تحلیل محتواى کتب دینى دوره راهنمایى بر مبناى ارائه احکام شرعى موردنیاز دانش آموزان دختر
Article data in English (انگلیسی)
سال بیست و دوم ـ شماره 191 ـ آبان 1392، 59ـ69
فاطمه علیپور*
فائزه ناطقى **
علیرضا فقیهى ***
چکیده
در مقاله حاضر محتواى کتاب هاى درسى دینى دوره راهنمایى تحصیلى از نظر میزان ارائه احکام شرعى موردنیاز دانش آموزان دختر مورد بررسى قرار گرفته است. روش پژوهش، توصیفى و از نوع تحلیل محتوا بوده است. جامعه آمارى شامل سه کتاب دینى پایه هاى اول، دوم و سوم مى باشد که هر سه به عنوان نمونه انتخاب و بررسى شده اند. ابزار جمع آورى داده ها چک لیست محقق ساخته بوده و داده هاى پژوهش، به کمک آمار توصیفى مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. از مهم ترین یافته هاى این تحقیق مى توان به این نکات اشاره نمود: در سه کتاب دینى دوره راهنمایى مطلبى در ارتباط با احکام تکلیف آورده نشده و احکام تقلید هم تنها به صورت خیلى مجمل در کتاب پایه سوم مطرح شده است و مواردى از احکام که نیاز به تأکید بیشترى دارند، ازجمله احکام محرم و نامحرم، کمتر مورد توجه قرار گرفته و بیشتر به احکام عبادى پرداخته شده است.
کلیدواژه ها: احکام شرعى، تحلیل محتوا، کتب دینى، بلوغ و نوجوانى.
* کارشناس ارشد فلسفه تعلیم و تربیت. alipoor.fatemeh97@gmail.com
** استادیار دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراک. f-nateghi@iau-arak.ac.ir
*** استادیار دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراک.
دریافت: 22 /6/ 91 پذیرش: 29/ 7/ 92
مقدّمه
انسان ترکیبى از روح و جسم است. خداوند با حکمت و تدبیرى ویژه، او را براى هدفى بااهمیت آفریده است. هدف از زندگى به ثمر رسیدن شخصیت انسان در گذرگاه ابدیت و قرار گرفتن او در جاذبه کمال والاى ربوبى است. حال اگر انسان بخواهد به رشد معنوى خویش نایل آید، نیازمند راهنمایى و ارشاد است و دین ایفاگر چنین نقشى است؛ دین به انسان برنامه هایى را عرضه مى دارد تا نیازهایش را تأمین نماید؛ برنامه هایى که نه بعضا با عقل قابل درک و نه با حدس و گمان آموختنى است. از سویى، برخى از رهنمودهاى دین ماوراى تجربه و یا درک عقلانى است و از سوى دیگر، انسان در اثر آفرینش ویژه اش مسئولیت پذیر است و مى تواند مکلف به انجام این برنامه ها باشد؛ زیرا اولاً، مانند فرشتگان نیست که مجرد هستند و شهوت و غضب ندارند و عصیان درباره آنها تصور ندارد و ثانیا، انسان موجودى است که عاقل و آزاد و مختار آفریده شده و قدرت آن را دارد که با عقل و تفکر در عواقب امور بیندیشد و مصالح و مفاسد کلى را تشخیص دهد. انسان در اثر همین دو ویژگى مى تواند مکلف باشد.
حال اگر انتخاب دین، براى انسان دستورهایى را به دنبال آورد و به مسئولیت هایى در قبال آنها بینجامد که خارج از حیطه تجربه و یا عقل باشد، انسان نیاز به مرجع و منابعى پیدا مى کند تا راهنماى عملش قرار گیرد. اسلام تنها اعتقاد صحیح را کارساز نمى داند، بلکه مردم در مرحله عمل و رفتار نیز باید راه درست را از نادرست بازشناسند و به خوبى ها عمل کنند و از بدى ها بپرهیزند (فیض کاشانى، 1388، ص 51).
آنچه عهده دار این بخش از برنامه هاى اسلام است فقه یا احکام نام دارد که در حقیقت، مجموعه قوانین عملى اسلام است و از وحى الهى سرچشمه گرفته و با بیان معصومان علیهم السلام تفسیر و تبیین شده است؛ قوانینى که تغییرناپذیر است و تمام موضوعات و مصادیق خارجى و حوادث واقعى را دربر مى گیرد، بى آنکه به اصول آن خدشه اى وارد شود (کلینى، 1387، ص 17).
مکلف شدن براى انسان یک ارزش است؛ انسان از این موهبت الهى برخوردار شده و راه تکامل برایش هموار گشته است. اصولاً انسان نمى تواند با آزادى مطلق زندگى کند و به مصلحت واقعى او نیز نیست. انسان چون در اجتماع زندگى مى کند و به دیگران نیاز دارد باید محدودیت هاى اجتماعى را بپذیرد و چون بنده خداست و در تأمین سعادت نفسانى و اخروى خود به تکالیف الهى و راهنمایى هاى پیامبران نیاز دارد باید محدودیت هاى تکالیف شرعى را نیز قبول نماید و اعمال و حرکات و خواسته هاى نفسانى را بر طبق ضوابط و مقررات شرع تنظیم نماید و چنین محدودیتى به زیان او نخواهد بود. بنابراین، در وهله اول وى نیازمند شناخت احکام است؛ امرى که در قرآن نیز به آن توصیه شده است: چرا از هر گروه از ایشان تنى چند حرکت نمى کنند تا دانش بیاموزند (توبه: 122).
