توحيد از منظر افلوطين و عارفان مسلمان
توحيد از منظر افلوطين و عارفان مسلمان
با تأكيد بر آراء صدرالدين قونوي
مهدي كهنوجي1
چكيده
وحدت يا كثرت هستي همواره مورد توجه انديشمندان بوده است كه براي تبيين آن تلاشهاي فراواني انجام دادهاند. افلوطين از نظريه وحدت هستي جانبداري كرده است و از ميان متفكران اسلامي ميتوان به عرفاي مسلمان به ويژه صدرالدين قونوي اشاره كرد كه تبيين روشني از وحدت ارئه دادهاند.
هدف از اين نوشتار، يافتن شواهدي مبني بر هماهنگي اين دو نظام وحدتانگار، يعني نظام فلسفي افلوطيني و عرفاني، ميباشد. افلوطين همانند عارفان مسلمان معتقد است: «او» فوق هر تعيني است و به دليل عدم تناهي و تمايز احاطي كه دارد، در همه اشيا و در عين حال، وراي آنهاست. هستي در عين وحدت كثير است و كثرات سايه و يا تجلّي حق هستند. توحيد عرفاني و افلوطيني را نبايد با پنتئيسم يكي شمرد. اين مقال با رويكرد نظري و اسنادي به تحليل موضوع مزبور در آثار عارفان مسلمان ميپردازد.
كليدواژه ها: افلوطين، مراتب هستي، وحدت شخصيه، فيض، تجلّي، پنتئيسم.
مقدّمه
«توحيد» و چگونگي ارتباط واحد با كثير، از مهمترين مسائلي است كه هم فلوطين و هم محققان عرفان اسلامي به آن پرداختهاند، به گونهاي كه عرفان نظري را در دو مسئله «توحيد» و «موحد»، خلاصه كردهاند.2
با وجود اينكه افلوطين را يك وحدتانگار ميدانند، اما جا دارد سؤال كنيم: آيا مباني توحيد افلوطيني با مباني توحيد عرفاني به ويژه صدرالدين قونوي3 يكي است؟
مباني فلسفي افلوطين با مباني فلسفه اسلامي مقايسه شده و نتايج قابل توجهي به دست آمده است،4 اما تاكنون مقايسهاي بين مباني نظري افلوطين و مباني نظري عرفاني صورت نگرفته است. به نظر ميرسد بين توحيد عرفاني و افلوطيني شباهتهاي فراواني ميتوان يافت كه در اين مقال به برخي از آنها اشاره ميگردد.
اقانيم سه گانه و حضرات پنجگانه
افلوطين در نهگانهها و اثولوجيا هستي ناب يا عالم معقول را در سه اصل يا سه اقنوم5 خلاصه ميكند. اين سه اقنوم عبارتند از: احد،6 عقل7 و نفس (روح):8
پس از واحد، عقل، يعني نخستين اصل متفكر است و پس از عقل نفس. اين ترتيب واقعي است و در جهان معقول نه بيشتر از اين را بايد پذيرفت و نه كمتر از اين را. اگر قايل به كمتر شويم يا بايد روح و عقل را يكي بدانيم يا عقل و نخستين را؛ ولي بارها گفتهايم كه اين سه غير از يكديگرند.9
اين سه اقنوم عالم معقول يا عالم غيب را تشكيل ميدهند، و به هيچ وجه به اين معنا نيست كه تمام مراتب هستي در آنها خلاصه شود. عالم حس (ماده) نيز يكي از مراتبي است كه افلوطين به آن پرداخته است.
