استقلال قرآن از امور انسانی
Article data in English (انگلیسی)
استقلال قرآن از امور انسانی
مصطفی کریمی
(دانش آموخته حوزه علمیه و کارشناس ارشد علوم قرآنی)
چکیده
هر چند خدای متعال قرآن کریم را برای هدایت انسان ها نازل کرده است و لذا فی الجمله، برخی امور انسانی در این زمینه مورد عنایت بوده است، اما قرآن کریم مستقل از امور انسانی بوده و هیچ امر انسانی در آن تأثیر نداشته و هیچ مطلب یا فرهنگ غلطی از زمان نزول، در آن منعکس نشده است؛ زیرا وجود مطالب غیر واقع در قرآن با هدف اصلی آن یعنی هدایت مردم منافات دارد. البته چون خداوند قرآن را برای هدایت فرو فرستاده، به برخی از امور انسانی عنایت داشته و از آنها استفاده و به گزینی کرده است. قرآن به زبان قوم است و از مثال ها، تعبیرات، استعارات، کنایات و لغات دخیلِ رایج در بین مردم بهره جسته و مصلحت مخاطبان را رعایت نموده است. استقلال قرآن کریم از امور انسانی یکی از مبانی تفسیر به شمار می آید.
کلیدواژه ها: قرآن، امور انسانی، استقلال، جاودانگی، نزول، فرهنگ، زبان، مصلحت، مخاطبان.
مقدّمه
یکی از مسائل نیازمند بررسی در باب شناخت قرآن، استقلال آن از امور انسانی است. توضیح آنکه خداوند قرآن کریم را برای هدایت انسان و جبران ناتوانی وی در شناخت هدف آفرینش و نمایاندن راه رسیدن به آن هدف، وحی نموده1 و در نتیجه، برخی امور انسانی ـ فی الجمله ـ مورد عنایت خداوندی بوده است. حال این پرسش رخ می نماید که عنایت به امور انسانی چگونه بوده است؟ آیا این عنایت به صورت بهره گیری و استفاده بهینه خداوند از آنها در جهت اثرگذاری هرچه بیشتر بر مخاطبان برای توفیق افزون تر در هدایت مردم بوده است یا به شکل اثرپذیری یا شکل دیگر؟ اهمیت این بحث و پاسخ به این پرسش ها بدان روست که افزون بر تأثیر در شناخت صحیح قرآن، از جمله مبانی تفسیر در فهم قرآن است.
ادعای جاودانه و جهانی بودن قرآن2 در میان کتاب های آسمانی، اهمیت موضوع را دو چندان کرده است؛ زیرا ممکن است گفته شود: با اثبات تأثیرپذیری قرآن کریم از امور انسانی، به دلیل آنکه این امور ویژه مردمان عصر نزول بوده، پس قرآن کریم محدود به آن افراد و آن زمان است. به رغم انجام برخی تحقیقات در این باره،3 نگاه جدید به این موضوع و اثبات استقلال قرآن کریم ـ که از جمله مبانی تفسیر به حساب می آید ـ ضروری است. در سایه آن، روشن خواهد شد که قرآن کریم خالی از هر سخن باطل و غیرواقعی است. برای اثبات این مدعا، دیدگاه های دیگر در این باره نیز نقد و بررسی می شوند. پیش تر این نکته یادآوری می شود که منشأ الهی داشتن قرآن اصل مسلّم و یکی از پیش فرض های بحث است و دیدگاه ها در قلمرو پذیرش این اصل طرح و بررسی می شوند. بنابراین، دیدگاه های نادرستی که قرآن را بشری و یا ساخته ذهن پیامبر می دانند خارج از این بحث قرار دارند.4
دیدگاه ها
درباره مسئله مورد بحث، سه دیدگاه کلی مطرح است:
- 1. قرآن، بازتاب زبان، فرهنگ و باورهای مردمان عصر نزول است.
- 2. قرآن از زبان، فرهنگ و باورهای مردم عصر نزول اثر پذیرفته است.
- 3. نزول قرآن به زبان قوم و با عنایت به فرهنگ و باورهای مردم عصر نزول و طرد عناصر منفی آن بوده است.
1. قرآن؛ بازتاب زبان، فرهنگ و باورهای مردمان عصر نزول
بر اساس این دیدگاه، قرآن بازتاب تصورات و فرهنگ مردم عصر نزول آن است. همین امر دلیل آمدن مسائلی همچون جن، چشم زخم و سحر در قرآن است، با اینکه این امور واقعیت ندارند و از افکار و عقاید نادرست دوران جاهلی بوده و علم نیز آنها را تأیید نمی کند. این دیدگاه با تأکید بر نزول قرآن به زبان مخاطبان، دو دلیل متفاوت بر مدعای خود آورده است که عبارتند از:
الف. زبان، بازتاب تصورات ذهنی انسان
قرآن به زبان و لغت بشری است و واژگان نه بازتاب مستقیم جهانِ خارج و واقع، بلکه نشانه های حاکی از «تصورات» و مفاهیمی است که در ذهن خودآگاه یا ناخودآگاه جمعی افراد پایدارند. از این رو، اگر قرآن کریم از جن، چشم زخم و سحر سخن می گوید، بدین سبب است که مردم صدر اسلام وجود آنها را قبول داشتند. پس این گونه الفاظ به کار رفته در قرآن، بر مفاهیم ذهنی آنها دلالت دارد. از این رو، برای اثبات واقعیت داشتن سحر، نمی توان به روایتی استناد کرد که در آن از مسحور شدن پیامبر به دست یهودیان یاد می شود؛ زیرا فرهنگِ آن زمان، پدیده سحر را باور داشت، نه اینکه واقعا چنین چیزی وجود داشته باشد.5
نقد: این دیدگاه از چند جهت قابل نقد است:
اولاً، این دیدگاه مبتنی بر نظریه ناصحیح نشانه ای در باب لفظ و معناست که اولین بار فردینان دی سوسور مطرح کرد6 و ابوزید و مترجم سخن وی آن را پذیرفته و نقل کرده اند.7 طبق این نظر، الفاظ نه بر جهان خارج، بلکه بر مفاهیم ذهنی دلالت دارند و در آنها به کار می روند که ممکن است مابازای خارجی نداشته باشد. به همین دلیل، اشکالات جدّی بر آن وارد است؛8 از جمله:
- 1. مفاهمه مشکل است؛ زیرا ممکن است دو طرف سخن نسبت به شی ء موردنظر، ذهنیت مشترکی نداشته باشند.
