى بُعد موعود باورى نقش بسزایى داشته باشد.
بدین سان، نسل جوان و نوجوان با مبحث امامت، ولایت، موعود و مهدویت آشنا شده و از آسیب هاى آن آگاهى مى یابند. فرهنگ انتظار مى تواند در نهاد خانواده تقویت گردد. شاخصه هاى الگوى چنین خانواده اى در پرتو عنایت به فرامین و سیره اهل بیت علیهم السلام تحقق مى یابد و تقویت موعودباورى و توجه خاص به امر خودسازى در خانواده به موازات تربیت دینى فرزندان نقش مهمى در تبدیل این پایگاه مقدس به خانواده منتظر خواهد داشت.
کلیدواژه ها: خانواده منتظر، انتظار، حضرت مهدى (عج)، مهدویت، دین، تربیت.
* دانشجوى دکتراى علوم قرآن و حدیث دانشگاه لبنان. Maryamnajafi27@yahoo.com
دریافت: 91/1/19 پذیرش: 91/4/28.
** کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامى واحد کرج. mtr_6256@yahoo.com
مقدّمه
«انتظار» از جمله مقدّمات پدیده جهانى ظهور است. اعتقاد به ظهور در مکتب شیعه، منتظر را ملزم به تبعیت و اطاعت مطلق ازولایت آخرین حلقه امامت مى گرداند.
قرآن کریم مى فرماید: «أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ» (نساء: 59)؛ خدا را اطاعت کنید و رسول و ولىّ امرتان را پیروى نمایید.
اطاعت از ولىّ امر مستلزم مقدّماتى است که این مقدّمات باید در نهاد مقدس خانواده پایه گذارى شود. روایات متعددى در زمینه شاخصه هاى افراد منتظر وجود دارد که واکاوى آنها در تقویت جنبه فردى مسئله مؤثر است. اما بازیابى سازوکارهاى فرهنگ انتظار در خانواده نیاز به پژوهش و تحقیق بیشترى دارد. به عبارتى، ارتباط مقوله تربیت در خانواده که توسط والدین صورت مى گیرد و مقوله انتظار که در زمینه مهدویت و موعودباورى است، رابطه اى است که کمتر به آن پرداخته شده است. نهادینه سازى فرهنگ انتظار با توجه به طولانى شدن مدت زمان غیبت (غیبت کبرا) امرى است بس دشوار که نیاز به نگرشى عمیق و همه جانبه به ابعاد مبحث انتظار و از طرف دیگر، بازشناسى ساختار کارکردهاى خانواده و شناخت مباحث تربیتى شکل گرفته در آن دارد. بدیهى است تاکنون تألیفات بى شمارى در زمینه انتظار و صفات منتظران تدوین شده است؛ کتاب هاى ارزشمندى همچون مکیال المکارم، ظهور حضرت مهدى (عج) از دیدگاه اسلام، گفتمان مهدویت و... به مبحث انتظار پرداخته اند. اما تاکنون نوشتار و پژوهش مستقل و سازمان یافته اى پیرامون شاخصه هاى الگوى خانواده منتظر به رشته تحریر درنیامده است. جنبه نوآورى این کار تحقیقى گردآورى مطالبى است که ارتباط بُعد تربیتى انتظار و کانون خانواده را متذکر مى شود. واکاوى شاخصه هاى الگوى خانواده منتظر به معناى جست وجو در یافتن بهترین راه کارها براى تبلور برترین نمایه از خانواده در عصر ظهور مطابق با دستورات الهى و فرامین اهل بیت علیهم السلام مى باشد.
سؤالات اصلى پژوهش حاضر به قرار ذیل است:
1. آیا خانواده در بحث انتظار باید حالت منفعل و راکد داشته باشد و براى ظهور در انزوا لحظه شمارى کند تا بتوان نام او را منتظر نهاد یا باید حرکت کرده و تلاش و کار و فعالیت اجتماعى را در راستاى هدف بزرگ ظهور قائم (عج) ادامه دهد؟
2. آیا انتظار حالتى مسئولیت آور است که تک تک افراد را ملزم به انجام تکالیف خاصى مى کند و یا این تعریف فقط براى عرفا و عابدان و قشر تحصیل کرده جامعه است؟
3. آیا براى انتظار و منتظر شاخصه ها و ویژگى هایى خاص مطرح است که در خانواده عملى و کارساز باشد؟
4. تا چه اندازه آیات و روایات این مشخصات را برشمرده اند؟
سؤالات فرعى پژوهش نیز عبارتند از:
1. آیا مى توان در راستاى تربیت دینى فرزندان که با تعالیم احکام آسمانى انجام مى پذیرد، آنان را در آینده افرادى منتظر به معناى واقعى تحویل اجتماع داد؟
2. نقش والدین در امر تعلیم انتظار به فرزندان چیست؟
واکاوى شاخصه هاى الگوى خانواده منتظر
1. مفهوم انتظار
در ادبیات دینى مکتب جانبخش اسلام، انتظار مفهومى عمیق، پرارزش و بس قابل تقدیس دارد. به نظر مى رسد زیباترین جلوه عبودیت حق تعالى همانا انتظار است.
رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: «أفضَلُ اَعمال اُمّتى انتظار الفَرَج مِن اللهَ عَزّوَجَلّ»؛ 1 برترین اعمال امت من، انتظار رسیدن فرج از خداى عزیز بزرگ است.
انتظار حالتى است نفسانى که آمادگى براى آنچه انتظارش را مى کشیم از آن برمى آید و ضد آن، یأس و ناامیدى است. پس هر قدر که انتظار شدیدتر باشد، آمادگى مهیا شدن قوى تر خواهد بود. هرچه محبت شدیدتر و دوستى بیشتر باشد، مهیا شدن براى محبوب زیادتر مى شود و فراغش دردناک تر مى گردد، به گونه اى که منتظر از تمام امورى که مربوط به حفظ خودش هست، غافل مى ماند و دردهاى بزرگ و محنت هاى شدید را احساس نمى کند.
