تحليل محتواى كتب دينى دوره راهنمايى بر مبناى ارائه احكام شرعى موردنياز دانش آموزان دختر
| ضمیمه | اندازه |
|---|---|
| 5_OP.PDF | 343.7 کیلو بایت |
سال بيست و دوم ـ شماره 191 ـ آبان 1392، 59ـ69
فاطمه عليپور*
فائزه ناطقى **
عليرضا فقيهى ***
چكيده
در مقاله حاضر محتواى كتاب هاى درسى دينى دوره راهنمايى تحصيلى از نظر ميزان ارائه احكام شرعى موردنياز دانش آموزان دختر مورد بررسى قرار گرفته است. روش پژوهش، توصيفى و از نوع تحليل محتوا بوده است. جامعه آمارى شامل سه كتاب دينى پايه هاى اول، دوم و سوم مى باشد كه هر سه به عنوان نمونه انتخاب و بررسى شده اند. ابزار جمع آورى داده ها چك ليست محقق ساخته بوده و داده هاى پژوهش، به كمك آمار توصيفى مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته اند. از مهم ترين يافته هاى اين تحقيق مى توان به اين نكات اشاره نمود: در سه كتاب دينى دوره راهنمايى مطلبى در ارتباط با احكام تكليف آورده نشده و احكام تقليد هم تنها به صورت خيلى مجمل در كتاب پايه سوم مطرح شده است و مواردى از احكام كه نياز به تأكيد بيشترى دارند، ازجمله احكام محرم و نامحرم، كمتر مورد توجه قرار گرفته و بيشتر به احكام عبادى پرداخته شده است.
كليدواژه ها: احكام شرعى، تحليل محتوا، كتب دينى، بلوغ و نوجوانى.
* كارشناس ارشد فلسفه تعليم و تربيت. alipoor.fatemeh97@gmail.com
** استاديار دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراك. f-nateghi@iau-arak.ac.ir
*** استاديار دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراك.
دريافت: 22 /6/ 91 پذيرش: 29/ 7/ 92
مقدّمه
انسان تركيبى از روح و جسم است. خداوند با حكمت و تدبيرى ويژه، او را براى هدفى بااهميت آفريده است. هدف از زندگى به ثمر رسيدن شخصيت انسان در گذرگاه ابديت و قرار گرفتن او در جاذبه كمال والاى ربوبى است. حال اگر انسان بخواهد به رشد معنوى خويش نايل آيد، نيازمند راهنمايى و ارشاد است و دين ايفاگر چنين نقشى است؛ دين به انسان برنامه هايى را عرضه مى دارد تا نيازهايش را تأمين نمايد؛ برنامه هايى كه نه بعضا با عقل قابل درك و نه با حدس و گمان آموختنى است. از سويى، برخى از رهنمودهاى دين ماوراى تجربه و يا درك عقلانى است و از سوى ديگر، انسان در اثر آفرينش ويژه اش مسئوليت پذير است و مى تواند مكلف به انجام اين برنامه ها باشد؛ زيرا اولاً، مانند فرشتگان نيست كه مجرد هستند و شهوت و غضب ندارند و عصيان درباره آنها تصور ندارد و ثانيا، انسان موجودى است كه عاقل و آزاد و مختار آفريده شده و قدرت آن را دارد كه با عقل و تفكر در عواقب امور بينديشد و مصالح و مفاسد كلى را تشخيص دهد. انسان در اثر همين دو ويژگى مى تواند مكلف باشد.
حال اگر انتخاب دين، براى انسان دستورهايى را به دنبال آورد و به مسئوليت هايى در قبال آنها بينجامد كه خارج از حيطه تجربه و يا عقل باشد، انسان نياز به مرجع و منابعى پيدا مى كند تا راهنماى عملش قرار گيرد. اسلام تنها اعتقاد صحيح را كارساز نمى داند، بلكه مردم در مرحله عمل و رفتار نيز بايد راه درست را از نادرست بازشناسند و به خوبى ها عمل كنند و از بدى ها بپرهيزند (فيض كاشانى، 1388، ص 51).
آنچه عهده دار اين بخش از برنامه هاى اسلام است فقه يا احكام نام دارد كه در حقيقت، مجموعه قوانين عملى اسلام است و از وحى الهى سرچشمه گرفته و با بيان معصومان عليهم السلام تفسير و تبيين شده است؛ قوانينى كه تغييرناپذير است و تمام موضوعات و مصاديق خارجى و حوادث واقعى را دربر مى گيرد، بى آنكه به اصول آن خدشه اى وارد شود (كلينى، 1387، ص 17).
مكلف شدن براى انسان يك ارزش است؛ انسان از اين موهبت الهى برخوردار شده و راه تكامل برايش هموار گشته است. اصولاً انسان نمى تواند با آزادى مطلق زندگى كند و به مصلحت واقعى او نيز نيست. انسان چون در اجتماع زندگى مى كند و به ديگران نياز دارد بايد محدوديت هاى اجتماعى را بپذيرد و چون بنده خداست و در تأمين سعادت نفسانى و اخروى خود به تكاليف الهى و راهنمايى هاى پيامبران نياز دارد بايد محدوديت هاى تكاليف شرعى را نيز قبول نمايد و اعمال و حركات و خواسته هاى نفسانى را بر طبق ضوابط و مقررات شرع تنظيم نمايد و چنين محدوديتى به زيان او نخواهد بود. بنابراين، در وهله اول وى نيازمند شناخت احكام است؛ امرى كه در قرآن نيز به آن توصيه شده است: چرا از هر گروه از ايشان تنى چند حركت نمى كنند تا دانش بياموزند (توبه: 122).