- 2. اگر لفظ بر معنای موجود در ذهن و مراد متکلّم وضع شود، نمی توان از صحّت یک کلام سخنی به میان آورد؛ مثلاً، اگر گفته شود: «آب از دو واحد هیدروژن و یک واحد اکسیژن تشکیل شده است»، نمی توان بحث کرد که آیا واقعا چنین است؛ چون معلوم نیست مراد گوینده و آنچه در ذهن اوست، چیست.
- 3. لفظی که ـ مثلاً ـ برای خورشید ذهنی وضع شده است، بر خارج انطباق ندارد؛ زیرا کلمه «خورشید» به ذهنی بودن مقیّد است و هیچ گاه مفهوم ذهنی بر خارج صدق نمی کند، مگر اینکه جهت ذهنی، که بخشی از آن است، حذف شود که در این صورت، مَجاز خواهد بود.9
ثانیا، چگونه الفاظ قرآن حاکی از ذهن است، نه واقع! آن هم حاکی از ذهن پرخطای بشر که لازمه آن بیان عقاید خرافی و گرفتار کردن انسان ها در نادانی است، و حال آنکه هدف قرآن هدایت انسان است و قرآن خود را نور و کتاب هدایت معرفی می کند؟
«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدی لِلنَّاسِ» (بقره: 185)؛ ماه رمضان که در آن قرآن فرو فرستاده شده، که راهنمای مردم است.
«وَ أَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ نُورا مُبِینا» (نساء: 174)؛ و نوری آشکار به سوی شما فرستادیم.
نیز قرآن کریم خود را به دور از هر باطلی معرفی می نماید:
«لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»(فصلت: 42)؛ از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید. قرآن [نامه]ای است از سوی حکیمی ستوده [صفات].
ثالثا، دلیل مقبولی بر خرافی بودن اعتقاد به وجود جن و چشم زخم اقامه نشده و عدم تأیید علم دلیل بر حقیقت نداشتن آنها نیست؛ زیرا اینها همانند بسیاری از امور، از حیطه علوم تجربی خارجند. علوم امروزی از راه تجربه نمی توانند حقیقت وحی، معجزه پیامبران، فرشتگان و بسیاری از دیگر موضوعات بیان شده در متون دینی را تبیین کنند.
چشم زخم نیز نه تنها محال عقلی ندارد، بلکه شواهد روزمرّه، تأثیر چشم برخی افراد را نشان می دهد. علاوه بر آیات قرآن کریم،10 روایات11 نیز بر وجود چشم زخم دلالت دارند؛12 مثلاً، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: اگر چیزی می توانست بر قضا و قدر پیشی گیرد، چشم زدن بود.13
حضرت علی علیه السلام می فرمایند: چشم زخم حقیقت دارد.14
ب. زبان؛ آینه تجلّی فرهنگ
چنان که قرآن کریم می فرماید: زبان قرآن و زبان پیامبران همان زبان قوم بوده است:
«وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ»(ابراهیم: 4)؛ و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم، تا (حقایق را) برای آنان بیان کند.
«زبان قوم» یعنی: قالب فرهنگ قوم. زبان هر قوم آینه و تجلّی فرهنگ، معتقدات، نظریه ها و جهان بینی آن قوم است. بنابراین، در قرآن، فرهنگ و اعتقادات مخاطبان تبلور یافته است که عدم واقع نمایی را در برخی موارد به دنبال دارد.15
نقد: این ادعا که مراد از «لسان» در آیه بیان شده، فرهنگ است و شامل اعتقادات و آداب و رسوم می شود، درست نیست؛ زیرا:
اولاً، واژه «لسان» در لغت عرب، به معنای زبان (= وسیله گویش) و لغت گویش16 است، نه فرهنگ. ابن منظور می نویسد:
و قوله ـ عزّ وجل: «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ»أَی، بِلُغة (= زبان) قومه.
ثانیا، بررسی کاربردهای قرآنی این واژه خلاف این مدعا را ثابت می کند؛ چون در تمام این موارد، لسان به معنای نحوه سخن گفتن و یا وسیله سخن گفتن آمده است؛17 مانند:
«لَا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ» (قیامه: 16)؛18 زبانت را به خاطر عجله برای خواندن آن [= قرآن] حرکت مده.
ثالثا، مفسّران با الهام از کاربردهای قرآنی، واژه «لسان» را به معنای «زبان» گرفته اند. علّامه طباطبائی می فرماید: «اللّسانُ هو اللغة.»19
البته ـ چنان که خواهد آمد ـ معنای «لغت» شامل کنایات، امثال و تشبیهات نیز می شود. بر این اساس، مراد آیه این است که پیامبران به زبان قوم خویش، رسالت و پیام خود را ابلاغ می کردند تا بتوانند پیام الهی را برای مردم بیان کنند. به همین دلیل، در پایان آیه، آمده است: «لِیُبَیِّنَ لَهُمْ»در نتیجه، مردم بدون نیاز به مترجم می توانستند سخنان پیامبر خویش را درک کنند.20
شیخ طوسی در تفسیر این آیه نورانی آورده است: خداوند بلند مرتبه [در این آیه] خبر داده است که در زمان های پیشین، هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستاده است تا وقتی برایشان [وحی] بیان کرد پیام او را بفهمند و به کسی که آن را ترجمه کند نیاز نداشته باشند.21
رابعا، اگر «لسان» به معنای فرهنگ باشد، مراد آیه شریفه این خواهد بود که هر پیامبری بر اساس فرهنگ قوم خود برانگیخته شده و تمام آن را پذیرفته و هیچ مخالفتی با فرهنگ آنان در کتاب او وجود نداشته است. در نتیجه، مردم هم هیچ مخالفتی با آنان نداشتند، و حال آنکه هر پیامبری با فرهنگ نادرست قوم خود به صورت عملی مبارزه کرده است. قرآن کریم مبارزه با طاغوت و دعوت مردم به دوری از آنان، در کنار دعوت به توحید و عبادت خداوند را سرلوحه تبلیغ تمام پیامبران الهی می داند:
«وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ» (نحل: 36)؛ و در حقیقت، در هر امّتی فرستادهای برانگیختیم [تا بگوید] خدا را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید.