بنابراین، مؤمنى که منتظر آمدن مولایش مى باشد هر قدر که انتظارش شدیدتر است، تلاشش در آمادگى براى آن به وسیله پرهیز از گناه و کوشش در راه تهذیب نفس و پاکیزه کردن درون از صفات نکوهیده و به دست آوردن خوى هاى پسندیده بیشتر مى گردد. 2
امام صادق علیه السلام مى فرماید: خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او باشند و در هنگام ظهورش فرمانبردار از او. آنان اولیاى خدا هستند؛ نه ترسى برایشان هست ونه اندوهگین شوند. 3
آن حضرت همچنین مى فرماید: هر کس دوست مى دارد از جمله اصحاب قائم (عج) باشد، باید انتظار بکشد و با پرهیزگارى و اخلاق نیک رفتار نماید و در حالى که منتظر باشد، پس اگر از دنیا رفت و پس از مردنش قائم قیام کرد، براى او پاداشى خواهد بود همانند پاداش کسى که امام قائم را درک کرده، پس جدیت کنید و در انتظار بمانید، گوارایتان باد اى گروه مشمول رحمت الهى. 4
2. شاخصه هاى فرد مورد انتظار در نگرش شیعى
در نگرش شیعى، انتظارْ تعین یافته و داراى شاخصه هاى تعریف شده است. در دیدگاه شیعى، انتظار دو بعد دارد: انتظار فرد و انتظار حادثه اى که آن فرد انجام مى دهد. 5
در انتظار فرد، هویت شخصى فردى که مورد انتظار است کاملاً شناخته شده است. او از دودمان ابراهیم علیه السلام و پیامبر خداست؛ چنان که در حدیث نبوى آمده است: «المهدىُّ من وُلدى اسمُهُ اسمىِ وَ کنیته کُنیَتى اشَبَهُ النّاسِ بى خلقا و خُلقا... .» 6
شاخصه دوم این است که این فرد معین، متولد شده و عمرى طولانى دارد و برخلاف پندار برخى مکاتب و مذاهب، ظهور او حساب شده و بنابر خواست خداوند متعال انجام مى گیرد و او اکنون در حال حیات است. 7
شاخصه سوم فرد یادشده این است که به احوال و اوضاع شیعیان آگاه است و میان او و شیعیان رابطه معنوى وجود دارد و همان گونه که از نظریه انتظار در روایات برمى آید، فرد یادشده آگاه به اسرار پیروان خود و سایر انسان هاست. 8
از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است: «یا رُمَیلَهُ لَیسَ تغیبُ عَنّا مؤمِنٌ فى شرقِ الارض و لا فى غربِها»؛ 9 شما همواره بدانید که هیچ مؤمنى، چه در شرق زمین و چه در غرب آن، از چشم ما پنهان نیست و ما ناظر بر شما هستیم.
3. منتظِر و منتظَر
چرا «امت اسلامى» در برخى روایات به عنوان «امت منتظر» نامیده شده است؟ چون همیشه آنها در انتظار مهدى موعود (عج) به سر مى برند.
امام صادق علیه السلام به ابوبصیر در ضمن روایتى در این باره مى فرمایند: «اى ابوبصیر، خوشا به حال شیعیان و پیروان قائم ما اهل بیت؛ چون آنها در زمان غیبت او منتظر ظهور او هستند و وقتى آن حضرت ظهور نماید مطیع و فرمانبردار او خواهند بود. آنان اولیاى خدایندوهیچ ترس واندوهى برآنهاوجودندارد. 10
در دعاى روز عید فطر عبارتى با این مضمون به چشم مى خورد: «اللّهمَّ صل على ولیک المنتظر امرک المنتظر الفرج اولیاءک»؛ 11 بار خدایا! بر ولىّ خودت درود بفرست؛ آن ولى که منتظر فرمان توست و همواره در آرزوى گشایش کار دوستان تو در حال انتظار به سر مى برد.
او انتظار مى کشد تا لحظه ظهورش فرا رسد و به این ترتیب، دوران رنج و اندوه بشر پایان یابد و حاکمیت ارزش هاى الهى و فضیلت اخلاقى در سرتاسر عالم تحقق یابد و از این رهگذر، زمینه تعالى معنوى و رشد کمالات واقعى انسان فراهم شود. آن حضرت در برخى از دعاى عارفانه اى که از خود به یادگار نهاده اند اهداف و آمال خویش و شوق و اشتیاق وصف ناپذیرشان براى تحقق ظهور را چنین بیان مى فرمایند: «پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و دوستانت را با تحقق بخشیدن به وعده هایى که به آنان داده اى گرامى دار و آنان را به آرزوهایى که داشته اند برسان؛ زیرا که مهلت حاکمیت ستمگران در نظر ما به پایان رسیده است و ما از آنچه که خشمگین هستى، خشمگینیم و همواره در یارى حق کوشاییم. ما به صدور فرمان تو مشتاقیم و چشم به راه تحقق وعده هایى که داده اى هستیم. خداوندا! به این قیام اذن صادر کن و راه هاى آن را هموار ساز و تحقق شایسته آن را آسان گردان. برنامه آن را به ما بیاموز و سپاهیان و یاوران این قیام را تأیید کن. قدرت و توانایى امت را به ستمگران و زورگویان هر چه زودتر آشکار ساز و شمشیر استقامت را به سر دشمنان کینه توز فرود آور. 12
بنابراین، تک تک افراددر یک امت اسلامى «منتظر» محسوب شده و خود امام منتظر بر قیامش مى باشد. نهاد خانواده نیز یک نهاد منتظر است که با آموزش و تربیت صحیح به سمت ظهور منجى حرکت مى کند.
4. آثار و برکات انتظار در خانواده
مفهوم انتظار، به ویژه انتظار ظهور حضرت مهدى (عج)، در چارچوب مهدویت و امامت معنا مى یابد و جدا از مجموعه باورهاى اسلامى نیست. اعتقاد به مهدویت و انتظار در رأس هرم اعتقادى شیعه قرار گرفته است. بنابراین، رابطه انتظار و بهداشت روان در خانواده مبتنى بر دین و باورهاى دینى است. باورهاى دینى از راه هاى تغذیه روحى، تفسیر معناى زندگى، ایجاد حسّ انسجام، تخلیه هیجانى و... زمینه هاى آرامش و بهداشت روانى را فراهم مى کند. 13
ارتباط نهاد مقدس خانواده با مقوله ارزشمند انتظار ارتباطى مهم و سازنده است. خانواده به عنوان یکى از مهم ترین پایگاه هاى دینى ـ تربیتى که نسبت به دیگر پایگاه ها نقش کلیدى دارد، مى تواند با آراسته شدن به زینت انتظار تأثیر شگرف در جامعه داشته و تربیت شخصیت هاى کم نظیر دینى را عهده دار شود. با کمال تأسف این نهاد مقدس به سبب ورود دسیسه ها و نقشه هاى شیاطین و تهاجم فرهنگ بیگانه به آن در معرض خطر جدى قرار گرفته است. آموزه هاى مهدویت و انتظار مى تواند در دفع چنین نیرنگ هایى که گاه منجر به از هم پاشیدگى خانواده ها، همچون طلاق، فرار فرزندان، عدم تفاهم والدین و فرزندان و... مى شود، نقش بسیار مهمى داشته باشد.