در این ارتباط، در احادیث هم آمده است: اف باد بر هر مسلمانى که در هر هفته یک روز را براى شناخت امر دین خود و پرسش از آن قرار ندهد (مجلسى، 1385، ج 1، ص 176). از نظر مراجع و علماى اسلام، کسى که یادگیرى مسائل مورد ابتلایش را ترک کند و درصدد یادگیرى آنها نباشد فاسق است (انصارى، 1403ق، ص 4).
اما این احکام بر اساس درک عقل بشرى به چهار دسته تقسیم مى شوند:
الف. احکامى که از اول فلسفه آن بر همه آشکار بوده و مردم به تناسب معلومات خود چیزى از آن درک مى کردند؛ مانند حرمت دروغ، خیانت، تهمت، قتل نفس، سرقت؛ و امر به عدالت، نیکى به پدر و مادر و مانند آن؛ منتها براى اینکه مردم را به صورت عمومى موظف به انجام آنها کنند، شکل تشریعى به آن بخشیده اند.
ب. احکامى که فلسفه آن بر توده مردم آشکار نبوده و در متن قرآن و روایات اشاراتى به آن شده است. مثلاً، چون مردم آن عصر از فلسفه سه گانه روزه (اخلاقى، اجتماعى، بهداشتى) باخبر نبوده اند، در یک جا، قرآن با اشاره به تأثیر اخلاقى آن، مى فرماید: لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (بقره: 183). در جایى دیگر، امام صادق علیه السلام فلسفه اجتماعى روزه را مدنظر قرار مى دهد و مى فرماید: لیستوى به الفقیر و الغنى (صدوق، 1390، ج 2، ص 378) و در مورد دیگر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرماید: ... روزه بگیرید تا سالم گردید (نورى، 1430ق، ج 7، ص 502) که اشاره به فلسفه بهداشتى روزه دارد.
ج. احکامى که با گذشت زمان پرده از فلسفه و اسرار آنها برداشته شده و بشر با پیشرفت علم به آنها دست یافته است؛ مثل اثرات زیانبار مشروبات الکلى که هم به روح و جسم انسان آسیب وارد مى سازد و هم بر اجتماع اثرات منفى دارد؛ و یا زیان هاى اخلاقى ـ اقتصادى رباخوارى که بر هیچ کس پوشیده نیست.
د. احکامى هم هست که نه در آغاز، فلسفه آنها روشن بوده و نه در متون چیزى درباره آنها گفته شده و نه پیشرفت علم در کشف آنها ثمرى داشته؛ مانند تعداد رکعات در نمازها و اینکه واقعا چه سرّى در به جا آوردن نماز به این گونه هست؛ اما در کل هیچ فرقى بین این دسته و آن دسته که بعضى از اسرار آنها معلوم مى باشد نیست و همه اوامر الهى و نواهى او با علم به اینکه مصالح و مفاسدى دارند باید به جا آورده شوند تا سعادت و خوشبختى اخروى و دنیوى بشر فراهم گردد.
بنابر آنچه که بیان گردید، یکى از مهم ترین وظایف نظام اسلامى، برنامه ریزى براى پرورش انسان هایى باایمان و عامل به تعالیم الهى است. انجام این رسالت، فرصتى فراهم مى کند تا آحاد جامعه وظایفى را که توسط خداوند تعیین گردیده است انجام دهند و به سوى فلاح و رستگارى گام بردارند (نژادشفیعى، 1389).
انجام این رسالت در کشور ایران به عنوان یک جامعه اسلامى، تا حد زیادى به نهاد آموزش و پرورش واگذار گردیده است. در درون این نهاد، کتاب هاى درسى به عنوان یک سازوکار مؤثر مطرح مى باشد. محتواى این کتاب ها مى تواند نقش مؤثرى در هدایت و پرورش دینى و اسلامى دانش آموزان بخصوص احکام شرعى ایفا کند (همان).
اما اینکه کتاب هاى دینى تا چه حد در ارائه احکام یعنى برنامه هاى عملى مشتمل بر بایدها و نبایدها (فلاح زاده، 1380، ص 19) موفق بوده اند، نیازمند ارزیابى محتوا و یا به عبارتى، تحلیل محتواى کتاب هاى دینى است. تحلیل محتوا درواقع، شیوه پژوهشى به منظور تشریح عینى، منظم و کمّى محتواى آشکار پیام هاى ارتباطى است (برلسون، 2001، ص 10).
با وجود اهمیت و نقش غیرقابل انکارى که آشنایى و عمل به احکام در سعادتمندى و رستگارى انسان دارد، متأسفانه کمتر به آن پرداخته شده است. البته این امر در ارتباط با دختران که زودتر به بلوغ شرعى رسیده و مکلف به احکام الهى مى گردند، ضرورتى دو چندان مى یابد.
ازجمله تحقیقات محدود انجام شده در این ارتباط مى توان به تحقیقات زیر اشاره نمود:
رجب زاده (1372) در پژوهشى، به علل بى رغبتى جوانان به مسائل شرعى به ویژه نماز در شهرستان ارومیه در سال تحصیلى 71ـ72 پرداخته است.