نیز پیامبران هر یک علاوه بر دعوت مردم به انقیاد در برابر اوامر و نواهی خدا، بر مبارزه با مفاسد رایج زمان خود بیشتر تأکید داشته اند؛ مثلاً، قرآن در چند مورد به دستور حضرت شعیب علیه السلامبر درست وزن کردن در خرید و فروش و نهی از کم فروشی اشاره دارد؛ مانند:
«وَ إِلَی مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِنْ إِلَـهٍ غَیْرُهُ قَدْ جَاءتْکُم بَیِّنَةٌ مِن رَبِّکُمْ فَأَوْفُواْ الْکَیْلَ وَالْمِیزَانَ وَلاَ تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْیَاءهُمْ» (اعراف: 85)؛ و به سوی [مردم ]مدین برادرشان شعیب را [فرستادیم]؛ گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید که برای شما هیچ معبودی جز او نیست. در حقیقت، شما را از سوی پروردگارتان برهانی روشن آمده است. پس پیمانه و ترازو را تمام دهید، و اموال مردم را کم مدهید.22
به دلیل مخالفت پیامبران با فرهنگ نادرست مردم بود که تمام آنان از سوی مردم تکذیب می شدند. قرآن کریم علاوه بر اشاره به تکذیب برخی پیامبران توسط قومشان به طور مشخص،23 در چندین آیه، به مخالفت مردم با بسیاری از پیامبران اشاره دارد؛ از جمله:
«أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ لاَ یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّهُ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَرَدُّواْ أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُواْ إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ وَإِنَّا لَفِی شَکٍّ مِّمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ»(ابراهیم: 9)؛24 آیا خبر کسانی که پیش از شما بودند قوم نوح و عاد و ثمود و آنان که پس از ایشان بودند [و ]کسی جز خدا از آنان آگاهی ندارد، به شما نرسیده است؟ فرستادگانشان دلایل آشکاری برایشان آوردند، ولی آنان دست هایشان را [به نشانه اعتراض] بر دهان هایشان نهادند و گفتند: ما به آنچه شما بدان مأموریت دارید، کافریم و از آنچه ما را بِدان می خوانید، سخت در شکیم.
عبارت «مِن بَعْدِهِمْ» در این آیه، دلالت دارد بر اینکه با تمام پیامبران پس از حضرت صالح علیه السلام مخالفت شده است. همچنین قرآن خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
«وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِن قَبْلِکَ» (فاطر: 4)؛25 و اگر تو را تکذیب می کنند، قطعا پیش از تو [هم ]فرستادگانی تکذیب شده اند.
نتیجه آنکه به زبان قوم بودن قرآن کریم به معنای بازتاب فرهنگ مردمان زمان نزول در آن نیست، بلکه قرآن آمده است که ناپاکی ها را از مردم بزداید و آنچه آورده در نقطه مقابل فرهنگ مردم زمان جاهلیت است.26
2. اثرپذیری قرآن از فرهنگ و باورهای مردم عصر نزول
بر اساس این دیدگاه، قرآن از امور انسانی مانند فرهنگ و باورهای مردم زمان نزول اثر پذیرفته و آنها را در متن خود آورده است. فرق این دیدگاه با دیدگاه پیشین در این است که طبق این دیدگاه، اثرپذیری قرآن از فرهنگ و باورهای مردم نه قهری و ناخودآگاه، بلکه با توجه بوده است. اثرپذیری قرآن از این امور به دو گونه متفاوت تبیین شده است: یکی مصلحت اندیشی، و دیگری تجربه نبوی بودن وحی و اثرپذیری قرآن در اثر تعامل با حوادث اجتماعی.
الف. مصلحت اندیشی قرآن در بیان واقع
بر اساس این تبیین، خداوند در بیان احکام و معارف از طریق قرآن، مصلحت اندیشی کرده و با آگاهی از موقعیت و اوضاع اجتماعی حاکم بر جامعه عرب آن روز، برخی عقاید و آداب و رسوم نادرست آنان مانند جن، چشم زخم و سحر را در قرآن کریم راه داده است تا پیامبر بهتر بتواند احکام متعالی را برای مردم بیان کند و آسان تر به هدف اصلی رسالت، یعنی دعوت به توحید و دوری از طاغوت، دست یابد.27
نقد: با توجه به صفات باری تعالی، قطعا خداوند در قرآن کریم، این گونه مصلحت اندیشی نکرده و عین واقع را بیان نموده است؛ زیرا وجود مطلب خلاف واقع در آن به گم راهی مردم می انجامد، به ویژه در بیان اصول عقاید؛ زیرا لازم می آید که مردم در برهه ای از زمان، حدّ نصاب ایمان را، که مایه سعادت است، نداشته باشند و این خلاف اهداف آفرینش انسان و رسالت انبیای الهی و به دور از ساحت قدس ربوبی است.28 افزون بر آن، قرآن خود را معرفت بخش،29 بیانگر حق30 و جداسازنده حق از باطل31 معرفی می کند و در موارد متعددی، از اعتقادات غلط جاهلی انتقاد کرده است؛ مانند:32
«أَفَحُکْمَ الْجَاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُکْما لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ»(مائده: 50)؛ آیا خواستار حکم جاهلیت اند؟ و برای مردمی که یقین دارند، داوری چه کسی از خدا بهتر است؟
«وَ مَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ»(احزاب: 4)؛ و [خدا] آن همسرانتان را که مورد ظِهار قرار می دهید، مادران شما نگردانیده و پسرخواندگانتان را پسران [واقعی] شما قرار نداده است. این گفتار شما به زبان شماست و[لی] خدا حقیقت را می گوید و او[ست که] به راه راست هدایت می کند.