از میان آثار و برکات فراوان انتظار در خانواده نقش نشاط و امید، بیش از سایر آثار خودنمایى مى کند. حضرت على علیه السلام درباره رابطه ظهور و نشاط فرمودند: «هنگامى که پرچم فرزندم به اهتزاز درآید، شرق و غرب عالم را روشن سازد. با ظهورش موجى از شادى و نور، عالم گستر مى گردد.» 14
این شور و اشتیاق و امید در خانواده منتظر موجب پویایى و دورى از انجماد و سردى در آن مى شود. دلیل این شور، محبتى است وصف ناپذیر که از جانب آن حضرت عالم گستر خواهد شد. امام رضا علیه السلام در این باره فرمود: «امام همدم و رفیق، پدر مهربان و برادر دلسوز است.» 15
خانواده اى را که شور انتظار در آن جاى خود را به افسردگى و خمودى و انزواى از جامعه داده و حسن خلق جاى خود را به کج خلقى و ناامیدى سپرده، نمى توان یک خانواده منتظر به شمار آورد. این خانواده به جاى منتظر بودن، منفعل است؛ چراکه رکود فعالیت و عدم حرکت، یعنى انفعال، با باورهاى فرهنگ مهدویت هماهنگى ندارد.
اثر سازنده دیگر مقوله انتظار در خانواده، نقش تربیتى آن مى باشد. اینکه افراد یک خانواده تلاش براى اصلاح یکدیگروکوشش جمعى براى برطرف نمودن نقصان هاى اخلاقى و روحى خود دارند، به برکت انتظار و برخاسته از روحیه موعودباورى است. توجه به فضایل بى شمارانتظار این حالت را تشدید مى نماید.
5. نقش خانواده در نهادینه کردن فرهنگ انتظار
خانواده نقش مهم و اساسى در تربیت دینى فرزندان دارد و آنان الفباى تعلیم و تربیت را در محیط خانواده مى آموزند. هرقدر والدین با مؤلفه هاى «فرهنگ مهدویت» آشناتر باشند مى توانند فرزندان دین باورتر به جامعه تحویل دهند. به طور طبیعى، خانواده منتظر خانواده پویا و پرنشاطى است؛ چراکه ثمره انتظار چیزى جز تلاش و حرکت نیست. مسئولیت خانواده منتظر از سایر مسئولیت ها سنگین تر است و باید کاملاً بر ابعاد گوناگون این مسئولیت آگاهى یافت و در انجام آن بر پایه احکام الهى و سنت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و ائمّه هدى علیهم السلام کوشش و دقت فراوان نمود.
6. نقش خانواده در بهره گیرى از مقوله انتظار براى تربیت فرزندان
جایگاه فرزند در قرآن به حدى است که خداوند آن را نعمت الهى 16 و وسیله امتحان الهى 17 معرفى نموده است. تربیت مهدوى فرزندان در محیط خانواده پیش از هر چیز مستلزم پالایش این پایگاه مقدس از مسائل ضدارزشى و غیراخلاقى است.
پیش درآمد چنین تربیتى، آشنایى فرزندان با احکام اولیه نظیر نماز، روزه، حجاب، خلق حسن، ادب و... است. چنانچه پیرامون مقوله انتظار و تربیت فرزند منتظر، تنها به رعایت برخى اعمال بى روح اکتفا شود و دیگر جنبه هاى تربیتى نادیده گرفته شود، حق چنین امر مهمى ادا نشده است.
خانواده ها با رعایت اصل اعتدال و دورى از افراط و تفریط در آموزش انتظار به فرزندان، با ترغیب آنان به امام باورى و ایجاد انگیزه در وجود آنان با تشریح مسئله انتظار و امامت مى توانند آنان را گام به گام به مرحله «تکلیف» و «مراقبه» هدایت نمایند.
شاخصه هاى خانواده منتظر
1. سنت نبوى و سیره اهل بیت علیهم السلام، الگوى منتظر
در حدیث مشهور نبوى، به مسلمانان سفارش شده که به هنگام هجوم فتنه ها همچون پاره هاى شب تیره به قرآن پناه برند و نیز در حدیث مشهور دیگرى، از جدایى ناپذیرى ثقلین (قرآن و عترت) تا قیامت و لزوم رجوع و تمسک به آن دو، براى مصون ماندن از گمراهى سخن رفته است. از همین روست که مى بینیم اساسى ترین وظیفه شیعه به هنگام عصر حیرت (غیبت) براى رهایى از سرگردانى، رجوع به مدینه ذکر مى شود؛ چنان که امیه بن على القیس مى گوید: به امام جواد علیه السلام گفتم: امام جانشین شما چه کسى است؟ فرمود: پسرم على و دو پسر على (یعنى پسرش امام حسن و نوه اش امام زمان علیهماالسلام.) آن گاه مدتى سرش را پایین انداخت و بعد از آن سرش را بلند کرد و فرمود: همانا به زودى حیرتى خواهد بود. عرض کردم: وقتى چنین شد به کجا باید روى آورد؟ حضرت سکوت کرد و سپس فرمودند: به هیچ جا، و این عبارت را سه بار تکرار کردند. سؤالم را تکرار کردم، فرمودند: به مدینه. عرض کردم: کدام یک از شهرها؟ فرمودند: به همین مدینه خودمان، آیا مدینه اى جز آن هست؟ 18 از سکوت حضرت مى توان استنباط کرد که هیچ راه حلى جاى خالى امام غایب را پر نمى کند. چون هیچ کس در عصر غیبت کبرا نخواهد توانست مستقیما مستند به آن حضرت باشد و به طور قطعى مردم را از حیرت نجات نمى دهد. اما براى آنکه گمراه نشوند و ثابت قدم بمانند، ایشان مردم را به مدینه ارجاع مى دهند و مى دانیم که مدینه محل نزول وحى و ایجاد سیره، اعم از سنت نبوت و سیره اهل بیت علیهم السلام، بوده است و مقصود ایشان از مدینه در و دیوار آن و نیز مردم آن نیست؛ چراکه در بسیارى از مکان ها منافقان فراوانى هم در آن مى زیستند و اینک نیز تحت سیطره گمراهان وهابى است، بلکه شاید مقصود رهایى از هر زمانى و مکانى و رجوع به ثقلین است که همچون خورشیدى تابان، مدینه را از دیگر شهرها، و سه قرن نخستین هجرى و از بقیه قرون متمایز کرده اند؛ یعنى وقتى یک اندیشمند مسلمان به دنبال راه حلى براى هدایت در شرایط حیرت است باید خود را از قیود شرایط زمانى و مکانى پیرامونش رها کرده و از آن بیرون برود و به آن سه قرن در مدینه بنگرد و دنبال راه حل بگردد.