در اين ارتباط، در احاديث هم آمده است: اف باد بر هر مسلمانى كه در هر هفته يك روز را براى شناخت امر دين خود و پرسش از آن قرار ندهد (مجلسى، 1385، ج 1، ص 176). از نظر مراجع و علماى اسلام، كسى كه يادگيرى مسائل مورد ابتلايش را ترك كند و درصدد يادگيرى آنها نباشد فاسق است (انصارى، 1403ق، ص 4).
اما اين احكام بر اساس درك عقل بشرى به چهار دسته تقسيم مى شوند:
الف. احكامى كه از اول فلسفه آن بر همه آشكار بوده و مردم به تناسب معلومات خود چيزى از آن درك مى كردند؛ مانند حرمت دروغ، خيانت، تهمت، قتل نفس، سرقت؛ و امر به عدالت، نيكى به پدر و مادر و مانند آن؛ منتها براى اينكه مردم را به صورت عمومى موظف به انجام آنها كنند، شكل تشريعى به آن بخشيده اند.
ب. احكامى كه فلسفه آن بر توده مردم آشكار نبوده و در متن قرآن و روايات اشاراتى به آن شده است. مثلاً، چون مردم آن عصر از فلسفه سه گانه روزه (اخلاقى، اجتماعى، بهداشتى) باخبر نبوده اند، در يك جا، قرآن با اشاره به تأثير اخلاقى آن، مى فرمايد: لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (بقره: 183). در جايى ديگر، امام صادق عليه السلام فلسفه اجتماعى روزه را مدنظر قرار مى دهد و مى فرمايد: ليستوى به الفقير و الغنى (صدوق، 1390، ج 2، ص 378) و در مورد ديگر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: ... روزه بگيريد تا سالم گرديد (نورى، 1430ق، ج 7، ص 502) كه اشاره به فلسفه بهداشتى روزه دارد.
ج. احكامى كه با گذشت زمان پرده از فلسفه و اسرار آنها برداشته شده و بشر با پيشرفت علم به آنها دست يافته است؛ مثل اثرات زيانبار مشروبات الكلى كه هم به روح و جسم انسان آسيب وارد مى سازد و هم بر اجتماع اثرات منفى دارد؛ و يا زيان هاى اخلاقى ـ اقتصادى رباخوارى كه بر هيچ كس پوشيده نيست.
د. احكامى هم هست كه نه در آغاز، فلسفه آنها روشن بوده و نه در متون چيزى درباره آنها گفته شده و نه پيشرفت علم در كشف آنها ثمرى داشته؛ مانند تعداد ركعات در نمازها و اينكه واقعا چه سرّى در به جا آوردن نماز به اين گونه هست؛ اما در كل هيچ فرقى بين اين دسته و آن دسته كه بعضى از اسرار آنها معلوم مى باشد نيست و همه اوامر الهى و نواهى او با علم به اينكه مصالح و مفاسدى دارند بايد به جا آورده شوند تا سعادت و خوشبختى اخروى و دنيوى بشر فراهم گردد.
بنابر آنچه كه بيان گرديد، يكى از مهم ترين وظايف نظام اسلامى، برنامه ريزى براى پرورش انسان هايى باايمان و عامل به تعاليم الهى است. انجام اين رسالت، فرصتى فراهم مى كند تا آحاد جامعه وظايفى را كه توسط خداوند تعيين گرديده است انجام دهند و به سوى فلاح و رستگارى گام بردارند (نژادشفيعى، 1389).
انجام اين رسالت در كشور ايران به عنوان يك جامعه اسلامى، تا حد زيادى به نهاد آموزش و پرورش واگذار گرديده است. در درون اين نهاد، كتاب هاى درسى به عنوان يك سازوكار مؤثر مطرح مى باشد. محتواى اين كتاب ها مى تواند نقش مؤثرى در هدايت و پرورش دينى و اسلامى دانش آموزان بخصوص احكام شرعى ايفا كند (همان).
اما اينكه كتاب هاى دينى تا چه حد در ارائه احكام يعنى برنامه هاى عملى مشتمل بر بايدها و نبايدها (فلاح زاده، 1380، ص 19) موفق بوده اند، نيازمند ارزيابى محتوا و يا به عبارتى، تحليل محتواى كتاب هاى دينى است. تحليل محتوا درواقع، شيوه پژوهشى به منظور تشريح عينى، منظم و كمّى محتواى آشكار پيام هاى ارتباطى است (برلسون، 2001، ص 10).
با وجود اهميت و نقش غيرقابل انكارى كه آشنايى و عمل به احكام در سعادتمندى و رستگارى انسان دارد، متأسفانه كمتر به آن پرداخته شده است. البته اين امر در ارتباط با دختران كه زودتر به بلوغ شرعى رسيده و مكلف به احكام الهى مى گردند، ضرورتى دو چندان مى يابد.
ازجمله تحقيقات محدود انجام شده در اين ارتباط مى توان به تحقيقات زير اشاره نمود:
رجب زاده (1372) در پژوهشى، به علل بى رغبتى جوانان به مسائل شرعى به ويژه نماز در شهرستان اروميه در سال تحصيلى 71ـ72 پرداخته است.