از این آیات و آیات مشابهی که قرآن را «حکیم» و «حق»33 معرفی می کنند، برمی آید که هیچ امر باطلی در قرآن راه نیافته است،34 مگر اینکه واضح البطلان بوده و نیازی به ردّ آن ندیده و یا به بطلان آن اشاره دارد. علّامه طباطبائی در این باره می نویسد: چگونه ممکن است مقصدی حق مطلق باشد و باطل در طریق دعوت به آن، اندکی راه یابد؟!35
بنابراین، مصلحت اندیشی خداوند در قرآن نباید به گونه ای باشد که موجب برداشت انحرافی و گم راه شدن آنان شود. از این رو، آنجا که قرآن خبر می دهد صادق و مطابق واقع است.
برخی از طرف داران این دیدگاه، شواهدی بر اثبات مدعای خود آورده اند که هیچ کدام مدّعای آنان را ثابت نمی کند؛36 از جمله:
1. ادعا شده است: شاعران و حکما گاه از مقولات رایج زمان خود سخن می گویند؛ قرآن نیز از این عرف محاوره بشری خارج نیست و این مصداق سخن گفتن پیامبران به قدر عقول مردم است.37 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفرمودند:
«إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ.»38
جواب: مقصود حضرت این است که ما پیامبران به اندازه ظرفیت علمی و عقلانی قوم خود با آنان سخن می گوییم که لازمه تبلیغ صحیح و موفق است. مراد این نیست که وحی نازل شده به پیامبران طبق فهم مردم از حقایق سخن می گوید، گرچه غیرواقعی باشد.
2. گفته شده است: آیه «لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ کِتَابا فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ» (انبیاء: 10) با بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن کریم ارتباط کامل دارد.39
جواب: کلمه «ذِکْر» در آیه شریفه، به معنای «سخن» و «فرهنگ» گرفته شده که درست نیست؛ زیرا معنای لغوی این واژه نه «سخن» و «فرهنگ»، بلکه «حفظ و یادآوری چیزی» یا «شرف» است.40 مفسّران نیز واژه «ذکر» در آیه موردنظر را به «سخن» و «فرهنگ» تفسیر نکرده اند. برخی معانی که مفسّران برای عبارت «ذکرکم» گفته اند، عبارتند از: «شرف شما»،41 «چیزی لایق شما»42 و «مایه یادآوری، بیداری دل، و حرکت اندیشه های شما».43
3. برای اثبات این نظر، مثال هایی از قرآن کریم نیز شاهد آورده شده که برخی از آنها مربوط به عنایت قرآن به فضای حاکم و استفاده از قالب های زبانی و تشبیهات معهود و واژگان دخیل است.44 چنان که در دیدگاه سوم خواهد آمد؛ این موارد پذیرفتی اند، ولی شاهد بر مدعای آنان نیست. بعضی دیگر از این نمونه ها عبارتند از:
الف. برخی از نظریه های نادرست علمی در قرآن کریم منعکس شده است؛ مانند نظریه هیئت بطلمیوسی؛ یعنی اعتقاد به ایستایی زمین و حرکت خورشید.45 در آیات متعددی نیز به هفت گانه بودن تعداد آسمان ها اشاره شده است؛ مانند:
«فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ» (بقره: 29)؛ سپس به [آفرینش ]آسمان پرداخت و هفت آسمان استوار کرد.
جواب: اولاً، تطبیق آیات قرآن بر هیئت بطلمیوسی و نظایر آن، خطای مفسّران در تطبیق است، نه بیان صریح قرآنی، تا شاهدی بر مدعای طرف داران این نظریه باشد. برای مثال، آنچه در آیات آمده وجود هفت آسمان (بر فرض آنکه مراد عدد هفت باشد) است؛ اما دیگر خصوصیات ذکر شده در هیئت بطلمیوسی در آیات نیامده یا بیان روشنی در خصوص آنها وجود ندارد.
ثانیا، ممکن است مراد از کلمه «سبع»، بیان کثرت (تعداد زیاد) آسمان باشد.46
ب. امضای برخی مقرّرات و احکام موجود در جامعه، که تأییدی بر فرهنگ و مقرّرات آن روز عرب بوده و با تحوّل شرایط زمان و مکان، ممکن است حتی در چشم معتقدان به قرآن، موضوعیت عملی خود را در آن قالب خاص از دست بدهد؛ مانند قوّامیت مرد بر زن، تعدّد زوجات، حجاب به شکل خاص آن و حرمت بهره وام. بنابراین، اگر قرآن امروز نازل می شد، آداب و رسوم و قواعد مفید و مؤثر امروزی را امضا و تأیید می کرد.47
جواب: اولاً، وجود برخی احکام امضایی در قرآن کریم، به معنای پذیرش عقاید خرافی مردم عرب نیست، بلکه انعکاس آنها در قرآن کریم از باب گزینش عناصر صحیح فرهنگی جامعه است که بیشتر، از آموزه های پیامبران پیشین در میان آنان بر جای مانده است. ثانیا، این احکام با عنایت ویژگی های واقعی انسان و جامعه مورد نظر قرآن کریم همیشه قابل اجرا است.