شیخ صدوق به سند خود از ابن عباس آورده که گوید: «رسول خدا فرمود: خدا را دوست بدارید و اهل بیتم را به خاطر دوستى من دوست بدارید.» 19
چنان که ملاحظه مى شود، طبق فرموده رسول خدا صلى الله علیه و آله، دوستى خاندان اهل بیت، دوستى خداوند تبارک و تعالى محسوب شده است. بنابراین، خانواده اى که سیره خانواده نبوت را سرلوحه برنامه زندگى خود قرار دهد و مراجعه به سنت نبوى را جزء لاینفک زندگى خود بداند، مى تواند در شمار منتظران آن حضرت قرار گیرد. در روایتى از امام زین العابدین علیه السلام آمده است: «براى ما زینت باشید و مایه ننگ ما نشوید.» 20
2. بالا بردن سطح دانش مهدوى در خانواده
قرآن کریم درباره تفاوت معرفت و عدم معرفت مى فرماید: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ» (زمر: 9)؛ آیا کسانى که مى دانند با آنها که نمى دانند یکسانند؟
در روایات نیز میزان معرفت انسان، شاخصه ارزش گذارى او محسوب شده است.
از امام باقر علیه السلام نقل شده است: «ارزش و منزلت هر کس به اندازه معرفت اوست.» 21
معرفت به حضرت امام مهدى (عج) تنها دانستن نام و نسبت حضرت نیست، بلکه تبیین شناخت آن حضرت و جایگاه وجودى ایشان و اثر محورى که براى تمام موجودات عالم، اعم از عرش و فرش، دارد مى باشد.
امام علیه السلام در دو بعد تکوینى و تشریعى در عالم ملک و ملکوت تأثیرگذار مى باشد. بعد تکوینى، سرپرستى و ولایت جامعه اسلامى است. 22
تقویت دانش مهدوى در خانواده با آبیارى نهال امید صورت مى گیرد؛ چنان که در روایت است: «اگر امید نبود، هیچ مادرى نوزاد خود را شیر نمى داد و هیچ باغبانى، نهالى بر زمین نمى کاشت.» 23
در کافى از ابوبصیر آمده است: از امام صادق علیه السلامدرباره فرموده خداى عزوجل «وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرا کَثِیرا» (و هر کس که حکمت به او داده شود خیر بسیار به او داده شده) سؤال شد. حضرت فرمود: « [یعنى] طاعت خداوند و معرفت امام.» 24
و در همان کتاب از ابوبصیر آمده که گفت: حضرت ابوجعفر باقر علیه السلام به من فرمود: آیا امام خود را شناخته اى؟ گوید: عرضه داشتم: آرى به خدا سوگند، پیش از آنکه از کوفه بیرون بیایم. فرمود: همین تو را کفایت مى کند. 25
در خانواده اى که تعریف صحیح و جامعى از مهدویت، حکمت انتظار و سازوکارهاى آن نشده، چگونه مى توان به ثمردهى مقوله انتظار امیدوار بود؟!
چنانچه دانش مهدویت یک دانش سطحى، احساسى، سست و ناپایدار باشد، با کوچک ترین و ساده ترین رخدادى در هم مى شکند.
درباره اهمیت معرفت امام عصر (عج) آمده است: مهم ترین و واجب ترین امور بعد از شناخت خدا و رسول او، شناختن ولىّ امر و صاحب الزمان است؛ چراکه این امر یکى از ارکان ایمان مى باشد و هر کس در حالى بمیرد که امام زمانش را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است، و معرفت او کلید تمام ابواب خیر و سعادت و رحمت مى باشد. 26
3. توجه به مقوله خودسازى
نتیجه خودسازى تحول است و لازمه تحول، هدفمند بودن فرد و آمادگى و آگاهى او از لحاظ روحى و فکرى است. شناخت بیمارى نفس همچون حسادت، طمع، و بخل در سیر تحول انسان و ساخته شدن او کمک قابل توجهى مى نماید. خودسازى در خانواده باید به عنوان یک برنامه تدوین شده، تعریف شده و تبیین شده درآید.
در کتاب گفتمان مهدویت در این باره آمده است: ایمان به این تحول، اجازه ماندن انسان در صف مخالفان را نمى دهد؛ همچنان که بودن در صف موافقان نیز به داشتن اعمالى پاک و روحى پاک تر و برخوردار از شجاعت و آگاهى کافى نیاز دارد. خودسازى براى چنین هدفى، مستلزم به کار بستن عمیق ترین برنامه اخلاقى، فکرى و اجتماعى است. 27
در بخش دیگرى از همین کتاب آمده است: عامل مهمى که انسان را به سمت آینده مى کشاند و او را آماده مى سازد، ویژگى و تمایل براى اعمال و کنترل بر خویشتن و محیط خود است. انسان به لحاظ روان شناختى، درصدد افرایش کنترل بر دنیاى درونى و بیرونى خویش است. انسان پیوسته در ناخودآگاه ذهن خویش، از دست دادن کنترل را پدیده اى وحشتناک مى داند. آنچه درباره آینده بشر و ارتباط آن با کنترل یادشده وجود دارد، این است که چنین تمایلى در انسان ناخودآگاه یا نیمه آگاه وجود مى یابد که در آینده چه جایگاهى خواهد داشت. به عبارتى، تمایل انسان براى کنترل خود و محیطش، جایگاه وى را در آینده اى که در پیش رو دارد، زیرسؤال مى برد. انسان فطرتا تمایل دارد با پیوستن آگاهانه و از روى اختیار به قیام و انقلاب منجى عالم بشرى، بر آینده خویش ـ در آن شرایط ـ تأثیرى کنترل شده داشته باشد. 28
قرآن کریم همین تمایل را براى آخرت نیز به شکل هاى گوناگون مورد توجه قرار داده است. «ذَلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ مَآبا»(نبأ: 39)؛ آن روز حق است، پس هر کس بخواهد راهى به سوى پروردگارش برمى گزیند.
4. آراستگى به نیکى ها با تقوا و ریاضت
امام صادق علیه السلام مى فرماید: «هر کس دوست دارد از یاران قائم (عج) باشد، باید که منتظر باشد و در این حال با پرهیزگارى و اخلاق نیکو رفتار نماید.» 29
تمرین زندگى ساده و دور از رفاه و تن آسایى، تقویت روحیه زهد و بى نیازى و دورى از ضعف، سستى و علایق مادى از مؤلفه هایى است که باید در یک خانواده منتظر عملى شود. 30
امام زمان (عج) نیز مى فرماید: «هریک از شما باید آنچه را که موجب دوستى ما مى شود، پیشه خود سازد و از هر آنچه موجب خشم مامى گردددورى گزیند.» 31
در توقیعى که از ناحیه مقدسه به شیخ مفید صادر گردیده، اعمال ناشایست و گناهانى که از شیعیان سر مى زند، یکى از اسباب و یا تنها سبب طولانى شدن غیبت ودورى شیعیان از دیدار آن حضرت شمرده شده است. 32
از آن رو که امر غیبت امام زمان (عج) به طول مى انجامد و نیز در این مدت زمان طولانى امکان دیدار امام حتى از طریق نواب خاص فراهم نیست، مسئله نسیان و فراموشى امام7 پیش آمده و به تبع آن، نگهدارى و حفاظت از دین بسى مشکل و با مشقت مى گردد. از این رو، نقش خانواده در تحکیم ارزش هاى دینى و تقویت باورهاى مهدوى بسیار حساس است.