ملک جعفریان (1376) در مطالعه اى در ارتباط با احکام شرعى، این گونه نتیجه گیرى نموده است که عوامل محیطى نظیر مربى پرورشى، شرکت در مراسم مذهبى، کتاب و برنامه هاى آموزشى بر آشنایى دانش آموزان با احکام شرعى تأثیر مستقیمى داشته است.
حمزه (1372) در پژوهشى، دید و نگرش دانش آموزان را نسبت به درس دینى و احکام شرعى مورد ارزیابى قرار داده است. نتایج این تحقیق نشانگر آن است که درصدى از دانش آموزان در عین اینکه به اهمیت درس دینى و احکام موردنیاز اعتقاد دارند، اما نسبت به آن بى علاقه هستند. این درصد در پسران 41/9 درصد و در دختران 94/9 درصد مى باشد.
رهنما، طباطبایى و علیین (1384) در پژوهشى در ارتباط با شناسایى عوامل آسیب زاى دینى، محتواى کتاب هاى درسى دینى را به عنوان یک عامل آسیب زاى مؤثر معرفى نموده اند.
نصر (1386) در مقاله خود با نام جوان مسلمان و دنیاى متجدد به بررسى عوامل مؤثر بر تربیت دینى پرداخته و نقش خانواده، مدرسه و رسانه هاى ملى را از سایر عوامل موثرتر دانسته است.
هدف و سؤالات تحقیق
هدف تحقیق، بررسى محتواى کتاب هاى دینى دوره راهنمایى از لحاظ میزان ارائه احکام شرعى موردنیاز دختران دوره راهنمایى مى باشد.
سؤالات تحقیق نیز عبارتند از:
در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به مؤلفه هاى احکام تکلیفى موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟ در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به مؤلفه هاى احکام تقلیدى موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟ در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به مؤلفه هاى احکام طهارت موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟ در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به مؤلفه هاى احکام مطهرات موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟ در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به مؤلفه هاى احکام عبادى موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟ در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به مؤلفه هاى احکام نگاه کردن موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر در دو مرحله انجام شده است. مرحله اول این پژوهش به منظور شناسایى و استخراج مؤلفه هایى از احکام شرعى که آشنایى با آنها براى دختران نوجوان دوره راهنمایى به عنوان یک امر ضرورى شناخته شده است و همچنین اعتباربخشى فهرست استخراج شده صورت پذیرفته است. بدین منظور، ضمن مطالعات کتابخانه اى و همچنین مصاحبه با تعدادى از کارشناسان علوم دینى، فهرستى از احکام ضرورى براى دختران این مقطع سنى استخراج گردید و سپس به منظور اعتباربخشى به مقولات و خرده مقولات پیشنهادشده در ارتباط با احکام ضرورى، فهرست استخراج شده به متخصصانى که هم در زمینه احکام مسلط بوده و هم سابقه تدریس در دوره راهنمایى را دارا بودند، ارائه گردید.
در مرحله دوم پژوهش کتاب هاى درسى دینى براساس این مؤلفه ها و خرده مؤلفه هاى مربوط به هریک مورد تحلیل قرار گرفت.
بنابراین، روش تحقیق حاضر در مرحله اول به ترتیب، توصیفى از نوع اسنادى و میدانى است و در مرحله دوم، تحلیل محتوا از نوع کمّى است. گال و همکاران (1382) تحلیل محتوا در پژوهش کمّى را یک فن پژوهشى براى توصیف عینى، نظام دار و کمّى ظاهر محتواى رسانه ارتباطى تعریف کرده اند. بر این اساس، آنان معتقدند که اکثر تحلیل هاى محتوا در آموزش و پرورش شامل جمع آورى داده ها درباره جنبه هاى مختلف پیام رمزگردانى شده در محصول ارتباطات است (ر.ک: گال، 1382).
در تحلیل محتوا از طرح برآورد پدیده در متن داده ها که اصلى ترین نوع طرح تحقیق در تحلیل محتواست، استفاده مى گردد. داده ها بر حسب فراوانى وقوع، توصیف مى شوند و کمّیت ها، حاصل شمارش فراوانى هستند.دراین خصوص، کمّیت هاى مقدارى را به طبقه اى از واحدهاى ضبط پیوند، و گستره متن را تقلیل مى دهند (حکیم زاده، 1386).
جامعه و نمونه آمارى پژوهش
جامعه آمارى این پژوهش در بخش مبانى نظرى شامل کلیه متون مرتبط با احکام شرعى بوده که از منابع معتبر علمى تهیه شده است. در بخش دوم (تحلیل محتوا)، جامعه آمارى مجموعه کتاب هاى درسى دینى دوره راهنمایى (شامل 3 عنوان کتاب در یک موضوع) بود که وزارت آموزش و پرورش در سال 1390 (کتب پایه اول و دوم) و در سال 1388 (کتاب پایه سوم) چاپ کرده است. انتخاب دوره راهنمایى به این دلیل بود که پس از تأکید بر آموزش پایه در مرحله ابتدایى، دوره راهنمایى شروع مرحله آموزش هاى عمومى است و هنوز برنامه درسى تخصصى و دانشگاه محور دوره متوسطه شروع نشده است؛ ازاین رو، مى توان انتظار داشت که در محتواى کتاب هاى درسى، توجه بیشترى به آموزش مسائل فقهى و احکام شود و همچنین با توجه به بازه سنى دانش آموزان در این مقطع، در این پژوهش، نمونه برابر جامعه در نظر گرفته شد.