ب. اثرپذیری قرآن در تعامل با حوادث اجتماعی
قرآن کریم از امور مرتبط با زندگی اجتماعی و سیاسی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهمتأثر بوده؛ زیرا واکنش پیامبر نسبت به امور پیش آمده است. توضیح آنکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در برابر حوادث اجتماعی موضع گیری های خاصی داشت و موضع گیری های آن حضرت با شرایط اجتماعی دارای رابطه داد و ستدی بود. قرآن چیزی به شرایط جامعه می دهد و چیزی از آن می گیرد. در نتیجه، قرآن محتوایی ثابت نداشته و تا حدّی شرایط اجتماعی، محتوای آن را تعیین کرده است. پیامبر مانند استادی بود که پا به کلاس می گذارد و اجمالاً می دانست که چه نکات و مطالبی را می خواهد برای شاگردان بیان کند. این حد از مسئله برای استاد قابل تهیه و پیش بینی است؛ اما از این مرحله به بعد، استاد دقیقا نمی داند در سر کلاس، چه پیش خواهد آمد. امور غیر قابل پیش بینی بودند و در عین حال، مؤثر در تعلیم و تربیت.48
وحی پیامبر صلی الله علیه و آله و تجربه او پاسخ سؤال ها و راه حل مشکلات ... بود؛ صرف ادای تکلیف و ارائه یک ایدئولوژی از پیش طرّاحی شده نبود.49
اگر پیامبر صلی الله علیه و آله عمر بیشتری می کردند و حوادث بیشتری به سر او می بارید، لاجرم مواجهه ها و مقابله های ایشان هم بیشتر می شد و این است معنای آنکه قرآن می توانست بسی بیشتر از این باشد که هست.50
نقد: برخلاف این دیدگاه، آنچه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان قرآن نازل شده، پیش تر مشخص بوده است. طبق بیان خداوند، قرآن کریم پیش از نزول، به نحوی وجود داشته است:51
«وَ الْکِتَابِ الْمُبِینِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنا عَرَبِیّا لَّعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ»(زخرف: 2ـ4)؛ سوگند به کتاب روشنگر! ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم. باشد که بیندیشید. و همانا که آن در کتاب اصلی [= لوح محفوظ] نزد ما سخت والا و پرحکمت است.
«بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ» (بروج: 21ـ22)؛ آری، آن قرآنی ارجمند است که در لوح محفوظ است.
نیز با عنایت به دو دسته آیات مربوط به نزول قرآن در شب قدر یا شب مبارک و یا ماه رمضان، و نزول قرآن در طول رسالت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله،52 برخی از مفسّران بر این باورند که قرآن کریم دو نزول داشته است: یکی دفعی و دیگری تدریجی.53 آیات دالّ بر نظر نخست:
«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدی لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ» (بقره: 185)؛ ماه رمضان که در آن قرآن فرود آمد؛ رهنمودی برای مردم و نشانه های روشنی از هدایت [به سوی حق] و [مایه ]جدایی [و تشخیص] حق از باطل.
از این آیه، می توان دریافت که قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده است.
«إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَة مُبارَکَة إِنّا کُنّا مُنْذِرِینَ» (دخان: 3)؛ به راستی، ما آن [قرآن] را در شبی با برکت فرو فرستادیم. به راستی که ما هشداردهنده بوده ایم.
این آیه بر نزول قرآن در شبی با برکت دلالت دارد و با توجه به آیه قبل، معلوم می شود که این شب یکی از شب های ماه مبارک رمضان است و از آیه اول سوره قدر، که می فرماید: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»، و تأیید روایت،54 معلوم می شود که زمان نزول قرآن شب قدر است. بنابراین، از این سه آیه به دست می آید که در ماه مبارک رمضان، شب با برکتی به نام «شب قدر» وجود دارد که قرآن مجید در آن نازل شده است.
آیات دالّ بر نظر دوم که بر نزول تدریجی گواهی می دهند، چند گونه اند: آیاتی که با صراحت از تدریجی بودن نزول قرآن سخن گفته اند؛ مانند:
«وَ قُرْآنا فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلی مُکْث وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلاً»(اسراء: 106)55؛ و قرآنی که آن را بخش بخش فرو فرستادیم تا با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به گونه ای خاص چندین مرتبه تنزّل دادیم و فرود آوردیم.
همچنین برخی آیات همزمان با برخی رویدادها نازل شده و بر آنها اشاره دارند؛ مانند:
«وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْر وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ» (آل عمران: 123)56؛ به تحقیق، خداوند شما را در بدر یاری کرد، با آنکه خوار و ناتوان بودید.
البته ـ چنان که در ادامه خواهد آمد ـ قبول داریم که قرآن با اوضاع و احوال روزگار و مخاطبان بی ارتباط نبوده و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز به این امور توجه داشته اند؛ اما نه همانند استادی که در کلاس نظریه ای طرح می کند و پس از مواجهه با اشکال دانشجویان، در نظریه اش تغییراتی می دهد تا شکل منطقی پیدا نماید؛ بلکه پیامبر مانند استادی است که نظریه ای صحیح و منطقی را طرح می کند، آن گاه در پاسخ به پرسش برخی از شاگردان درباره نظریه، توضیح می دهد و کاربردهای آن را بیان می کند، بدون اینکه مضمون نظریه، ثبات خود را از دست دهد. به همین دلیل، یکی از وظایف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله افزون بر بیان قرآن کریم، تفسیر آن است.
بنابراین، موضع گیری های اجتماعی پیامبر اولاً، به دستور خداوند و جزو وظایف ایشان بوده است، و ثانیا، این موضع گیری ها در اصل قرآن تأثیر نداشته و تنها تفسیر و کاربردهایی از پیام ثابت قرآن را نشان می دهد.57
3. عنایت قرآن به امور انسانی و استفاده بهینه از آنها
این دیدگاه درست به نظر می رسد؛ چراکه قرآن کریم وسیله هدایت الهی است و از این رو، برای تأثیر هرچه بیشتر، از عوامل مثبت انسانی نیز بهره می گیرد.58 در ذیل به این استفاده ها اشاره می شود:
الف. عنایت قرآن به فضای نزول
خداوند در ارسال قرآن به پیامبر، یقینا به فضای حاکم مانند سبب نزول، فرهنگ زمان نزول، مکان نزول، زمان نزول و ویژگی های مخاطبان59 عنایت داشته است تا مردم بیشتر و راحت تر به قرآن هدایت یابند، به ویژه اینکه گاه خداوند به مناسبت یک حادثه و یا پاسخ به پرسشی و یا حل مشکلی به پیامبر صلی الله علیه و آله وحی می فرستاد،60 و ـ چنان که گذشت ـ پیامبران با عناصر ناهنجار عقیدتی و فرهنگی مبارزه می کردند. قرآن کریم در آیات متعددی با حسّاسیت تمام، برخی آداب مردم زمانه را باطل می شمرد؛ مانند: دختر خدا دانستن فرشتگان،61 نذرهای بیجا و غلط،62 بار کردن احکام مربوط به پسر واقعی بر پسرخوانده،63 زنده به گور کردن دختران،64 ظهار،65 و قربانی برای بتان.66
ب. قرآن به زبان قوم
قرآنی که از سوی خداوند بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده است، باید در قالب واژگان بشری برای مردم بیان می شد تا آنان بفهمند و به کار بندند. از سوی دیگر، نزول وحی بر پیامبران در قالب واژگان رایج در میان قوم هر پیامبر، یک جریان طبیعی است و در خصوص همه پیام هایی که مخاطبان نخستین قوم یا گروهی خاص هستند، جریان دارد؛ زیرا هر سخنور حکیم، مطالب خویش را با زبان مخاطبان خود بیان می کند، مگر آنکه چنین امری غیرممکن و یا اتخاذ روش دیگر، ضروری باشد. قرآن کریم می فرماید:
«وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللّهُ مَن یَشَاء وَ یَهْدِی مَن یَشَاء وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(ابراهیم: 4)؛ و ما هیچ فرستاده ای را جز با زبان مردمش نفرستادیم تا [بتواند حقایق را] برای آنان به روشنی بیان کند. پس خداوند هرکس را بخواهد گم راه و هرکس را بخواهد، هدایت می کند و او شکست ناپذیر و فرزانه است.