یمان تمار مى گوید: نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودیم، به ما فرمود: «صاحب الامر غیبتى خواهد داشت که کسى که بخواهد در آن دوره دیندار بماند سخت در مشقت و در معرض مشکلات است.» سپس فرمود: «صاحب الامر غیبتى دارد و بنده خدا ـ براى حفظ دینش ـ باید تقواى الهى را پیشه کند و دو دستى به دین خود بچسبد.» 33
پاسخ به شبهات دینى از طریق تحقیق، پژوهش و پرسش و تقویت رویکرد مطالعاتى در خانواده ها مى تواند به استحکام پایه هاى تقوا در خانواده کمک کند.
در اصول کافى به سند صحیح از امام صادق علیه السلامآمده که فرمود: ما کسى را مؤمن نمى شماریم تا اینکه نسبت به تمام امر ما پیرو و علاقمند باشد. توجه کنید که البته از جمله پیروى و خواستن امر ما، ورع و پرهیزگارى است. پس خود را به آن زینت دهید که خداى تعالى بر شما رحمت آورد. به وسیله ورع دشمنانمان را در رنج و فشار قرار دهید. 34
5. بردبارى و پایدارى
مقاومت، بردبارى و پایدارى در مسیر انتظار موعود از مهم ترین شاخصه هاى الگوى خانواده منتظر است و آن بدین معناست که درجه استقامت هر خانواده اى بر مشکلات و مسائل ناشى از غیبت متفاوت است. خانواده اى که مطابق آموزه هاى قرآنى، صبر را از عوامل آزمایش الهى به حساب مى آورد موفق تر و کامیاب تر عمل خواهد نمود.
خداوند متعال مى فرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ.» (بقره: 155)؛ قطعا همه شما را با ترس و گرسنگى و کمبود مالى و جانى و میوه ها ابتلا مى نماییم و بشارت باد بر پایداران.
بنابراین، شرط مهم انتظار، استقامت در مقابل نقصان ها و کمبودهاست.
«مقاومت وپایدارى از آن جهت که مسلمانان به ویژه شیعیان را در برابر ظلم ها، فسادها و... ثابت و پابرجا نگه مى دارد و به آنان دل و جرئت مى دهد تا در برابر دشمنان اسلام مقاومت و ایستادگى کنند ارزشمند است. بردبارى و مقاومت موجب ثبات قدم براى منتظراست که سرمایه روحى بزرگى به شمارمى رود.» 35
در روایتى از امام سجاد علیه السلام آمده است: مردمانى که در روزگار غیبت به سر مى برند معتقد و منتظرند. آنان از مردمان همه دوران ها افضل اند؛ زیرا خداى متعال به آنان خرد و فهم و معرفتى داده است که غیبت امام براى آنان مانند حضور است. (یعنى با اینکه در عصر غیبت به سر برده و امام را نمى بینند، از نظر ایمان و تقوا و بردبارى گویى در زمان ظهور به سر مى برند و امام خود را مى بینند).
امام سجاد علیه السلام در ادامه مى فرماید: «خداوند این مردمان را مانند سربازان پیکارگر صدر اسلام قرار داده است؛ همانان که در رکاب پیامبر صلى الله علیه و آله شمشیر مى زدند و پیکار مى کردند. آنانند اخلاص پیشگان حقیقى و آنانند شیعیان واقعى و آنانند که (در نهان و عیان) مردم را به دین خدا دعوت مى کنند.» 36
صبر و پایدارى و دعوت یکدیگر به استقامت و بردبارى براى هر خانواده شیعى منتظر که در زندگى خود، با اندوه و امیدوارى توأمان، به تکالیف و مسئولیت هاى دینى خود عمل مى کند، ارزشى والا محسوب مى شود. رابطه با امام در حین صبر بر مشکلات عصر غیبت را مى توان از آموزه هاى قرآنى فرا گرفت؛ آنجا که در آیه 200 سوره «آل عمران» آمده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، صبورى کنید و استقامت ورزیده و از مرزها مراقبت کنید و ازخداپرواکنید، باشد که رستگار شوید.