ابزار گردآورى داده ها
به منظور استخراج فراوانى مفاهیم مرتبط با احکام شرعى در کتب دینى دوره راهنمایى،ازجدول تحلیل محتوا استفاده شد. این جدول شامل 6 مفهوم کلیدى، و هر مفهوم شامل تعدادى مؤلفه است که جمعا 127 مؤلفه را دربر مى گیرد.
روایى و پایایى ابزار: براى بررسى روایى ابزار جمع آورى اطلاعات در این پژوهش، سیاهه ها در اختیار 8 تن از متخصصان فقه اسلامى قرار گرفت و پس از اخذ نظرات آنها، تجدیدنظرهایى به عمل آمد و فهرست نهایى آن تنظیم شد.
به منظور پایایى تحلیل محتوا، سیاهه ها براى تحلیل محتوا در اختیار یکى از استادان برنامه ریزى درسى قرار داده شد. محتواى کتاب ها همزمان توسط محقق و استاد مذکور مورد تحلیل قرار گرفت؛ مقدار ضریب توافق بین اندازه گیرى هاى مستقل دو محقق، حدود 89 درصد برآورده شد که نشان از پایایى ابزار مورد استفاده دارد.
روش جمع آورى و تجزیه و تحلیل اطلاعات
در این پژوهش، واحد ثبت، مفاهیم مطرح شده در صفحات کتاب هاى درسى بودند و طبقات تحلیل خرده مؤلفه هاى احکام شرعى که آشنایى با آنها به عنوان یک ضرورت مطرح است، در نظر گرفته شدند. مبناى شمارش در این پژوهش فراوانى واحدهاى ثبت شده بود.
به منظور رمزگذارى اطلاعات، به هر طبقه یک کد داده شد و مفاهیم مطرح شده در هر صفحه مورد بررسى قرار گرفت و هر مفهوم با توجه به کدهاى در نظر گرفته شده کدگذارى شد و سرانجام، تعداد واحدهاى داراى کد مشابه، شمارش شده و فراوانى آن در خانه مقابل هر مؤلفه در سیاهه ثبت شد و سپس درصد هر مفهوم محاسبه گردید.
یافته هاى پژوهش
سؤال اول: در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به اقسام احکام تکلیفى (واجب، حرام، مستحب، مکروه، مباح) موردنیاز دانش آموزان دخترمقطع راهنمایى اشاره شده است؟
جدول 1: میزان مفاهیم ضرورى درج شده در کتاب هاى دینى دوره راهنمایى در ارتباط با احکام تکلیفى
|
مؤلفه های تحلیل |
پایه فراوانی |
پایه اول |
پایه دوم |
پایه سوم |
مجموع |
|
تعریف احکام تکلیفی |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اقسام احکام تکلیفی |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل حرام |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل واجب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
اقسام واجب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل مستحب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل مکروه |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
عمل مباح |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهیم مرتبط با احکام تکلیفی |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهیم مرتبط با احکام در کتاب |
فراوانی |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
نسبت مفاهیم احکام تکلیفی نسبت به کل احکام |
درصد |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهیم مندرج در کتاب |
فراوانی |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
نسبت مفاهیم مربوط به احکام تکلیفی نسبت به کل کتاب |
درصد |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام نسبت به کل کتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول شماره (1) داده هاى به دست آمده از تحلیل محتواى کتاب هاى درسى دینى در ارتباط با احکام تکلیفى نشانگر آن است که از کل مفاهیم مطرح شده در کتاب اول راهنمایى در ارتباط با احکام (67/38 درصد)، هیچ یک از مفاهیم موردنظر در ارتباط با احکام تکلیفى مطرح نشده است. در کتاب دینى پایه دوم نیز از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (80/22 درصد) مطلبى در ارتباط با احکام تکلیفى و مؤلفه هاى آن مطرح نشده است و در کتاب دینى پایه سوم نیز از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (09/37 درصد) مطلبى در ارتباط با احکام تکلیفى و مؤلفه هاى آن مطرح نشده است. بنابراین، مى توان گفت: در محتواى آموزشى کتاب هاى دینى دوره راهنمایى به احکام تکلیفى توجهى نشده است.
سؤال شماره دو: در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به احکام تقلید موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟
جدول 2: میزان مفاهیم ضرورى درج شده در کتاب هاى دینى دوره راهنمایى در ارتباط با احکام تقلید
|
مؤلفه های تحلیل |
پایه فراوانی |
پایه اول |
پایه دوم |
پایه سوم |
مجموع |
|
تعریف تقلید |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعریف اجتهاد و اهمیت آن |
فراوانی |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
تعریف مرجع تقلید |
فراوانی |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
شرایط مرجع تقلید |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعریف مقلد |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعریف بالغ |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعریف تکلیف |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعریف مکلف |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تعریف فتوا |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
ولی فقیه ، حکم حاکم |
فراوانی |
0 |
0 |
2 |
2 |
|
تعریف احتیاط |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
احتیاط واجب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
احتیاط مستحب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهیم مرتبط با احکام تقلید |
فراوانی |
0 |
0 |
4 |
4 |
|
کل مفاهیم مرتبط با احکام |
فراوانی |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام تقلید نسبت به کل احکام |
درصد |
0 |
0 |
5.79% |
2.94% |
|
مجموع مفاهیم مندرج در کتاب |
فراوانی |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
نسبت مفاهیم مربوط به احکام تقلید نسبت به کل کتاب |
درصد |
0 |
0 |
2.15% |
0.98% |
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام نسبت به کل کتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول (2) داده هاى به دست آمده از تحلیل محتواى کتاب هاى درسى دینى در ارتباط با احکام تقلید نشانگر آن است که از کل مفاهیم مطرح شده در کتاب اول راهنمایى در ارتباط با احکام (67/38 درصد)، هیچ یک از مفاهیم موردنظر در ارتباط با احکام تقلید مطرح نشده است. در کتاب دینى پایه دوم نیز از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (80/22 درصد) مطلبى در ارتباط با احکام تقلید و مؤلفه هاى آن مطرح نشده است و در کتاب دینى پایه سوم از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (09/37 درصد)، 79/5 درصد آن در ارتباط با احکام تقلید مطرح شده است.