نزول قرآن به زبان قوم، زمینه ساز فهم و پذیرش مردم است. بنابر برخی آیات، عربی بودن زبان قرآن کریم کار تبلیغ را برای حضرت محمّد صلی الله علیه و آله آسان کرده بود:67
«فَإِنَّمَا یَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَتُنذِرَ بِهِ قَوْما لُدّا»(مریم: 97)؛ در حقیقت ما این [قرآن] را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزگاران را بِدان نوید، و مردم ستیزه جو را بِدان بیم دهی.
البته به زبان قوم بودن قرآن تنها به معنای استفاده از لغت آن قوم نیست؛ مثلاً، خداوند از باب آسان سازی برای مردم در بیان قرآن کریم، برخی مثال ها، تعبیرات، استعارات، کنایات و لغات دخیلِ68 جاری در بین مردم زمان را نیز به کار برده و گاه برخی از مسلّمات آنان را از باب جدل69 آورده است. آمدن این گونه امور در قرآن نه تأثیرپذیری از امور انسانی، بلکه به گزینی است؛ مانند محاجّه حضرت ابراهیم علیه السلام با نمرود که به برآمدن خورشید از مشرق اشاره نمود و نیز درباره ذوالقرنین آمده است:
«حَتَّی إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ»(کهف: 86)؛ تا آن گاه که به محلّ غروب خورشید رسید، به نظرش آمد که [خورشید ]در چشمه ای گِل آلود غروب می کند.
خداوند برای نشان دادن مشرق و مغربی که ذوالقرنین پیمود، تشبیه به کار برده است و اشاره به مغرب دارد70 و این از تعبیر «وَجَدَهَا»استفاده می شود. مراد این است که ذوالقرنین خورشید را دید که گویی در چاهی تاریک پنهان می شود؛ همانند دریانوردی که خورشید را می بیند که گویی در دریا فرو می رود.71 آمدن این آیه در قرآن کریم ـ چنان که برخی گمان کرده اند ـ به معنای همراهی و همسویی قرآن کریم با باور غلط قدما نیست که در مغرب، چاهی است که خورشید در آن فرو می رود و دوباره از آن برمی خیزد.72
ج. رعایت حال و ویژگی های مخاطبان
از جمله امور انسانی مورد عنایت خداوند در بیان قرآن، ویژگی های مخاطبان است که به دو شکل ذیل تبلور یافته است:
1. بیان تدریجی احکام: قرآن با توجه به قابلیت های جامعه، برخی احکام مانند حرمت شراب را به تدریج بیان نموده است؛ زیرا زمینه پذیرشِ یکباره آن در جامعه وجود نداشت.
2. لحاظ فهم مخاطبان در بیان واقع: قرآن فهم و حسّاسیت توده مردم را رعایت کرده و آیات را به نحوی بیان نموده است که لوازم معنایی غیرصحیح نداشته باشد؛ مثلاً، اگر درباره صفات باری تعالی می فرماید: «یدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیدِیهِمْ» (فتح: 10)، که ظاهرش نسبت دادن امور مادی به خداست، در جایی دیگر فرموده است: «لَیسَ کَمِثْلِهِ شَی ءٌ» (شوری: 11) و «سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ» (مؤمنون: 91) تا سوء برداشتی رخ ندهد. این روش بهتر از آن است که امور سلبی را بیان کند و بگوید: خدا مانند شما نمی بیند و مانند شما نمی شنود. از این رو، این مصلحت اندیشی ها صورت گرفته و دروغ و خلافی هم لازم نیامده است.
جمع بندی و نتیجه گیری
همان گونه که ذکر شد، قرآن کریم پیش از نزول، نزد خداوند معیّن و مشخص بوده و هنگام نزول نیز استقلال داشته و فرهنگ غلط زمانه در آن منعکس نشده و از امور انسانی نیز تأثیر نپذیرفته است. قرآن کریم به برخی امور انسانی عنایت داشته و از آنها استفاده و به گزینی کرده است؛ مثلاً، به زبان قوم نازل شده و از برخی مثال ها، تعبیرات، استعارات، کنایات و لغات دخیلِ رایج در بین مردم بهره جسته و مصلحت مخاطبان رعایت را رعایت نموده است. بنابراین، هیچ باطل و خلاف واقعی در آنان راه نیافته است.
نیتجه آنکه هیچ مطلب غیر واقعی در قرآن کریم راه نیافته است و این امر باید یکی از مبانی تفسیر به شمار آید و در عمل تفسیر بدان توجه شود. بر این اساس، هر فهمی که وجود مطلب خلاف واقع در قرآن را مفروض گیرد، نادرست است.