توجه به اين نكته لازم است كه تثليث افلوطيني را با تثليث مسيحيت (خداي پدر، پسر و روحالقدس) يكي شمردن، كاري آسان و در عين حال خطرناك ميباشد. به همين دليل، زماني كه اوريگن تثليث مسيحي را با تعابير نوافلاطوني تفسير كرد، آرائش كفرآميز قلمداد شد.10
در مقابل، عارفان مسلمان معتقدند: عالم هستي داراي پنج حضرت (مرتبه يا عالم) است. فرغاني در اينباره گويد:
ايشان را مراتب و عوالم و حضرات خوانند و اين مراتب كلي در چهار قسم محصورند، و الخامس هو الجامع لها اجمالاً و تفصيلاً. اما اول را حضرت و مرتبه غيب و معاني گويند و آن حضرت ذات است التجلي و التعين الاول، و الثاني و ما اشتملا عليه من الشؤون و الاعتبارات الاول، اولاً و الحقائق الالهية و الكونية ثانيا. و دوم را كه در مقابله اوست، مرتبه شهادت و حس خوانند و آن از حضرت عرش رحماني است تا به عالم خاك و ما تولد منها، و آنچه در اين ميان است از صور أجناس و انواع و اشخاص عالم. و سوم را كه تِلو مرتبه غيب است متنازلاً، مرتبه أرواح گويند. و چهارم را كه تلو عالم حس است متصاعدا، عالم مثال و خيال منفصل خوانند. جامع ايشان تفصيلاً حقيقت عالم است، و اجمالاً صورت عنصري انساني.11
بنابراين، اين عوالم به ترتيب نزولي عبارتند از: 1. عالم غيب؛ 2. عالم ارواح؛ 3. عالم خيال (مثال)؛ 4. عالم شهادت (حس)؛ 5. انسان كامل (جامع همه تعينات). چنانكه شيخ كبير صدرالدين قونوي ميگويد: «اولها عالم المعاني ثم عالم الأرواح ثم عالم المثال المذكور ثم عالم الحس الظاهر، و في الإنسان يجتمع هذه الأربعة المذكورة.»12
همانگونه كه مشاهده ميگردد، در هيچيك از حضرات پنجگانه عرفاني واژه «مقام ذات» به چشم نميخورد. روشن است كه حضرات يا عوالم، تنزل يافته «مقام ذات»اند و اين مقام فوق هر مرتبه و هر تعيني است؛ از اينرو، بديهي است كه نبايد به عنوان يكي از عوالم به شمار آيد؛ زيرا «عالَم» در لغت از «علامت» گرفته شده كه به معناي «نشانه» است؛ يعني هر چيزي كه غير اوست و براي او نشانه و آيهاي است، عالَم محسوب ميشود. همانگونه كه قونوي ميگويد: «العالم مأخوذ من العلامة و هو عبارة عن كل ما سوي اللّه.»13
بنابراين، بايد توجه داشت آنچه افلوطين «احد» مينامد، با هيچيك از حضرات خمس عرفاني برابر نيست، بلكه آنگونه كه نشان خواهيم داد، مطابق است با «مقام ذات» عرفاني؛ يعني تمام ويژگيهايي كه افلوطين براي احد بيان ميكند، در متون عرفاني براي مقام ذات مشاهده ميكنيم.
وجود (تعيّن) و فوق وجود
افلوطين بر اين باور است كه «احد» فوق «وجود» است. منظور او چيست؟ آيا «احد» وجود ندارد؟ براي آگاهي از ويژگي احد، بجاست ابتدا معناي وجود را از نظر او جويا شويم.
«وجود» در نگاه وي، با يك نحوه محدوديت و تنزّل همراه است و به دليل آنكه «احد» اطلاق دارد، نميتوان وجود را بر آن اطلاق كرد. همانسان كه ميگويد:
حتي نبايد گفت كه او وجود دارد؛ زيرا او به وجود نيامده و وجود نيافته است، بلكه چيزهاي ديگر، پس از او و به علت او، به وجود آمدهاند. آنچه پيشتر از هر وجودي است چگونه ممكن است وجود يافته باشد، خواه از طريق ديگري و «خواه از طريق خود»؟... هستي را در چيزهايي ميتوان دريافت كه فروتر از او هستند.14
رابطهاي كه بين «وجود» و «احد» هست، همانند رابطه بين واحد و عدد است. در حقيقت، هستي از احد بهرهمند است و صورتي از اوست؛ همانگونه كه عدد از واحد بهرهمند است:
همانگونه كه در همه اعداد صورت اصلي واحد وجود دارد، منتها به نحو درجه اول و دوم و همه اعداد كه پس از واحدند به يك اندازه از واحد بهرهور نيستند، اينجا نيز هر يك از چيزها كه پس از «نخستين»اند نوعي شكل و صورت از او دارند. آنجا بهرهوري سبب شد كه چندي اعداد هستي بيابد، و اينجا بهرهوري، به چيزها وجود ميبخشد، به طوري كه وجود پرتو ضعيفي از واحد است. اگر كسي وجود را ناشي از واحد بداند سخنش درست است.15
به طور يقين، وقتي افلوطين صحبت از «فوق وجود» ميكند و وجود را به «احد» نسبت نميدهد به اين معنا نيست كه او سعي دارد نقيض وجود يعني «عدم» را به «احد» نسبت دهد.16 هر سخني در مورد احد صحيحنيست؛ چراكه او فوق وجود است و در عين حال، حقيقتا موجود است.17 به تعبيري، اگر روا نيست وجود را يا هر امر ديگري را به او نسبت دهيم، به اين دليل نيست كه كمتر از اينهاست، بلكه بيشتر از اينها و فوق همه چيز و متعالي است.