سؤال شماره سه: در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به احکام طهارت موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟
جدول 3: میزان مفاهیم ضرورى درج شده در کتاب هاى دینى دوره راهنمایى در ارتباط با احکام طهارت
|
مؤلفه های تحلیل |
پایه فراوانی |
پایه اول |
پایه دوم |
پایه سوم |
مجموع |
|
|
طهارت |
تعریف طهارت |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
طهارت باطنی |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
طهارت ظاهری |
فراونی |
2 |
0 |
0 |
2 |
|
|
وضو |
تعریف وضو |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
وضو ترتیبی |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
افعال وضو |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
وضوی ارتماسی |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرایط آب و ظرف وضو |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرایط اعضای وضو |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرایط کیفیت وضو |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرایط وضو گیرنده |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
وضوی جبیره ای |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شکیات وضو |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
زمان وجوب وضو |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
چگونگی ابطال وضو |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
غسل |
تعریف غسل |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
موارد غسل واجب |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
موارد غسل مستحب |
فراونی |
0 |
1 |
0 |
1 |
|
|
نحوه انجام غسل ترتیبی و مسائل آن |
فراونی |
0 |
3 |
8 |
11 |
|
|
نحوه انجام غسل ارتماسی |
فراونی |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
|
شکیات غسل |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
غسل حیض |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
غسل استحاضه |
فراونی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
تیمم |
موارد انجام تیمم و مسائل آن |
فراونی |
0 |
0 |
4 |
4 |
|
اعمال تیمم به ترتیب و مسائل مربوطه |
فراونی |
0 |
0 |
6 |
6 |
|
|
چیزهایی که تیمم بر آنها صحیح است |
فراونی |
0 |
0 |
4 |
4 |
|
|
شرایط صحت تیمم و مسائل آن |
فراونی |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
|
نجاسات |
تعریف نجاست |
فراونی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
موارد نجاسات |
فراونی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
احکام نجاست |
فراونی |
5 |
0 |
3 |
8 |
|
|
مجموع مفاهیم مرتبط با احکام طهارت |
فراوانی |
9 |
4 |
27 |
40 |
|
|
کل مفاهیم مرتبط با احکام |
فراوانی |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام طهارت نسبت به کل احکام |
درصد |
21.95% |
15.38% |
39.13% |
29.41% |
|
|
مجموع مفاهیم مندرج در کتاب |
فراوانی |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
|
نسبت مفاهیم مربوط به احکام طهارت نسبت به کل مفاهیم کتاب |
درصد |
49/8% |
50/3% |
51/14% |
85/9% |
|
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام نسبت به کل کتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول (3) داده هاى به دست آمده از تحلیل محتواى کتاب هاى درسى دینى در ارتباط با احکام طهارت نشانگر آن است که از کل مفاهیم مطرح شده در کتاب اول راهنمایى در ارتباط با احکام (67/38 درصد)، 95/21 درصد آن در ارتباط با احکام طهارت و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کتاب دینى پایه دوم نیز از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (80/22 درصد)، 38/15 درصد در ارتباط با احکام طهارت و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کتاب دینى پایه سوم از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (09/37 درصد)، 13/39 درصد آن در ارتباط با احکام طهارت و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کل 41/29 درصد از مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام در سه کتاب در ارتباط با احکام طهارت مى باشد.