-
پى نوشت ها
1ـ «رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کَانَ اللّهُ عَزِیزا حَکِیما» نساء: 165؛ پیامبرانى فرستادیم که بشارتگر و هشداردهنده بودند تا براى مردم پس از [فرستادن] پیامبران در مقابل خدا، [بهانه و] حجّتى نباشد و خدا شکست ناپذیر و حکیم است. از این آیه استفاده مى شود که دانش عادى بشر براى شناخت راه کمال انسانى، کافى نیست؛ زیرا بیان مى کند که اگر پیامبران نیامده بودند، مردم مى توانستند به حکمت الهى احتجاج کنند که خداوندا! تو ما را براى رسیدن به کمال آفریدى؛ ولى دانش ما براى شناختن راه کمال کافى نبود، تو نیز با فرستادن پیامبر و پیام وحیانى ما را رهنمون نگشتى؛ پس ما در نپیمودن راه کمال و انحراف از مسیر درستِ کمال معذوریم. نیز ر.ک. طه: 134 در صورت کفایت دانش عمومى انسان، این احتجاج درست نبود و به آنها جواب داده مى شد که شما از ابزار آگاهى خود استفاده نکردید. و نیز درباره قرآن کریم آمده است: «الر کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» (ابراهیم: 1)
2ـ خداوند درباره قرآن کریم مى فرماید: «وَ مَا هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ» قلم: 52؛ و و آن [قرآن] جز تذکارى براى جهانیان نیست.
3ـ مانند قرآن و فرهنگ زمانه اثر سید محمّدعلى ایازى رشت، کتاب مبین، 1378 / شبهات و ردود حول القرآن الکریم (الباب الثانى)، اثر محمّدهادى معرفت، بررسى شبهات قرآن و فرهنگ زمانه، تألیف حسن رضا رضایى و مقالاتى که در این باره نگارش شده است.
4ـ در این باره، ر.ک. مصطفى کریمى، وحى شناسى قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1386، ص 97ـ115.
5ـ ر. ک. نصر حامد ابوزید، النص، السلطة و الحقیقة بیروت، المرکز الثقافى، 1995، ص 79ـ81 / همو، «تاریخمندى، مفهوم پوشیده و مبهم»، ترجمه و تحقیق محمّدتقى کرمى، نقد و نظر 12 (پاییز 1376)، پى نوشت و افزوده 2 از مترجم و محقق، ص 357ـ358.
6ـ این دیدگاه را فردینان دى سوسور زبان شناس سوئیسى در کتاب درس هاى زبان شناسى عمومى مطرح کرده است. در این باره، ر.ک. فرانک ر. پالمر، نگاهى تازه به معنى شناسى، ترجمه کوروش صفوى تهران، مرکز نشر، 1366، ص 53ـ55.
7ـ نصرحامد ابوزید، النص، السلطة و الحقیقة، ص 79 / همو، «تاریخمندى، مفهوم پوشیده و مبهم»، نقد و نظر 12، پى نوشت و افزوده 2 از مترجم و محقق، ص 357.
8ـ ر.ک. فرانک ر. پالمر، پیشین، ص 53ـ55.
9ـ محمّدکاظم خراسانى، کفایة الاصول قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث الاسلامى، 1409، ص 31.
10ـ مانند آیات قلم: 51 / یوسف: 67.
11ـ ر. ک. محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار بیروت، الوفاء، 1403، ج 60، ص 42.
12ـ ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان قم، منشورات جماعه المدرّسین فى الحوزة العلمیة، بى تا، ج 9، ص 388.
13ـ فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان فى تفسیرالقرآن بیروت، دارالمعرفة، 1408، ج 9ـ10، ص 513. این روایت از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است. ر.ک. محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 56، ص 335.
14ـ نهج البلاغه، ح 400.
15ـ ر.ک. هدایت اللّه جلیلى، «قرآن در همزبانى با بشر»، کیان 23 بهمن و اسفند 1372، ص 40ـ43.
16ـ ابن فارس، معجم مقاییس اللغة بیروت، دارالجبل، 1411، ماده «لسن».
17ـ حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1368، ج 10، ص 191.
18ـ و نیز در این معنا، آیه 9 سوره بلد و آیه 24 سوره نور را نیز مى توان ذکر کرد.
19ـ سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 12، ص 12.
20ـ ر.ک. فضل بن حسن طبرسى، پیشین، ذیل آیه 4 سوره ابراهیم / ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1366، ج 10، ص 269.
21ـ محمّدبن حسن طوسى، التبیان فى تفسیر القرآن بیروت، داراحیاء التراث العربى، بى تا، ج 6، ص 273.
22ـ «إِذْ قَالَ لَهُمْ شُعَیْبٌ أَلا تَتَّقُونَ إِنِّى لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ وَ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَلا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِینَ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِى الاَرْضِ مُفْسِدِینَ» شعراء: 177ـ183.
23ـ ر.ک. سبأ: 45 / شعراء: 105، 123، 141 و 160.
24ـ ر. ک. حج: 42ـ44 / ق: 12ـ14.
25ـ نیز ر.ک. آل عمران: 184 / انعام: 34.
26ـ ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 4، ص 155.
27ـ ر.ک. بهاءالدین خرّمشاهى، «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن کریم»، بیّنات 5 بهار 1374، ص 95ـ97 / مقصود فراستخواه، «قرآن، آراء و انتظارات گوناگون»، دانشگاه انقلاب 110 (پاییز و زمستان 1376)، ص 127.
28ـ ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 4، ص 155ـ156.
29ـ نحل: 89.
30ـ «وَ الَّذِى أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ هُوَ الْحَقُّ» فاطر: 31؛ و آنچه از کتاب به سوى تو وحى کرده ایم، خود حق است. نیز ر.ک. آل عمران: 62 / مائده: 27 / قصص: 13.
31ـ «اِنَّهُ لَقُوْلٌ فَصْلٌ» طارق: 13؛ در حقیقت، قرآن گفتارى روشنگر است.
32ـ نیز ر. ک. احزاب: 4.
33ـ مانند آل عمران: 58 / یس: 2 / احقاف: 30 / لقمان: 1.
34ـ ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 7، ص 166؛ ج 16، ص 209.
35ـ همان، ج 7، ص 166.
36ـ در این باره، ر.ک. محمّدهادى معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم قم، مؤسسة التمهید، 1423، ص 210ـ242 / محمّدهادى مؤذن، «نقد نظریه بازتاب فرهنگ زمانه»، بینات 7 (پاییز 1374)، ص 154ـ160.