ملك جعفريان (1376) در مطالعه اى در ارتباط با احكام شرعى، اين گونه نتيجه گيرى نموده است كه عوامل محيطى نظير مربى پرورشى، شركت در مراسم مذهبى، كتاب و برنامه هاى آموزشى بر آشنايى دانش آموزان با احكام شرعى تأثير مستقيمى داشته است.
حمزه (1372) در پژوهشى، ديد و نگرش دانش آموزان را نسبت به درس دينى و احكام شرعى مورد ارزيابى قرار داده است. نتايج اين تحقيق نشانگر آن است كه درصدى از دانش آموزان در عين اينكه به اهميت درس دينى و احكام موردنياز اعتقاد دارند، اما نسبت به آن بى علاقه هستند. اين درصد در پسران 41/9 درصد و در دختران 94/9 درصد مى باشد.
رهنما، طباطبايى و عليين (1384) در پژوهشى در ارتباط با شناسايى عوامل آسيب زاى دينى، محتواى كتاب هاى درسى دينى را به عنوان يك عامل آسيب زاى مؤثر معرفى نموده اند.
نصر (1386) در مقاله خود با نام جوان مسلمان و دنياى متجدد به بررسى عوامل مؤثر بر تربيت دينى پرداخته و نقش خانواده، مدرسه و رسانه هاى ملى را از ساير عوامل موثرتر دانسته است.
هدف و سؤالات تحقيق
هدف تحقيق، بررسى محتواى كتاب هاى دينى دوره راهنمايى از لحاظ ميزان ارائه احكام شرعى موردنياز دختران دوره راهنمايى مى باشد.
سؤالات تحقيق نيز عبارتند از:
در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به مؤلفه هاى احكام تكليفى موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟ در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به مؤلفه هاى احكام تقليدى موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟ در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به مؤلفه هاى احكام طهارت موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟ در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به مؤلفه هاى احكام مطهرات موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟ در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به مؤلفه هاى احكام عبادى موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟ در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به مؤلفه هاى احكام نگاه كردن موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر در دو مرحله انجام شده است. مرحله اول اين پژوهش به منظور شناسايى و استخراج مؤلفه هايى از احكام شرعى كه آشنايى با آنها براى دختران نوجوان دوره راهنمايى به عنوان يك امر ضرورى شناخته شده است و همچنين اعتباربخشى فهرست استخراج شده صورت پذيرفته است. بدين منظور، ضمن مطالعات كتابخانه اى و همچنين مصاحبه با تعدادى از كارشناسان علوم دينى، فهرستى از احكام ضرورى براى دختران اين مقطع سنى استخراج گرديد و سپس به منظور اعتباربخشى به مقولات و خرده مقولات پيشنهادشده در ارتباط با احكام ضرورى، فهرست استخراج شده به متخصصانى كه هم در زمينه احكام مسلط بوده و هم سابقه تدريس در دوره راهنمايى را دارا بودند، ارائه گرديد.
در مرحله دوم پژوهش كتاب هاى درسى دينى براساس اين مؤلفه ها و خرده مؤلفه هاى مربوط به هريك مورد تحليل قرار گرفت.
بنابراين، روش تحقيق حاضر در مرحله اول به ترتيب، توصيفى از نوع اسنادى و ميدانى است و در مرحله دوم، تحليل محتوا از نوع كمّى است. گال و همكاران (1382) تحليل محتوا در پژوهش كمّى را يك فن پژوهشى براى توصيف عينى، نظام دار و كمّى ظاهر محتواى رسانه ارتباطى تعريف كرده اند. بر اين اساس، آنان معتقدند كه اكثر تحليل هاى محتوا در آموزش و پرورش شامل جمع آورى داده ها درباره جنبه هاى مختلف پيام رمزگردانى شده در محصول ارتباطات است (ر.ك: گال، 1382).
در تحليل محتوا از طرح برآورد پديده در متن داده ها كه اصلى ترين نوع طرح تحقيق در تحليل محتواست، استفاده مى گردد. داده ها بر حسب فراوانى وقوع، توصيف مى شوند و كمّيت ها، حاصل شمارش فراوانى هستند.دراين خصوص، كمّيت هاى مقدارى را به طبقه اى از واحدهاى ضبط پيوند، و گستره متن را تقليل مى دهند (حكيم زاده، 1386).
جامعه و نمونه آمارى پژوهش
جامعه آمارى اين پژوهش در بخش مبانى نظرى شامل كليه متون مرتبط با احكام شرعى بوده كه از منابع معتبر علمى تهيه شده است. در بخش دوم (تحليل محتوا)، جامعه آمارى مجموعه كتاب هاى درسى دينى دوره راهنمايى (شامل 3 عنوان كتاب در يك موضوع) بود كه وزارت آموزش و پرورش در سال 1390 (كتب پايه اول و دوم) و در سال 1388 (كتاب پايه سوم) چاپ كرده است. انتخاب دوره راهنمايى به اين دليل بود كه پس از تأكيد بر آموزش پايه در مرحله ابتدايى، دوره راهنمايى شروع مرحله آموزش هاى عمومى است و هنوز برنامه درسى تخصصى و دانشگاه محور دوره متوسطه شروع نشده است؛ ازاين رو، مى توان انتظار داشت كه در محتواى كتاب هاى درسى، توجه بيشترى به آموزش مسائل فقهى و احكام شود و همچنين با توجه به بازه سنى دانش آموزان در اين مقطع، در اين پژوهش، نمونه برابر جامعه در نظر گرفته شد.