سؤال شماره چهار: در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به احکام مطهرات موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟
جدول 4: میزان مفاهیم ضرورى درج شده در کتاب هاى دینى دوره راهنمایى در ارتباط با احکام مطهرات
|
مولفه های تحلیل |
پایه فراوانی |
پایه اول |
پایه دوم |
پایه سوم |
مجموع |
|
|
مطهرات |
تعریف مطهرات |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
انواع پاک کننده ها |
فراوانی |
1 |
0 |
1 |
2 |
|
|
آب |
اقسام آب ها |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
احکام آب مضاف |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
اقسام آب مطلق |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
احکام آب قلیل |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
احکام آب کر،جاری، چاه، باران |
فراوانی |
1 |
0 |
6 |
7 |
|
|
شک در آب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
چگونگی تطهیر اشیا نجس با آب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرایط مطهر بودن آب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
شرایط پاک کنندگی زمین |
فراوانی |
1 |
0 |
1 |
2 |
|
|
آفتاب |
شرایط پاک کنندگی آفتاب |
فراوانی |
1 |
0 |
2 |
3 |
|
شرایط مطهر بودن آفتاب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
استحاله |
تعریف استحاله |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
موارد استحاله |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
انتقال |
موارد انتقال |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
تبعیت |
موارد پاک شدن اشیا با تبعیت |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
موارد پاک شدن نجاست با برطرف شدن عین نجاست |
فراوانی |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
|
مجموع مفاهیم مرتبط با احکام مطهرات |
فراوانی |
6 |
0 |
11 |
17 |
|
|
کل مفاهیم مرتبط با احکام |
فراوانی |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام مطهرات نسبت به کل احکام |
درصد |
14.63% |
. |
15.94% |
12.5% |
|
|
مجموع مفاهیم مندرج در کتاب درسی |
فراوانی |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
|
نسبت مفاهیم مربوط به احکام مطهرات نسبت به کل کتاب |
درصد |
66/5% |
0 |
91/5% |
18/4% |
|
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام نسبت به کل کتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول (4) داده هاى به دست آمده از تحلیل محتواى کتاب هاى درسى دینى در ارتباط با احکام مطهرات نشانگر آن است که از کل مفاهیم مطرح شده در کتاب اول راهنمایى در ارتباط با احکام (67/38 درصد)، 63/14 درصد آن در ارتباط با احکام مطهرات و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کتاب دینى پایه دوم نیز از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (80/22 درصد)، هیچ یک از مفاهیم موردنظر در ارتباط با احکام مطهرات و مؤلفه هاى آن مطرح نشده است. در کتاب دینى پایه سوم از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (09/37 درصد)، 94/15 درصد آن در ارتباط با احکام مطهرات و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کل، 5/12 درصد از مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام در سه کتاب در ارتباط با احکام مطهرات مى باشد.
پرسش جزئى شماره پنج: در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به احکام عبادى موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟
جدول 5: میزان مفاهیم ضرورى درج شده در کتاب هاى دینى دوره راهنمایى در ارتباط با احکام عبادى
|
مؤلفه های تحلیل |
پایه فراوانی |
پایه اول |
پایه دوم |
پایه سوم |
مجموع |
|
|
نماز |
انواع نمازهای واجب |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
آداب نماز |
فراوانی |
1 |
3 |
0 |
4 |
|
|
وقت نمازهای یومیه |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
وقت نمازهای واجب غیر یومیه |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
احکام قبله |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
وظیفه کسی که جهت قبله را نمی داند |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
لباس و بدن نمازگزار، مسائل مربوطه |
فراوانی |
3 |
6 |
15 |
24 |
|
|
مقدار پوشش در نماز |
فراوانی |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
|
شرایط مکان نماز گزار |
فراوانی |
0 |
2 |
0 |
2 |
|
|
واجبات نماز |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
موارد واجب رکنی در نماز |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
موارد واجب غیر رکن در نماز |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام نیت |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام تکبیرة الاحرام |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام قیام |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام قرائت |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام ذکر |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام رکوع |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام سجود، سجده سهو،سجده واجب قرآن |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام تشهد |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام سلام |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به احکام ترتیب و موالات |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
|
توجه به مبطلات نماز |
فراوانی |
2 |
2 |
4 |
8 |
|
|
توجه به شکیات نماز ، کثیرالشک |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
توجه به نماز مسافر |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
نمازهای قضا |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
ادامه جدول 5: میزان مفاهیم ضرورى درج شده در کتاب هاى دینى دوره راهنمایى در ارتباط با احکام عبادى
با توجه به جدول (5) داده هاى به دست آمده از تحلیل محتواى کتاب هاى درسى دینى در ارتباط با احکام عبادى نشانگر آن است که از کل مفاهیم مطرح شده در کتاب اول راهنمایى در ارتباط با احکام (67/38 درصد)، 09/56 درصد آن در ارتباط با احکام عبادى و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کتاب دینى پایه دوم نیز از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (80/22 درصد)، 61/84 درصد در ارتباط با احکام عبادى و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کتاب دینى پایه سوم از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (09/37 درصد)، 88/31 درصد آن در ارتباط با احکام عبادى و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کل، 26/49 درصد از مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام در سه کتاب در ارتباط با احکام عبادى مى باشد.