37ـ ر. ک. مقصود فراستخواه، پیشین، ص 135ـ136.
38ـ محمّدبن یعقوب کلینى، الکافى تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1388، ج 1، کتاب «العقل و الجهل»، ح 15 و 394.
39ـ بهاءالدین خرّمشاهى، «بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن کریم»، بیّنات 5، ص 97.
40ـ ر.ک. احمدبن فارس، پیشین، ماده «ذکر».
41ـ فضل بن حسن طبرسى، پیشین، ج 7ـ8، ص 65.
42ـ سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 14، ص 277.
43ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج 13، ص 363.
44ـ مقصود فراستخواه، پیشین، ص 141.
45ـ بهاءالدین خرّمشاهى، پیشین، ص 95 / هدایت جلیلى، «قرآن در همزبانى با بشر»، کیان 23 بهمن و اسفند 1372، ص 90.
46ـ ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 16، ص 274 و ج 19، ص 327 / ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج 1، ص 165ـ167.
47ـ مقصود فراستخواه، پیشین، ص 135.
48ـ ر.ک. عبدالکریم سروش، بسط تجربه نبوى تهران، صراط، 1379، ص 20 و 24.
49ـ همان، ص 28.
50ـ همان، ص 20.
51ـ در این باره، ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 3، ص 53.
52ـ براى آگاهى بیشتر از اقوال دیگر در مسئله ر.ک. بدرالدین زرکشى، البرهان فى علوم القرآن بیروت، درالکتب العلمیه، 1408، ج 1، ص 289 / محمّدهادى معرفت، علوم قرآنى (قم، مؤسسة التمهید، 1378)، ص 61 / سید قطب، فى ظلال القرآن (بیروت، دارالشرق، بى تا)، ج 1، ص 171 / محمّد رشیدرضا، المنار (بى جا، ادب الحوزه، 1341)، ج 2، ص 161 / محمّدبن عمر فخرالدین رازى، مفاتیح الغیب (بیروت، دارالکتب الاسلامیه، 1411)، ج 5، ص 85 و ج 32، ص 27ـ28 / فضل بن حسن طبرسى، پیشین، ج 1، ص 276 و ج 10، ص 518.
53ـ علّامه طباطبائى این دو نزول را چنین تبیین مى کند: قرآن مجید داراى دو وجود است: یک وجود بسیط که در آن تکثّر، بخش ها و اجزا آیات و سور و کلمات نیست و در لوح محفوظ است و به صورت دفعى بر قلب مقدس پیامبر صلى الله علیه و آله نازل شده؛ و یک وجود تفصیل یافته و داراى اجزا که به صورت تدریجى، در ظرف 23 سال بر پیامبر فرود آمده است. آیات دالّ بر نزول دفعى، نزول وجود اول را در نظر دارد، و آیات نزول تدریجى، نزول وجود مفصّل را مطرح مى کند. (ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 2، ص 16ـ18.)
54ـ ر.ک. محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 1، ص 248، ح 3.
55ـ و نیز ر.ک. فرقان: 33.
56ـ نیز ر.ک. انفال: 66 / روم: 2،3،4.
57ـ براى توضیح بیشتر، ر.ک. علیرضا قائمى نیا، «معرفت شناسى متن»، قبسات 12 تابستان 1378، ص 225ـ238.
58ـ براى تفصیل بیشتر، ر.ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 4، ص 160 / محمّدهادى معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ص 110ـ242 / سید محمّدعلى ایازى، پیشین، ص 66ـ102 / سیدمصطفى حسینى طباطبائى، «زبان قوم نه فرهنگ ایشان»، بیّنات 6 تابستان 1374، ص 125ـ130.
59ـ براى توضیح این اصطلاحات، ر. ک. على اکبر بابایى و همکاران، روش شناسى تفسیر قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه / سمت، 1379، ص 144ـ165 و 171ـ179.
60ـ ر.ک. على بن احمد واحدى نیسابورى، اسباب النزول بیروت، دارالفکر، 1411 / جلال الدین سیوطى، لباب النقول فى اسباب النزول (بیروت، دارالکتب العلمیة، بى تا).
61ـ ر. ک. اسراء: 40 / نجم: 27.
62ـ ر.ک. مائده: 103.
63ـ ر.ک. احزاب: 4.
64ـ ر.ک. حجر: 58 و 59.
65ـ ر.ک. احزاب: 4.
66ـ ر.ک. مائده: 3.
67ـ و نیز در آیات 189 و 199 شعراء آمده است: «وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلى بَعْضِ الاَْعْجَمِینَ فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ» که به این نکته اشاره دارد که ملت عرب دست کم اعراب معاصر نزول قرآن، سخن و پیام خدا را از سوى فردى غیرعرب پذیرا نبوده اند و اگر قرآن بر فردى غیرعرب نازل مى شد، پیامبرىِ وى و سخنش را نمى پذیرفتند.
68ـ افزون بر کتاب هاى تفسیر و علوم قرآن، که گه گاه به ذکر نمونه هایى از لغات دخیل در قرآن پرداخته اند، برخى از دانشمندان کتاب مستقلى درباره این لغات نوشته اند. براى مثال، جلال الدین سیوطى کتابى با عنوان المهذّب فى ما وقع فى القرآن من المعرّب تألیف و در آن 125 واژه دخیل در قرآن را بررسى کرده است. آرتور جفرى نیز کتابى با عنوان واژه هاى دخیل در قرآن نوشته و بجز اعلام، 275 واژه دخیل در قرآن را ذکر و بررسى کرده است. این کتاب را فریدون بدره اى ترجمه و انتشارات توس منتشر کرده است.
69ـ «جدل به روش احسن»، از توصیه هاى خود قرآن کریم است: «ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُم بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ...» نحل: 125
70ـ محمّدبن عمر فخرالدین رازى، پیشین، ج 21ـ22، ص 141.
71ـ ر.ک. محمّد محمود حجازى، التفسیر الواضح، ط. العاشره بیروت، دارالجیل، 1413، ج 2، ص 436 / محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 12، ص 173.
72ـ هدایت اللّه جلیلى، پیشین، ص 43.