6. تربیت حماسى
برخلاف برخى از پندارها، انتظار ظهور، موجب از دست رفتن حرکت هاى اصلاحى و حماسه هاى دینى و اجتماعى نیست. انتظار، خود دعوت به «نپذیرفتن» است؛ نپذیرفتن باطل، ستم و دور شدن از بردگى و خوارى. 37
وجود روحیه حماسى در خانواده همواره آن کانون مقدس را آماده مقابله با هرگونه ظلم و ستم و بى عدالتى قرار مى دهد. از این رو، در عصر غیبت به شیعه به عنوان منتظر دستور داده شده که سلاح خود را همیشه آماده نگه دارد و همواره مهیاى پیکار و رزم باشد. روایتى که نعمانى به سند خود از امام صادق علیه السلام آورده بر آن دلالت دارد که آن حضرت فرمودند: «هریک از شما براى خروج حضرت قائم (عج) سلاحى مهیا کند، هرچند که یک تیر باشد که خداى تعالى هرگاه بداند که شخصى چنین نیتى دارد، امیدوارم عمرش را طولانى کند.» 38
و نیز شیخ کلینى در روضه کافى به سند خود از ابوعبداللّه جعفى روایت آورده که گفت: حضرت ابوجعفر محمدبن على امام باقر علیه السلام به من فرمودند: منتهاى زمان مرابطه نزد شما چند روز است؟ عرضه داشتم: چهل روز. فرمودند: ولى مرابطه ما مرابطه اى است که همیشه هست و هر کس سلاحى را براى یارى ما مهیا سازد تا وقتى که نزد او هست به مقدار وزن آن برایش ثواب خواهد بود. 39
نحوه مرابطه خانواده منتظر فرج با امام زمان خود به این است که خود را به رشته ولایت او بربسته و مرتبط سازند و به پیروى و یارى حضرتش ملتزم گردند و این گونه مرابطه بر همه افراد واجب عینى است و نیابت در آن نیست و این یکى از ارکان ایمان است و خداوند متعال هیچ عملى را بدون آن نمى پذیرد. 40
7. شناخت مدعیان دروغین مهدویت
از آن رو که ادعاى دروغین مهدویت تاریخ دیرینه دارد و این جریان پس از اتمام غیبت صغرا تا زمان حال به شکل هاى مختلف ظهور و بروز نموده، شناسایى ابعاد فکرى و اهداف این مدعیان از جمله مسائلى است که در یک خانواده منتظر باید صورت پذیرد؛ چراکه بخصوص افکار جوانان آمادگى امکان انحراف بدین سمت و سو را دارد. در روایات متعددى به شیعیان امر شده است در زمان غیبت کبرا از کسى که ادعاى امامت و نیابت خاصه را داشته باشد هرگز پیروى نکنند. امام صادق علیه السلام فرمود: «هرگاه روزى صبح و شام کردى در حالى که امامى از آل محمد صلى الله علیه و آله را نبینى، پس هر که را بیشتر دوست مى داشتى دوست بدار و با هر کس دشمنى داشته اى دشمن باش و از هر کس پیروى داشته اى پیروى کن و هر صبح و شام منتظر فرج باش.» 41
کنایه است از وجوب ترک محبت و پیروى کسى که براى خود مرتبه خاصى از امامت یا نیابت خاصه را در زمان غیبت تامه ادعا کند؛ یعنى اگر کسى براى خویش مقام خاصى ادعاکند ازاوپیروى مکن و دعوتش را براى هیچ کار مپذیر و این است معناى تکذیب ادعاى او. 42
8. ایجاد روابط خانوادگى با صالحان
از آن رو که انتخاب هم نشین و انتخاب گروه هایى شایسته براى دوستى و آمد و شد میان خانواده ها از اهمیت فوق العاده اى برخوردار است، رویکرد یک خانواده منتظر فرج نیز باید نشست و برخاست با چنین افرادى باشد. چنان که دستورات دینى در زمان انتظار نیز مؤید همین مطلب است.
امام کاظم علیه السلام فرموده است: «کسى که نمى تواند ما را زیارت نماید پیروان صالح ما را دیدار کند که ثواب زیارت ما برایش نوشته مى شود و هر کس نمى تواند ما را صله کند، پس نیکان پیرو ما را صله نماید که براى او ثواب صله ما نوشته مى شود.» 43
9. امر به معروف و نهى از منکر در چارچوب خانواده
امر به معروف و نهى از منکر از مهم ترین طاعات و واجب ترین عبادات است. اسلام در قانون خود براى ترویج عدالت و اصلاح گرى طریق امر به معروف و نهى از منکر را معرفى و ابعاد آن را تبیین نموده است: «کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ»(آل عمران: 110)؛ شما بهترین امتى بودید که به سود انسان ها آفریده شده اند. [چه اینکه امر به معروف و نهى از منکر مى کنید... .]
اگر خانواده فریضه امر به معروف و نهى از منکر را به عنوان یک فضیلت تعریف کند و مشخصه هاى آن را در کردار و رابطه با یکدیگر متجلى سازد، امید به ترویج این امر و سرایت این خصیصه به جامعه مهدوى بیشتر و بیشتر مى گردد.
در روایت است: «همانا علمى که به مردم معارف دینشان را بیاموزد و آنان را به امامشان دعوت کند از هفتاد هزار عابد بهتر است.» 44
سفارش پروردگار متعال در قرآن کریم درباره احساس مسئولیت افراد خانواده نسبت به یکدیگر و انجام این فریضه الهى در این نهاد مقدس نیز نشانگر اهمیت فوق العاده این مهم است.«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ»(تحریم: 6)؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، خود و خانواده خود را نگاه دارید از آتشى که مردم و سنگ خارا فروزنده آنند.
10. صدقه به نیابت از امام علیه السلام
از نشانه هاى مودت و دوستى آن حضرت در یک خانواده منتظر، صدقه دادن به نیابت از ایشان است. از آن رو که سنت خانواده ها در محبت ورزى به یکدیگر و قصد سلامتى نمودن براى هم، دادن صدقه مى باشد، پایه گذارى و ترویج فرهنگ تصدق به حضرت قائم (عج) مى تواند در ایجاد رابطه قلبى از یک سو و نشانه انتظار موعود از سوى دیگر اثرگذار باشد.
در مکیال المکارم آمده است: نظر به اینکه این کار از گونه هاى مودت نسبت به قربى و بستگان پیغمبر صلى الله علیه و آله است که خداوند بندگانش را در کتاب خود به آن امر فرموده، نمى بینى که هرگاه فرزندت یا کسى از عزیزانت را دوست مى دارى و براى او بیمناک هستى به قصد سلامتى او صدقه مى دهى؟! پس مولاى تو به هر کس به این سزاوارتر است. اضافه بر اینکه این کار از اقسام صله امام است و این براى خردمندان واضح مى باشد. 45
على بن طاووس در کتاب کشف المحجه به صدقه و دوستى امام سفارش کرده و گفته است: «... پس در پیروى و وفادارى و تعلق خاطر و دلبستگى نسبت به آن حضرت به گونه اى باش که خداوند و رسول او و پدران آن حضرت و خود او از تو مى خواهند، و حوایج آن بزرگوار را بر خواسته هاى خود مقدم بدار هنگامى که نمازهاى حاجت را به جاى مى آورى و صدقه دادن از سوى آن جناب را پیش از صدقه دادن از سوى خودت و عزیزانت قرار ده و دعا براى آن حضرت را مقدم بدار بر دعا کردن بر خودت و نیز در هر کار خیرى که مایه وفاى به حق آن حضرت است آن بزرگوار را مقدم بدار که سبب مى شود به سوى تو توجه فرماید و به تو احسان نماید.» 46
بنابراین، خانواده منتظر خانواده اى است که بخشى از دارایى خود را براى امام زمان علیه السلام هدیه مى کند و بر این عمل مداومت مى نماید. اینکه صله امام در مثل این زمان از صله امام در زمان ظهور دولت حقه و تسلط یافتن ایشان بهتر است، نکته اى قابل توجه مى باشد. از امام صادق علیه السلام سؤال شد:
کدام یک از انواع عبادت ـ عبادت پنهانى با عبادت پنهان شده شما در دولت باطل یا عبادت در دوران ظهور حق و دولت آن با امام آشکار ـ از شما بهتر است؟ ایشان فرمودند: به خدا که صدقه در سرّ از صدقه در آشکارا بهتر است. همین طور به خدا قسم ـ عبادت شما در پنهانى با امام پنهانتان در زمان دولت باطل و با ترس از دشمنتان بهتر است از کسى که خداى ـ عزوجل ـ را در زمان ظهور حق با امام بر حق ظاهر در دولت حق عبادت نماید. 47
11. مداومت در توسل به امام عصر (عج)
امامان، همه مقرب خدایند و توسل به هر کدام، مى تواند گره مشکلات معنوى و مادى انسان را باز کند. حجت خدا و امام حاضر و ناظر، در عصر غیبت، وجود نورانى امام مهدى (عج) است و فیوضات الهى از طریق او به موجودات مى رسد. وجود وى به عنوان «ولى اللّه» داراى چنین مرکزیتى در عالم هستى است.