پرسش جزئى شماره شش: در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به احکام نگاه کردن موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟
جدول 6: میزان مفاهیم ضرورى درج شده در کتاب هاى دینى دوره راهنمایى در ارتباط با احکام نگاه کردن
|
مؤلفه های تحلیل |
پایه فراوانی |
پایه اول |
پایه دوم |
پایه سوم |
مجموع |
|
توجه به محرم و نامحرم |
فراوانی |
2 |
0 |
0 |
2 |
|
محارم نسبی و موارد آن |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محارم سببی و موارد آن |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
محارم رضاعی و موارد آن |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
حکم نگاه به محارم |
فراوانی |
1 |
0 |
0 |
1 |
|
حکم نگاه به غیر محارم |
فراوانی |
0 |
0 |
3 |
3 |
|
اهمیت پوشش |
فراوانی |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
میزان پوشش برای زنان از نامحرم |
فراوانی |
0 |
0 |
1 |
1 |
|
میزان پوشش برای مردان از نامحرم |
فراوانی |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
مجموع مفاهیم مرتبط با احکام نگاه کردن |
فراوانی |
3 |
0 |
5 |
8 |
|
کل مفاهیم مرتبط با احکام |
فراوانی |
41 |
26 |
69 |
136 |
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام نگاه کردن نسبت به کل احکام |
درصد |
7.31% |
0 |
7.24% |
5.88% |
|
مجموع مفاهیم مندرج در کتاب |
فراوانی |
106 |
114 |
186 |
406 |
|
نسبت مفاهیم مربوط به احکام نگاه کردن |
درصد |
83/2% |
0 |
68/2% |
97/1% |
|
نسبت مفاهیم مرتبط با احکام نسبت به کل کتاب |
درصد |
38.67% |
22.80% |
37.09% |
33.49% |
با توجه به جدول (6) داده هاى به دست آمده از تحلیل محتواى کتاب هاى درسى دینى در ارتباط با احکام نگاه نکردن نشانگر آن است که از کل مفاهیم مطرح شده در کتاب اول راهنمایى در ارتباط با احکام (67/38 درصد)، 31/7 درصد آن در ارتباط با احکام نگاه کردن و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کتاب دینى پایه دوم نیز از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (80/22 درصد)، هیچ یک از مفاهیم موردنظر در ارتباط با احکام نگاه کردن و مؤلفه هاى مطرح نشده است. در کتاب دینى پایه سوم از کل مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام (09/37 درصد)، 24/7 درصد آن در ارتباط با احکام نگاه کردن و مؤلفه هاى آن مطرح شده است. در کل 88/5 درصد از مفاهیم مطرح شده در ارتباط با احکام در سه کتاب در ارتباط با احکام نگاه کردن مى باشد.
پرسش اصلى پژوهش: در محتواى کتاب هاى دینى تا چه حد به احکام شرعى موردنیاز دانش آموزان دختر مقطع راهنمایى اشاره شده است؟
جدول 7: میزان توجه به احکام شرعى در کتب درسى دینى دوره راهنمایى
|
مفاهیم مورد تحلیل |
احکام تکلیفی |
احکام تقلید |
احکام طهارت |
احکام مطهرات |
احکام عبادی |
احکام نگاه |
مجموع |
|||||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|
|
پایه اول |
0 |
. |
0 |
. |
9 |
8.49% |
6 |
5.66% |
23 |
21.69% |
3 |
2.83% |
41 |
38.67% |
|
پایه دوم |
0 |
. |
0 |
. |
4 |
3.50% |
0 |
. |
22 |
9.29% |
0 |
0 |
26 |
22.80% |
|
پایه سوم |
0 |
. |
4 |
2.15% |
27 |
4.51% |
11 |
5.91% |
22 |
1.82% |
5 |
2.68% |
69 |
37.09% |
|
مجموع |
0 |
. |
4 |
0.98% |
40 |
9.85% |
17 |
4.18% |
69 |
16.99% |
8 |
1.97% |
136 |
33.49% |
|
مجموع مفاهیم کتب |
پایه اول |
پایه دوم |
پایه سوم |
جمع |
||||||||||
|
106 |
114 |
186 |
406 |
|||||||||||
در پاسخ به این سؤال پژوهش، همان گونه که جدول شماره 7 گویاست، از 406 مفهوم مندرج در کتاب هاى درسى دینى دوره راهنمایى، 136 مفهوم ـ 41 مفهوم در کتاب دینى پایه اول، 26 مفهوم در کتاب پایه دوم، 69 مفهوم در کتاب پایه سوم ـ مرتبط با احکام شرعى در سه پایه (اول، دوم و سوم) راهنمایى بوده است و بنابراین، در کتاب هاى دینى سه پایه دوره راهنمایى از کل مفاهیم مطرح شده در این سه کتاب (406 مفهوم) تنها 136 مفهوم در ارتباط با احکام شرعى بوده است.
بحث و نتیجه گیرى
یافته هاى جدول (1) نشان مى دهد که از کل مفاهیم مطرح شده در کتاب هاى اول، دوم و سوم راهنمایى در ارتباط با احکام، هیچ یک از مفاهیم مرتبط با احکام تکلیفى مطرح نشده است. این در حالى است که شروع آشنایى با احکام شرعى مستلزم دانستن احکام تکلیفى است؛ چراکه تا زمانى فرد تکلیف و وظیفه خود را نسبت به اعمال و رفتارش، مانند واجب بودن و حرام بودن (احکام تکلیفى) نداند، نمى تواند از شرایط صحت وضعیت و کیفیت اعمال (احکام وضعى) آگاه شود. بنابراین، فرد باید از احکام تکلیفى آگاهى داشته باشد تا بتواند بر سایر احکام نیز تسلط یابد. حال آنکه مى بینیم در کتب تعلیمات دینى دوره راهنمایى به احکام تکلیفى و مقوله هاى آن در هیچ یک از پایه ها اشاره اى نشده است.
براساس یافته هاى جدول (2) تنها در کتاب سوم راهنمایى، آن هم به صورت بسیار محدود، به احکام تقلید اشاره شده است، درصورتى که از مکلف شدن دختران در این پایه تحصیلى 4 سال مى گذرد.
یافته هاى جدول (3) بیانگر آن است که به برخى از خرده مؤلفه هاى اساسى احکام طهارت، مانند وضو، در کتاب هاى سه پایه هیچ اشاره اى نشده است. البته درست است که در کتاب هاى دینى دوره ابتدایى در ارتباط با وضو مطالبى آورده شده است، اما مسلما تکرار آن مى تواند در فرزندانى که از حمایت دینى کمتر برخوردارند، زمینه رفع شبهات و اشتباهات باقى مانده را فراهم نماید.