ابزار گردآورى داده ها
به منظور استخراج فراوانى مفاهيم مرتبط با احكام شرعى در كتب دينى دوره راهنمايى،ازجدول تحليل محتوا استفاده شد. اين جدول شامل 6 مفهوم كليدى، و هر مفهوم شامل تعدادى مؤلفه است كه جمعا 127 مؤلفه را دربر مى گيرد.
روايى و پايايى ابزار: براى بررسى روايى ابزار جمع آورى اطلاعات در اين پژوهش، سياهه ها در اختيار 8 تن از متخصصان فقه اسلامى قرار گرفت و پس از اخذ نظرات آنها، تجديدنظرهايى به عمل آمد و فهرست نهايى آن تنظيم شد.
به منظور پايايى تحليل محتوا، سياهه ها براى تحليل محتوا در اختيار يكى از استادان برنامه ريزى درسى قرار داده شد. محتواى كتاب ها همزمان توسط محقق و استاد مذكور مورد تحليل قرار گرفت؛ مقدار ضريب توافق بين اندازه گيرى هاى مستقل دو محقق، حدود 89 درصد برآورده شد كه نشان از پايايى ابزار مورد استفاده دارد.
روش جمع آورى و تجزيه و تحليل اطلاعات
در اين پژوهش، واحد ثبت، مفاهيم مطرح شده در صفحات كتاب هاى درسى بودند و طبقات تحليل خرده مؤلفه هاى احكام شرعى كه آشنايى با آنها به عنوان يك ضرورت مطرح است، در نظر گرفته شدند. مبناى شمارش در اين پژوهش فراوانى واحدهاى ثبت شده بود.
به منظور رمزگذارى اطلاعات، به هر طبقه يك كد داده شد و مفاهيم مطرح شده در هر صفحه مورد بررسى قرار گرفت و هر مفهوم با توجه به كدهاى در نظر گرفته شده كدگذارى شد و سرانجام، تعداد واحدهاى داراى كد مشابه، شمارش شده و فراوانى آن در خانه مقابل هر مؤلفه در سياهه ثبت شد و سپس درصد هر مفهوم محاسبه گرديد.
يافته هاى پژوهش
سؤال اول: در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به اقسام احكام تكليفى (واجب، حرام، مستحب، مكروه، مباح) موردنياز دانش آموزان دخترمقطع راهنمايى اشاره شده است؟
جدول 1: ميزان مفاهيم ضرورى درج شده در كتاب هاى دينى دوره راهنمايى در ارتباط با احكام تكليفى
|
مؤلفههاي تحليل |
پايه فراواني |
پايه اول |
پايه دوم |
پايه سوم |
مجموع |
|
تعريف احكام تكليفي |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اقسام احكام تكليفي |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل حرام |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل واجب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اقسام واجب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل مستحب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل مكروه |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل مباح |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهيم مرتبط با احكام تكليفي |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهيم مرتبط با احكام در كتاب |
فراواني |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
نسبت مفاهيم احكام تكليفي نسبت به كل احكام |
درصد |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهيم مندرج در كتاب |
فراواني |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
نسبت مفاهيم مربوط به احكام تكليفي نسبت به كل كتاب |
درصد |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام نسبت به كل كتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول شماره (1) داده هاى به دست آمده از تحليل محتواى كتاب هاى درسى دينى در ارتباط با احكام تكليفى نشانگر آن است كه از كل مفاهيم مطرح شده در كتاب اول راهنمايى در ارتباط با احكام (67/38 درصد)، هيچ يك از مفاهيم موردنظر در ارتباط با احكام تكليفى مطرح نشده است. در كتاب دينى پايه دوم نيز از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (80/22 درصد) مطلبى در ارتباط با احكام تكليفى و مؤلفه هاى آن مطرح نشده است و در كتاب دينى پايه سوم نيز از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (09/37 درصد) مطلبى در ارتباط با احكام تكليفى و مؤلفه هاى آن مطرح نشده است. بنابراين، مى توان گفت: در محتواى آموزشى كتاب هاى دينى دوره راهنمايى به احكام تكليفى توجهى نشده است.
سؤال شماره دو: در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به احكام تقليد موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟
جدول 2: ميزان مفاهيم ضرورى درج شده در كتاب هاى دينى دوره راهنمايى در ارتباط با احكام تقليد
|
مؤلفههاي تحليل |
پايه فراواني |
پايه اول |
پايه دوم |
پايه سوم |
مجموع |
|
تعريف تقليد |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعريف اجتهاد و اهميت آن |
فراواني |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
تعريف مرجع تقليد |
فراواني |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
شرايط مرجع تقليد |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعريف مقلد |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعريف بالغ |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعريف تكليف |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعريف مكلف |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعريف فتوا |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
ولي فقيه ، حكم حاكم |
فراواني |
0 |
0 |
2 |
2 |
|
تعريف احتياط |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
احتياط واجب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
احتياط مستحب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهيم مرتبط با احكام تقليد |
فراواني |
0 |
0 |
4 |
4 |
|
كل مفاهيم مرتبط با احكام |
فراواني |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام تقليد نسبت به كل احكام |
درصد |
0 |
0 |
5.79% |
2.94% |
|
مجموع مفاهيم مندرج در كتاب |
فراواني |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
نسبت مفاهيم مربوط به احكام تقليد نسبت به كل كتاب |
درصد |
0 |
0 |
2.15% |
0.98% |
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام نسبت به كل كتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول (2) داده هاى به دست آمده از تحليل محتواى كتاب هاى درسى دينى در ارتباط با احكام تقليد نشانگر آن است كه از كل مفاهيم مطرح شده در كتاب اول راهنمايى در ارتباط با احكام (67/38 درصد)، هيچ يك از مفاهيم موردنظر در ارتباط با احكام تقليد مطرح نشده است. در كتاب دينى پايه دوم نيز از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (80/22 درصد) مطلبى در ارتباط با احكام تقليد و مؤلفه هاى آن مطرح نشده است و در كتاب دينى پايه سوم از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (09/37 درصد)، 79/5 درصد آن در ارتباط با احكام تقليد مطرح شده است.