كاپلستون در اينباره ميگويد: «... اين بدان معنا نيست كه احد هيچ يا غير موجود است، بلكه به اين معناست كه احد برتر از هر وجودي است كه ما از آن تجربه داريم. مفهوم وجود از متعلقات تجربه ما مأخوذ است، اما احد از همه آن اشيا و متعلقات برتر است و در نتيجه، از مفهومي هم كه بر آن اشيا مبتني است برتر و متعالي است.»18
سخن ژيلسون نيز ميتواند اين مطلب را تأييد كند:19 «فلوطين در باب اعداد ميگويد: مشاركت يكان باعث پيدا شدن كميّتها ميشود و در اينجا نيز بهرهوري و اثرپذيري از احد است كه موجب پيدايش حقيقت ميشود و وجود، چيزي بيش از اثري از احد نيست. اگر چنين بگوييم كه لغت هستي (to be = einai = to hen to) از احد (one = en) مشتق شده است، نبايد در صحت گفتار خود ترديد كنيم.»20
تا اينجا ديديم كه «وجود» نزد افلوطين با نوعي «تنزل»، «محدوديت» و «تعين» همراه است. اگر او «احد» را فوق وجود ميداند يا اينكه سعي ميكند وجود را به او نسبت ندهد، به اين دليل است كه ميگويد: «وجود بايد متعين و در نتيجه محدود باشد.»21
چنانچه بخواهيم براي لفظ وجود افلوطيني معادل مناسبي در فرهنگ عرفاني بيابيم، ميتوان وجود را معادل واژه «كون» دانست.
كاربرد واژه «كون» بين فلاسفه و اهل عرفان متفاوت است. فلاسفه وجود را با «كون» يكي ميدانند و از اينرو، «وجود» را در تعريف لفظي به «كون» معنا ميكنند و مقصودشان مطلق وجود خارجي و ذهني است.22
اهل حكمت براي رد ديدگاه معتزله، «كون» و «ثبوت» را مرادف با وجود ميدانند، اما اهل عرفان «كون» را مغاير با وجود لحاظ ميكنند. اهل تحقيق «كون» را به ماسوياللّه و هر چه منسوب به حق است اطلاق ميكنند.23
بنابراين، نسبت بين وجود حقيقي و «كون» از نظر عرفا متباين است؛ زيرا وجودِ حقيقي تنها از آنِ اوست و موجوداتِ غير او، مظهر اويند. پس كون تنها براي غير خدا به كار ميرود. بدينروي، اگر «وجود» افلوطيني را با «كون» عرفاني يكي لحاظ كنيم، رواست.
بر همين وزان، «مقام ذات» عرفاني فوق هر تعيني است و از هر قيدي مطلق است. همانگونه كه قونوي گويد: «ان اول المراتب و الاعتبارات العرفانية غيب هوية الحق و الاطلاق الصرف عن القيد و الاطلاق»24 و همچنين جندي ميفرمايد: «أن أول المراتب الذاتية الاطلاق و اللاتعين، و هو غيب غيب ذات الذات الالهية.»25
روشن است كه به كار بردن «مرتبه» و «اول المراتب» براي چنين مقامي، تسامحي است و ميدانيم هر قيدي كه آن را از مقام لاتعيني تنزل دهد ـ حتي قيد اطلاق ـ در مورد آن به كار نميرود.