جریان شب قدر و نزول فرشتگان بر امام و تقدیر امور،درجهت تأثیرتکوینى امام برجهان خلقت است. 48
در توقیع آن حضرت (عج) به شیخ مفید آمده است: «ما از تمام حوادثى که برایتان اتفاق مى افتد، آگاهیم و هیچ خبرى از اخبار بر ما پوشیده نیست. ما هرگز از سرپرستى و رسیدگى به امورتان کوتاهى نکرده و یادتان را از خاطر نبرده ایم و اگر جز این بود، دردها و دشوارى ها از هر سو بر شما فرود مى آمد و دشمنان شما را ریشه کن مى کردند. پس از خداوند پروا داشته باشید و ما را پشتیبانى کنید.» 49
در یک خانواده منتظر مداومت در توسل با احساس حضور آن حضرت و علم به معرفت همه جانبه ایشان به اعمال و کردارشان به گونه اى است که توسل را محدود به زمان اضطرار و گرفتارى خانواده و بروز مشکلات و حوادث ناگوار نمى کند.
در باب هفتم نجم الثاقب مى خوانیم: «البته نباید فقط در هنگام اضطرار، متوجه و متوسل به آن حضرت شویم، بلکه باید دایم به فکر او باشیم. چه انسان هایى که با سوز و گداز به ساحت مقدس آن امام همام، متوسل گردیده، از الطاف وجودش بهره مند شده اند.» 50
آن جناب فریادرس خلق است، چنان که در زیارتى که از حضرتش روایت گردیده، آمده است: دادرس کسى است که از او دادخواهى کند. 51
در «زیارت جامعه» چنین آمده است: «فازَ مَن تمسّک بِکُم وَ أمینَ من لَجَأَ إِلیکُ»؛ 52 هر کس به شما تمسک جست رستگار و پیروز شد و هر کس به شما پناه آورد از [کج روى و بدبختى] ایمن گشت.
12. برپایى مجالس یادکرد حضرت در منازل
پیشوایان ما همواره به تشویق برگزارى یادکردهاى اهل بیت علیهم السلام سفارش نموده اند. امام صادق علیه السلامبه داودبن سرحان مى فرماید: اى داود! سلام مرا به دوستانم برسان و این پیام مرا بگو: خداوند رحمت کند بنده اى را که وقتى با یک نفر هست، درباره امر ما مذاکره کند. در این صورت، نفر سوم آنها فرشته اى است که براى آنها طلب مغفرت مى کند. و هیچ دو نفرى با هم بر یاد نمودن از ما اجتماع نمى کنند، مگر آنکه خداى تعالى به آن دو بر فرشتگان مباهات مى کند. پس هر گاه اجتماع کردید به «ذکر» بپردازید؛ زیرا اجتماع شما و یاد کردن شما، سبب زنده شدن ما مى شود. و بهترین مردم بعد از ما کسانى هستند که درباره امرمامذاکره کرده وبه«ذکر»مادعوت مى کنند. 53
ملاحظه مى شود که امام صادق علیه السلام تشکیل جلسات یاد اهل بیت علیهم السلام را در چه درجه اى از اهمیت برمى شمارد. و این اهمیت براى گسترش یافتن مفاهیم دینى و پاک شدن درون ها و وحدت کلمه است؛ چراکه در این جلسات از مناقب اهل بیت علیهم السلام سخن به میان مى آید، و مباحث علمى و نظرى درباره امام عصر (عج) مطرح مى گردد و به شبهات و سؤالات اذهان عمومى توسط افراد داراى صلاحیت علمى و کارشناسان نخبه پاسخ داده مى شود. نیز چنانچه گروه یا گروه هاى انحرافى در جامعه قد علم کرده باشند، توسط این مجامع به مردم معرفى و هشدارهاى لازم براى مصون ماندن از خطرات فکرى آنان گوشزد مى شود. طراوت بخشیدن به فضاى خانه با ذکر اهل بیت و یاد حضرت و دعاى جمعى براى سلامتى و فرج ایشان روح مهدویت باورى و مهدویت گرایى را در اعضاى خانواده بیش از پیش تقویت مى نماید.
13. تلاش براى پاسخ به شبهات در زمینه مهدویت در خانواده ها
ترویج و در نتیجه، تأثیر شبهات منکران مهدویت آسیبى است که اندیشه باور مهدوى و منتظران مهدویت را خدشه دار نموده است. اینکه اولین و مهم ترین آسیب ها در این زمینه متوجه جوانان و نوجوانان در خانواده ها مى باشد، ضرورت مطالعه هر چه بیشتروالدین در پاسخ گویى به این شبهات را گوشزد مى نمایدوپاسخ به شبهه هایى از قبیل ولادت حضرت، طول عمر ایشان و... از وظایف مهم والدین مى باشد.
14. تلاش خانواده براى اشباع خلأهاى روحى فرزندان
شناخت خلأهاى روحى فرزندان و کمک به اشباع این خلأها از طرق سفارش شده اسلام، از نیازهاى واهى آنان به جذب شدن در گروه هاى انحرافى و سوق داده شدن به مسیرهاى غیراخلاقى که با فرهنگ مهدویت ناسازگار است ممانعت به عمل مى آورد. البته براى رسیدن به این هدف، باید عالمانه و آگاهانه عمل شود.
نتیجه گیرى
در مکتب تشیع، پدیده جهانى ظهور، تک تک افراد را به حرکت، تلاش و تکاپو وامى دارد. حالت انتظار حالتى نیست که به افراد خاصى تعلق داشته و بقیه انسان ها را موظف ننماید. شاخصه هایى در روایات براى منتظران تعریف و شمرده شده که با یک برنامه ریزى همه جانبه به راحتى در خانواده قابل اجرا مى باشد. و خانواده مى تواند با تعریف و بازشناسى ابعاد انتظار، باورهاى اسلامى در این حیطه را راهبردى تر نماید.
رکود، گوشه نشینى و انزوا هیچ گونه سازگارى با مفهوم انتظار ندارد. عنصر ناامیدى سنخیتى با انتظار ندارد. خانواده اى مى تواندبهتر در این مسیر حرکت کند که هرگز دچار سستى و یأس نگردد. آراستگى به تقوا، اهمیت به تلاش، بردبارى و پایدارى در مسیر انتظار، حفظ دین و... ازشاخصه هاى مهم انتظاردرروایات است.