سؤال شماره سه: در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به احكام طهارت موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟
جدول 3: ميزان مفاهيم ضرورى درج شده در كتاب هاى دينى دوره راهنمايى در ارتباط با احكام طهارت
|
مؤلفههاي تحليل |
پايه فراواني |
پايه اول |
پايه دوم |
پايه سوم |
مجموع |
|
|
طهارت |
تعريف طهارت |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
طهارت باطني |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
طهارت ظاهري |
فراوني |
2 |
0 |
0 |
2 |
|
|
وضو |
تعريف وضو |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
وضو ترتيبي |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
افعال وضو |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
وضوي ارتماسي |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرايط آب و ظرف وضو |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرايط اعضاي وضو |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرايط كيفيت وضو |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرايط وضو گيرنده |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
وضوي جبيره اي |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شكيات وضو |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
زمان وجوب وضو |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
چگونگي ابطال وضو |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
غسل |
تعريف غسل |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
موارد غسل واجب |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
موارد غسل مستحب |
فراوني |
0 |
1 |
0 |
1 |
|
|
نحوه انجام غسل ترتيبي و مسائل آن |
فراوني |
0 |
3 |
8 |
11 |
|
|
نحوه انجام غسل ارتماسي |
فراوني |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
|
شكيات غسل |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
غسل حيض |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
غسل استحاضه |
فراوني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
تيمم |
موارد انجام تيمم و مسائل آن |
فراوني |
0 |
0 |
4 |
4 |
|
اعمال تيمم به ترتيب و مسائل مربوطه |
فراوني |
0 |
0 |
6 |
6 |
|
|
چيزهايي كه تيمم بر آنها صحيح است |
فراوني |
0 |
0 |
4 |
4 |
|
|
شرايط صحت تيمم و مسائل آن |
فراوني |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
|
نجاسات |
تعريف نجاست |
فراوني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
موارد نجاسات |
فراوني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
احكام نجاست |
فراوني |
5 |
0 |
3 |
8 |
|
|
مجموع مفاهيم مرتبط با احكام طهارت |
فراواني |
9 |
4 |
27 |
40 |
|
|
كل مفاهيم مرتبط با احكام |
فراواني |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام طهارت نسبت به كل احكام |
درصد |
21.95% |
15.38% |
39.13% |
29.41% |
|
|
مجموع مفاهيم مندرج در كتاب |
فراواني |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
|
نسبت مفاهيم مربوط به احكام طهارت نسبت به كل مفاهيم كتاب |
درصد |
49/8% |
50/3% |
51/14% |
85/9% |
|
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام نسبت به كل كتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول (3) داده هاى به دست آمده از تحليل محتواى كتاب هاى درسى دينى در ارتباط با احكام طهارت نشانگر آن است كه از كل مفاهيم مطرح شده در كتاب اول راهنمايى در ارتباط با احكام (67/38 درصد)، 95/21 درصد آن در ارتباط با احكام طهارت و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كتاب دينى پايه دوم نيز از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (80/22 درصد)، 38/15 درصد در ارتباط با احكام طهارت و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كتاب دينى پايه سوم از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (09/37 درصد)، 13/39 درصد آن در ارتباط با احكام طهارت و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كل 41/29 درصد از مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام در سه كتاب در ارتباط با احكام طهارت مى باشد.