بر اساس یافته هاى جدول (4) در کتاب دینى دوم راهنمایى اشاره اى به احکام مطهرات نشده است، درصورتى که بهتر است ارتباط دانش آموزان با یک مبحث قطع نشده و به تدریج و زنجیروار بر اساس تناسب سنى آنها در هر سه کتاب به طور متوازن ارائه گردد.
یافته هاى جدول (5) نشان مى دهد که مفاهیم احکام عبادى درصد بیشترى از کل مفاهیم مطرح شده در کتاب هاى سه پایه در ارتباط با احکام را به خود اختصاص داده است.
بر اساس یافته هاى جدول (6) در کتاب دینى دوم راهنمایى هیچ اشاره اى به احکام نگاه کردن نشده است؛ این در حالى است که در دنیاى توسعه و پیشرفت امروز با حضور توأمان زن و مرد در جامعه مواجه مى باشیم. حضور در این اجتماعات و فعالیت سالم، مرزها و محدودیت هایى را مى طلبد که نه تنها دست و پاگیر نیستند، بلکه خود مقدمه پیشرفت و توسعه اند. یکى از مرزهاى مهمى که اسلام براى حضور سالم در محیط مشترک در نظر گرفته است، بحث نگاه کردن، محرم و نامحرم و احکام مربوط به آن است که متأسفانه در کتب تعلیمات دینى دوره راهنمایى آن گونه که باید توجهى به آن مبذول نشده است؛ چه بسا که این سهل انگارى ها سرچشمه بسیارى از انحرافات و لغزش ها در نسل نوجوان و جوان مى باشد.
پیشنهادها
با توجه به اینکه دانش آموزان دختر زودتر از دانش آموزان پسر مکلف مى شوند و مسائل مبتلابه دختران نسبت به پسران بعد از دوره بلوغ تفاوت داشته و احکام خاصى براى دختران مطرح است، ازاین رو، به مسئولان پیشنهاد مى گردد که کتاب هاى درسى دینى دختران و پسران را از زمان سن بلوغ دختران از یکدیگر مجزا نمایند.
همان گونه که نتایج تحقیق حاضر نشان مى دهد، در ارتباط با احکام تکلیفى در سه کتاب دینى دوره راهنمایى سخنى به میان نیامده است. این در حالى است که چند سال از مکلف شدن دانش آموزان دختر سنین راهنمایى گذشته است. ازاین رو، به مسئولان پیشنهاد مى گردد که متناسب با سن و درجه فهم دانش آموزان این مقطع سنى، احکام موردنیاز آنها در این ارتباط را در کتاب هاى دوره راهنمایى مطرح نمایند.
با توجه به اینکه در ارتباط با بعضى از احکام تنها در یک سال تحصیلى، آن هم به صورت جزئى مطالبى درج شده است، پیشنهاد مى گردد در ارتباط با آموزش و عمق بخشى به تأثیر برخى از این احکام، مانند احکام نگاه کردن و یا در کل احکام مربوط به محرم و نامحرم، به تکرار آنها در کتاب هاى دینى هر سه پایه پرداخته شود.
منابع
انصارى، مرتضى (1403ق)، مجمع المسائل، قم، دارالقران الکریم.
حکیم زاده، رضوان، تحلیل محتواى کتاب هاى درسى دوره راهنمایى با توجه به مسائل و مباحث روز جهانى در حوزه برنامه درسى (1386)، مطالعات برنامه درسى، سال اول، ش 5، ص 27ـ54.
حمزه، رضا (1372)، دید و نگرش دانش آموزان نسبت به درس دینى و قرآن، سمنان، اداره کل آموزش و پرورش.
رجب زاده، بهمن (1372)، علل بى رغبتى جوانان به مسائل شرعى به ویژه نماز، آذربایجان غربى، شوراى تحقیقات سازمان آموزش و پرورش.
رهنما، اکبر، فرزانه طباطبایى و حمید علیین، آسیب شناسى تربیت دینى دانش آموزان از دیدگاه مدیران مدارس راهنمایى شهر تهران (1384)، دانشور رفتار، ش 7، ص 43ـ54.
صدوق، محمدبن على (1390)، علل الشرایع، قم، مؤمنین.
فلاح زاده، محمدحسین (1380)، آموزش فقه، قم، الهادى.
فیض کاشانى، ملّامحسن (1388)، الوافى، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین على علیه السلام.
گال، مردیت و همکاران (1382)، روش هاى تحقیق کمّى و کیفى در علوم تربیتى و روان شناسى، ترجمه احمد نصر و دیگران، تهران، سمت.
مجلسى، محمدباقر (1385)، بحارالانوار، قم، نشر فقه.
ملک جعفریان، عباس (1376)، بررسى میزان اطلاعات و نگرش دانش آموزان دختر راهنمایى و دبیرستان استان سمنان نسبت به احکام شرعى، سمنان، شوراى تحقیقات اداره کل آموزش و پرورش.
نژادشفیعى، محبوبه (1389)، تحلیل محتواى کتاب هاى دین و زندگى دوره متوسطه، کرمان، پژوهشکده تعلیم و تربیت.
نصر، سیدحسین، (1386)، جوان مسلمان و دنیاى متجدد، ترجمه مرتضى اسعدى، تهران، طرح نو.
نورى، میرزاحسین (1430ق)، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسة آل البیت.