در این میان، والدین نقش بسیار مهمى در تربیت روحیه انتظار در فرزندان ایفا مى کنند. آنان به موازات تربیت دینى فرزندان از قبیل آموزش احکام، نماز و ...، آنان را با مبحث امامت حضرت مهدى (عج) و مقوله انتظار نیز آشنا مى سازند.
پی نوشت ها:
1 ـ محمدبن على صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 644.
2 ـ سیدمحمدتقى موسوى اصفهانى، مکیال المکارم، ترجمه سیدمهدى حائرى قزوینى، ج 2، ص 385.
3 ـ محمدبن على صدوق، کمال الدین، ج2، ص 357، ب33، ح54.
4 ـ محمدبن ابراهیم نعمانى، الغیبة، ص 106.
5 ـ لطف اللّه صافى گلپایگانى، گفتمان مهدویت، ص 41.
6 ـ محمدبن على صدوق، کمال الدین، ج 1، ص 286، ب 25.
7 ـ لطف اللّه صافى گلپایگانى، همان، ص 42.
8 ـ یحیى بن حسن حلّى، العمده، ص 433.
9 ـ محمدبن حسن بن فروخ صفار، بصائرالدرجات، ص 259.
10 ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 52، ص 150.
11 ـ سیدمحمدتقى موسوى اصفهانى، همان، ج 2، ص 181.
12 ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 85، ص 233.
13 ـ لطف اللّه صافى گلپایگانى، همان، ص 67.
14 ـ محمدبن على صدوق، کمال الدین، ج 2، ص 653.
15 ـ محمدبن یعقوب کلینى، کافى، تحقیق محمد آخوندى، ج 1، ص 198، ح 1.
16 ـ نحل: 72.
17 ـ انفال: 28.
18 ـ محمدابراهیم نعمانى، همان، ص 183.
19 ـ محمدبن على صدوق، الامالى، ص 219.
20 ـ محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، تحقیق محمدجواد الفتیه، ج 2، ص 77، ح 9.
21 ـ محمدبن على صدوق، معانى الاخبار، ص 1، ح 2.
22 ـ لطف اللّه صافى گلپایگانى، همان، ص 251.
23 ـ حسام الدین متقى هندى، کنزالعمال، ج 3، ص 491.
24 و 25 - محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 1، ص 185
26 ـ همان، ج 2، ص 163.
27 ـ لطف اللّه صافى گلپایگانى، همان، ص 210.
28 ـ همان، ص 100.
29 ـ محمدبن ابراهیم نعمانى، همان، ص 200.
30 ـ لطف اللّه صافى گلپایگانى، همان، ص 218.
31 ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 53، ص 176.
32 ـ همان، ص 178.
33 ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج 2، ص 442.
34 ـ محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 2، ص 78، ح 13.
35 ـ دار مستتر، مهدى از صدر اسلام تا قرن 13 هجرى، ترجمه محسن جهانسوز، ص 39.
36 ـ سیداسداللّه هاشمى شهیدى، ظهور حضرت مهدى عج از دیدگاه اسلام مذاهب و علل جهان، ص 224.
37 ـ لطف اللّه صافى گلپایگانى، همان، ص 218.
38 ـ محمدبن ابراهیم نعمانى، همان، ص 173.
39 ـ محمدبن یعقوب کلینى، روضه کافى، ص 381، ح 576.
40 ـ سیدمحمدتقى موسوى اصفهانى، همان، ج 2، ص 572.
41 ـ محمدبن ابراهیم نعمانى، همان، ص 81.
42 ـ سیدمحمدتقى موسوى اصفهانى، همان، ج 2، ص 501.
43 ـ جعفربن محمد ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 319.
44 ـ سیدمحمدتقى موسوى اصفهانى، همان، ج 2، ص 388.
45 ـ همان، ج 2، ص 309.
46 ـ على بن طاووس، کشف المحجة، ص 151ـ152.
47 ـ سیدمحمدتقى موسوى اصفهانى، همان، ج 2، ص 363.
48 ـ محمدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 1، ص 249.
49 ـ احمدبن على طبرسى، الاحتجاج، به کوشش محمدباقر موسوى خراسانى، ج 2، ص 323.
50 ـ میرزاحسین طبرسى نورى، نجم الثاقب، ص 241.
51 ـ سیدمحمدتقى موسوى اصفهانى، همان، ص 385.
52 ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 102، ص 130.
53 ـ همان، ص 200.
منابع
ـ ابن قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات، نجف، مکتبه المرتضویه، 1356.
ـ حرّ عاملى، محمدبن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، قم، بى نا، 1380.
ـ حلى، یحیى بن حسن، العمده، قم، جامعه مدرسین، 1407ق.
ـ صافى گلپایگانى، لطف اللّه، گفتمان مهدویت، قم، مسجد جمکران، 1385.
ـ صدوق، محمدبن على، الامالى، قم، دارالثقافه، 1414ق.
ـ ـــــ ، کمال الدین و تمام النعمه، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1395ق.
ـ ـــــ ، معانى الاخبار، قم، جامعه مدرسین، بى تا.
ـ صفار، محمدبن حسن بن فروخ، بصائر الدرجات، قم، کتابخانه آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى، 1404ق.
ـ طاووس، على بن، کشف المحجه، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، بى تا.
ـ طبرسى، احمدبن على، الاحتجاج، به کوشش محمدباقر موسوى خراسانى، نجف، بى نا، 1386.
ـ طبرسى نورى، میرزاحسین، نجم الثاقب، چ دوم، قم، مسجد جمکران، 1377.
ـ کلینى، محمدبن یعقوب، اصول الکافى، تحقیق محمدجواد الفتیه، بیروت، دارالاضواء، 1413ق.
ـ ـــــ ، الکافى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1350.
ـ ـــــ ، روضه کافى، تهران، المکتبه الاسلامیه، بى تا.
ـ متقى هندى، علاءالدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1405ق.
ـ مستتر، دار، مهدى از صدر اسلام تا قرن 13 هجرى، ترجمه محسن جهانسوز، تهران، کتابفروشى ادب، 1317.
ـ موسوى اصفهانى، سیدمحمدتقى، مکیال المکارم، بى جا، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، 1379.
ـ نعمانى، محمدبن ابراهیم، الغیبه، تهران، مکتبه الصدوق، 1397ق.
ـ هاشمى شهیدى، سیداسداللّه، ظهور حضرت مهدى از دیدگاه اسلام، مذاهب و ملل جهان دوم، قم، مسجد جمکران، 1381.