سؤال شماره چهار: در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به احكام مطهرات موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟
جدول 4: ميزان مفاهيم ضرورى درج شده در كتاب هاى دينى دوره راهنمايى در ارتباط با احكام مطهرات
|
مولفه‌هاي تحليل |
پايه فراواني |
پايه اول |
پايه دوم |
پايه سوم |
مجموع |
|
|
مطهرات |
تعريف مطهرات |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
انواع پاك كننده ها |
فراواني |
1 |
0 |
1 |
2 |
|
|
آب |
اقسام آب‌ها |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
احكام آب مضاف |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
اقسام آب مطلق |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
احكام آب قليل |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
احكام آب كر،جاري، چاه، باران |
فراواني |
1 |
0 |
6 |
7 |
|
|
شك در آب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
چگونگي تطهير اشيا نجس با آب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرايط مطهر بودن آب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرايط پاك‌كنندگي زمين |
فراواني |
1 |
0 |
1 |
2 |
|
|
آفتاب |
شرايط پاك‌كنندگي آفتاب |
فراواني |
1 |
0 |
2 |
3 |
|
شرايط مطهر بودن آفتاب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
استحاله |
تعريف استحاله |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
موارد استحاله |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
انتقال |
موارد انتقال |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تبعيت |
موارد پاك شدن اشيا با تبعيت |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
موارد پاك شدن نجاست با برطرف شدن عين نجاست |
فراواني |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
|
مجموع مفاهيم مرتبط با احكام مطهرات |
فراواني |
6 |
0 |
11 |
17 |
|
|
كل مفاهيم مرتبط با احكام |
فراواني |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام مطهرات نسبت به كل احكام |
درصد |
14.63% |
. |
15.94% |
12.5% |
|
|
مجموع مفاهيم مندرج در كتاب درسي |
فراواني |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
|
نسبت مفاهيم مربوط به احكام مطهرات نسبت به كل كتاب |
درصد |
66/5% |
0 |
91/5% |
18/4% |
|
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام نسبت به كل كتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول (4) داده هاى به دست آمده از تحليل محتواى كتاب هاى درسى دينى در ارتباط با احكام مطهرات نشانگر آن است كه از كل مفاهيم مطرح شده در كتاب اول راهنمايى در ارتباط با احكام (67/38 درصد)، 63/14 درصد آن در ارتباط با احكام مطهرات و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كتاب دينى پايه دوم نيز از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (80/22 درصد)، هيچ يك از مفاهيم موردنظر در ارتباط با احكام مطهرات و مؤلفه هاى آن مطرح نشده است. در كتاب دينى پايه سوم از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (09/37 درصد)، 94/15 درصد آن در ارتباط با احكام مطهرات و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كل، 5/12 درصد از مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام در سه كتاب در ارتباط با احكام مطهرات مى باشد.
پرسش جزئى شماره پنج: در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به احكام عبادى موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟
جدول 5: ميزان مفاهيم ضرورى درج شده در كتاب هاى دينى دوره راهنمايى در ارتباط با احكام عبادى
|
مؤلفههاي تحليل |
پايه فراواني |
پايه اول |
پايه دوم |
پايه سوم |
مجموع |
|
|
نماز |
انواع نمازهاي واجب |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
آداب نماز |
فراواني |
1 |
3 |
0 |
4 |
|
|
وقت نمازهاي يوميه |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
وقت نمازهاي واجب غير يوميه |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
احكام قبله |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
وظيفه كسي كه جهت قبله را نمي‌داند |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
لباس و بدن نمازگزار، مسائل مربوطه |
فراواني |
3 |
6 |
15 |
24 |
|
|
مقدار پوشش در نماز |
فراواني |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
|
شرايط مكان نماز گزار |
فراواني |
0 |
2 |
0 |
2 |
|
|
واجبات نماز |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
موارد واجب ركني در نماز |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
موارد واجب غير ركن در نماز |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام نيت |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام تكبيرة الاحرام |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام قيام |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام قرائت |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام ذكر |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام ركوع |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام سجود، سجده سهو،سجده واجب قرآن |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام تشهد |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام سلام |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احكام ترتيب و موالات |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به مبطلات نماز |
فراواني |
2 |
2 |
4 |
8 |
|
|
توجه به شكيات نماز ، كثيرالشك |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
توجه به نماز مسافر |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
نمازهاي قضا |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
ادامه جدول 5: ميزان مفاهيم ضرورى درج شده در كتاب هاى دينى دوره راهنمايى در ارتباط با احكام عبادى
با توجه به جدول (5) داده هاى به دست آمده از تحليل محتواى كتاب هاى درسى دينى در ارتباط با احكام عبادى نشانگر آن است كه از كل مفاهيم مطرح شده در كتاب اول راهنمايى در ارتباط با احكام (67/38 درصد)، 09/56 درصد آن در ارتباط با احكام عبادى و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كتاب دينى پايه دوم نيز از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (80/22 درصد)، 61/84 درصد در ارتباط با احكام عبادى و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كتاب دينى پايه سوم از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (09/37 درصد)، 88/31 درصد آن در ارتباط با احكام عبادى و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كل، 26/49 درصد از مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام در سه كتاب در ارتباط با احكام عبادى مى باشد.
پرسش جزئى شماره شش: در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به احكام نگاه كردن موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟
جدول 6: ميزان مفاهيم ضرورى درج شده در كتاب هاى دينى دوره راهنمايى در ارتباط با احكام نگاه كردن
|
مؤلفههاي تحليل |
پايه فراواني |
پايه اول |
پايه دوم |
پايه سوم |
مجموع |
|
توجه به محرم و نامحرم |
فراواني |
2 |
0 |
0 |
2 |
|
محارم نسبي و موارد آن |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محارم سببي و موارد آن |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محارم رضاعي و موارد آن |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
حكم نگاه به محارم |
فراواني |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
حكم نگاه به غير محارم |
فراواني |
0 |
0 |
3 |
3 |
|
اهميت پوشش |
فراواني |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
ميزان پوشش براي زنان از نامحرم |
فراواني |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
ميزان پوشش براي مردان از نامحرم |
فراواني |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهيم مرتبط با احكام نگاه كردن |
فراواني |
3 |
0 |
5 |
8 |
|
كل مفاهيم مرتبط با احكام |
فراواني |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام نگاه كردن نسبت به كل احكام |
درصد |
7.31% |
0 |
7.24% |
5.88% |
|
مجموع مفاهيم مندرج در كتاب |
فراواني |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
نسبت مفاهيم مربوط به احكام نگاه كردن |
درصد |
83/2% |
0 |
68/2% |
97/1% |
|
نسبت مفاهيم مرتبط با احكام نسبت به كل كتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول (6) داده هاى به دست آمده از تحليل محتواى كتاب هاى درسى دينى در ارتباط با احكام نگاه نكردن نشانگر آن است كه از كل مفاهيم مطرح شده در كتاب اول راهنمايى در ارتباط با احكام (67/38 درصد)، 31/7 درصد آن در ارتباط با احكام نگاه كردن و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كتاب دينى پايه دوم نيز از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (80/22 درصد)، هيچ يك از مفاهيم موردنظر در ارتباط با احكام نگاه كردن و مؤلفه هاى مطرح نشده است. در كتاب دينى پايه سوم از كل مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام (09/37 درصد)، 24/7 درصد آن در ارتباط با احكام نگاه كردن و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در كل 88/5 درصد از مفاهيم مطرح شده در ارتباط با احكام در سه كتاب در ارتباط با احكام نگاه كردن مى باشد.
پرسش اصلى پژوهش: در محتواى كتاب هاى دينى تا چه حد به احكام شرعى موردنياز دانش آموزان دختر مقطع راهنمايى اشاره شده است؟
جدول 7: ميزان توجه به احكام شرعى در كتب درسى دينى دوره راهنمايى
|
مفاهيم مورد تحليل |
احكام تكليفي |
احكام تقليد |
احكام طهارت |
احكام مطهرات |
احكام عبادي |
احكام نگاه |
مجموع |
|||||||
|
فراواني |
درصد |
فراواني |
درصد |
فراواني |
درصد |
فراواني |
درصد |
فراواني |
درصد |
فراواني |
درصد |
فراواني |
درصد |
|
|
پايه اول |
0 |
. |
0 |
. |
9 |
8.49% |
6 |
5.66% |
23 |
21.69% |
3 |
2.83% |
41 |
38.67% |
|
پايه دوم |
0 |
. |
0 |
. |
4 |
3.50% |
0 |
. |
22 |
9.29% |
0 |
0 |
26 |
22.80% |
|
پايه سوم |
0 |
. |
4 |
2.15% |
27 |
4.51% |
11 |
5.91% |
22 |
1.82% |
5 |
2.68% |
69 |
37.09% |
|
مجموع |
0 |
. |
4 |
0.98% |
40 |
9.85% |
17 |
4.18% |
69 |
16.99% |
8 |
1.97% |
136 |
33.49% |
|
مجموع مفاهيم كتب |
پايه اول |
پايه دوم |
پايه سوم |
جمع |
||||||||||
|
106 |
114 |
186 |
406 |
|||||||||||
در پاسخ به اين سؤال پژوهش، همان گونه كه جدول شماره 7 گوياست، از 406 مفهوم مندرج در كتاب هاى درسى دينى دوره راهنمايى، 136 مفهوم ـ 41 مفهوم در كتاب دينى پايه اول، 26 مفهوم در كتاب پايه دوم، 69 مفهوم در كتاب پايه سوم ـ مرتبط با احكام شرعى در سه پايه (اول، دوم و سوم) راهنمايى بوده است و بنابراين، در كتاب هاى دينى سه پايه دوره راهنمايى از كل مفاهيم مطرح شده در اين سه كتاب (406 مفهوم) تنها 136 مفهوم در ارتباط با احكام شرعى بوده است.
بحث و نتيجه گيرى
يافته هاى جدول (1) نشان مى دهد كه از كل مفاهيم مطرح شده در كتاب هاى اول، دوم و سوم راهنمايى در ارتباط با احكام، هيچ يك از مفاهيم مرتبط با احكام تكليفى مطرح نشده است. اين در حالى است كه شروع آشنايى با احكام شرعى مستلزم دانستن احكام تكليفى است؛ چراكه تا زمانى فرد تكليف و وظيفه خود را نسبت به اعمال و رفتارش، مانند واجب بودن و حرام بودن (احكام تكليفى) نداند، نمى تواند از شرايط صحت وضعيت و كيفيت اعمال (احكام وضعى) آگاه شود. بنابراين، فرد بايد از احكام تكليفى آگاهى داشته باشد تا بتواند بر ساير احكام نيز تسلط يابد. حال آنكه مى بينيم در كتب تعليمات دينى دوره راهنمايى به احكام تكليفى و مقوله هاى آن در هيچ يك از پايه ها اشاره اى نشده است.
براساس يافته هاى جدول (2) تنها در كتاب سوم راهنمايى، آن هم به صورت بسيار محدود، به احكام تقليد اشاره شده است، درصورتى كه از مكلف شدن دختران در اين پايه تحصيلى 4 سال مى گذرد.
يافته هاى جدول (3) بيانگر آن است كه به برخى از خرده مؤلفه هاى اساسى احكام طهارت، مانند وضو، در كتاب هاى سه پايه هيچ اشاره اى نشده است. البته درست است كه در كتاب هاى دينى دوره ابتدايى در ارتباط با وضو مطالبى آورده شده است، اما مسلما تكرار آن مى تواند در فرزندانى كه از حمايت دينى كمتر برخوردارند، زمينه رفع شبهات و اشتباهات باقى مانده را فراهم نمايد.
بر اساس يافته هاى جدول (4) در كتاب دينى دوم راهنمايى اشاره اى به احكام مطهرات نشده است، درصورتى كه بهتر است ارتباط دانش آموزان با يك مبحث قطع نشده و به تدريج و زنجيروار بر اساس تناسب سنى آنها در هر سه كتاب به طور متوازن ارائه گردد.
يافته هاى جدول (5) نشان مى دهد كه مفاهيم احكام عبادى درصد بيشترى از كل مفاهيم مطرح شده در كتاب هاى سه پايه در ارتباط با احكام را به خود اختصاص داده است.
بر اساس يافته هاى جدول (6) در كتاب دينى دوم راهنمايى هيچ اشاره اى به احكام نگاه كردن نشده است؛ اين در حالى است كه در دنياى توسعه و پيشرفت امروز با حضور توأمان زن و مرد در جامعه مواجه مى باشيم. حضور در اين اجتماعات و فعاليت سالم، مرزها و محدوديت هايى را مى طلبد كه نه تنها دست و پاگير نيستند، بلكه خود مقدمه پيشرفت و توسعه اند. يكى از مرزهاى مهمى كه اسلام براى حضور سالم در محيط مشترك در نظر گرفته است، بحث نگاه كردن، محرم و نامحرم و احكام مربوط به آن است كه متأسفانه در كتب تعليمات دينى دوره راهنمايى آن گونه كه بايد توجهى به آن مبذول نشده است؛ چه بسا كه اين سهل انگارى ها سرچشمه بسيارى از انحرافات و لغزش ها در نسل نوجوان و جوان مى باشد.
پيشنهادها
با توجه به اينكه دانش آموزان دختر زودتر از دانش آموزان پسر مكلف مى شوند و مسائل مبتلابه دختران نسبت به پسران بعد از دوره بلوغ تفاوت داشته و احكام خاصى براى دختران مطرح است، ازاين رو، به مسئولان پيشنهاد مى گردد كه كتاب هاى درسى دينى دختران و پسران را از زمان سن بلوغ دختران از يكديگر مجزا نمايند.
همان گونه كه نتايج تحقيق حاضر نشان مى دهد، در ارتباط با احكام تكليفى در سه كتاب دينى دوره راهنمايى سخنى به ميان نيامده است. اين در حالى است كه چند سال از مكلف شدن دانش آموزان دختر سنين راهنمايى گذشته است. ازاين رو، به مسئولان پيشنهاد مى گردد كه متناسب با سن و درجه فهم دانش آموزان اين مقطع سنى، احكام موردنياز آنها در اين ارتباط را در كتاب هاى دوره راهنمايى مطرح نمايند.
با توجه به اينكه در ارتباط با بعضى از احكام تنها در يك سال تحصيلى، آن هم به صورت جزئى مطالبى درج شده است، پيشنهاد مى گردد در ارتباط با آموزش و عمق بخشى به تأثير برخى از اين احكام، مانند احكام نگاه كردن و يا در كل احكام مربوط به محرم و نامحرم، به تكرار آنها در كتاب هاى دينى هر سه پايه پرداخته شود.
منابع
انصارى، مرتضى (1403ق)، مجمع المسائل، قم، دارالقران الكريم.
حكيم زاده، رضوان، تحليل محتواى كتاب هاى درسى دوره راهنمايى با توجه به مسائل و مباحث روز جهانى در حوزه برنامه درسى (1386)، مطالعات برنامه درسى، سال اول، ش 5، ص 27ـ54.
حمزه، رضا (1372)، ديد و نگرش دانش آموزان نسبت به درس دينى و قرآن، سمنان، اداره كل آموزش و پرورش.
رجب زاده، بهمن (1372)، علل بى رغبتى جوانان به مسائل شرعى به ويژه نماز، آذربايجان غربى، شوراى تحقيقات سازمان آموزش و پرورش.
رهنما، اكبر، فرزانه طباطبايى و حميد عليين، آسيب شناسى تربيت دينى دانش آموزان از ديدگاه مديران مدارس راهنمايى شهر تهران (1384)، دانشور رفتار، ش 7، ص 43ـ54.
صدوق، محمدبن على (1390)، علل الشرايع، قم، مؤمنين.
فلاح زاده، محمدحسين (1380)، آموزش فقه، قم، الهادى.
فيض كاشانى، ملّامحسن (1388)، الوافى، اصفهان، مكتبة الامام اميرالمؤمنين على عليه السلام.
گال، مرديت و همكاران (1382)، روش هاى تحقيق كمّى و كيفى در علوم تربيتى و روان شناسى، ترجمه احمد نصر و ديگران، تهران، سمت.
مجلسى، محمدباقر (1385)، بحارالانوار، قم، نشر فقه.
ملك جعفريان، عباس (1376)، بررسى ميزان اطلاعات و نگرش دانش آموزان دختر راهنمايى و دبيرستان استان سمنان نسبت به احكام شرعى، سمنان، شوراى تحقيقات اداره كل آموزش و پرورش.
نژادشفيعى، محبوبه (1389)، تحليل محتواى كتاب هاى دين و زندگى دوره متوسطه، كرمان، پژوهشكده تعليم و تربيت.
نصر، سيدحسين، (1386)، جوان مسلمان و دنياى متجدد، ترجمه مرتضى اسعدى، تهران، طرح نو.
نورى، ميرزاحسين (1430ق)، مستدرك الوسايل، قم، مؤسسة آل البيت.
سال انتشار:
22
شماره مجله:
191
شماره صفحه:
59