وحدت
يكي از مباني مهم هستيشناسي افلوطين و اهل عرفان، اصل «وحدت هستي» است. همانگونه كه اميل بريه ميگويد: «براي اينكه فلسفه افلوطين را بهتر درك كنيم، بايد عالم را به صورت ثابت و واحد و متناهي و ازلي با نظام خاص آن، كه همواره يكسان است، تصور كرد.»26 در هر صورت، بايد افلوطين را يك وحدتانگار راسخ27دانست.28
افلوطين در اولين رساله خود از واحدي بحث ميكند كه هستي حقيقي است و با وحدت خودْ همه چيز را در خود دارد و تمام اشيا در او حيات دارند و علت عقل و هستي است.29
افلوطين ميگويد: «بايد چنان دانست كه همه ذوات خودِ اوست.»30 هر موجودي كه دربارهاش ميانديشيو به دنبالش هستي، بايد بداني بيرون از «او» نيست، همه چيز تحت سيطره اوست و «او» بر همه چيز احاطه كامل دارد:
... چون او را ميجويي چيزي را بيرون از او مجوي، بلكه همه چيزهاي فروتر از او و فرودست او را در درون او بجوي، ولي او را بگذار قائم بر خود و در خود ثابت بماند؛ زيرا «بيرون» خود اوست و محيط بر همه چيز و معيار همه چيز خود اوست.31
از عبارتي كه فيلسوف يوناني ميآورد، معلوم ميشود كه سخن از وحدت هستي، موضوعي است كه در سراسر انئاد رواج دارد: «بايد تكرار كنيم كه كل هستي، يعني موجود حقيقي در آن بالا، هم وجود است و هم عقل و هم موجودِ زنده كامل كه همه موجودات زنده را حاوي است.»32
تعدد اقانيم دليلي بر عدم وحدت هستي نيست. رأي افلوطين اين است كه تمايز آنها تنها در ذهن و انديشه است: «اگر آن دو (عقل و هستي حقيقي) غير از يكديگرند، اين امر مستلزم آن نيست كه جدا از يكديگر باشند. به علاوه، در آن سخن هيچ اشارهاي نيست بر اينكه آن دو يكي نباشند؛ پس يكي هستند و تنها از طريق عمل انديشيدن از يكديگر جدا ميگردند.»33
افلوطين حتي با اين تعبير كه هستي واحدْ علت «اشيا» باشد، موافق نيست. او ميگويد: «شايد اصلاً نبايد ادعا كرد كه "هستي واحد" علت اشياي ديگر است، بلكه بايد آن اشيا را به مثابه پارهها و عناصر آن تلقّي كرد و كل را همچون ذاتي واحد دانست كه تنها انديشه انساني ما، پاره پارهاش ميكند، در حالي كه خود او در پرتو نيروي اعجابانگيزش واحد در همه چيز است و به صورت كثرت نمايان ميگردد.»34
بنابراين، هر چه هست اوست و اگر چيزي هم باشد، خارج از او نيست و همه چيز جلوهاي از اوست: «موجودي غير از "او" وجود ندارد.»35
بايد توجه داشت كه وحدتِ هستي مطلق، وحدتي نيست كه مقابل كثرت باشد. وحدتي كه در مقابل كثرت قرار ميگيرد، وحدت عددي است، اما وحدت هستي «وحدت اصيل»36 و يا «وحدت غير عددي» است كهوحدت و كثرت را دربر ميگيرد و يا اعم از وحدت و كثرت است. به تعبيري، وحدت اطلاقي و بدون قيد است كه اين وحدت از نظر افلوطين فوق هستي ميباشد.
چنين وحدتي يكي از ويژگيهاي اقنوم اول است. گاهي در تعابير افلوطين به عبارت «واحد به معناي راستين» برميخوريم كه بايد وحدت غيرعددي منظور باشد.37
افلوطين ميگويد: «نخستين بايد بسيط باشد و پيش از همه چيز، و غير از همه چيزهايي كه پس از اوست؛ ... او بايد واحد به معناي حقيقيي (راستين) باشد.»38
واحدي كه در مرتبه و تعين خاصي از هستي جاي دارد، در واقع، كثير است نه واحد: «واحدِ متعين واحد نيست؛ زيرا واحدِ متعين كثير است... "هستي واحد" هم كثير است و هم واحد.»39
محققان عرفان نظري نيز پيش از ورود به بحث تعيّنات، موضوعي را تحت عنوان «وحدت حقيقيه» و دو چهره آن، يعني «احديت»و«واحديت» مطرح ميكنند.40
«وحدت ذاتي» يا «وحدت حقيقيه» وحدتي است كه وحدت و كثرت را شامل ميشود. هيچ تقابلي براي وحدت حقيقيه و وحدت اطلاقي وجود ندارد. از اينرو، همانگونه كه اشاره شد، وحدتي كه مقابل دارد به «وحدتعددي»مشهوراستواينوحدتغيرعددياست.
وحدت حقيقي به دليل گستردگي خود، همه هستي را فرا ميگيرد. به دليل آنكه حتي امور متقابل و متضاد را دربر ميگيرد، هيچ مقابلي ندارد و همه متقابلات تحت پوشش او هستند؛ از اينرو، هيچ ضدي براي آن متصور نيست. وحدت عددي كه از تكرار عدد حاصل ميشود، در مقابل كثرت است.41 همانگونه كه قونوي ميگويد: «ان الحق هو الوجود المحض الذي لا اختلاف فيه، و انه واحد وحدة حقيقية لا يتعقل في مقابله كثرة.»42
فرغاني در توضيح وحدت حقيقي چنين ميگويد: «وحدتي كه به حضرت ذات مضاف است، عين اوست نه صفتي يا نعتي زايد بر حقيقت او؛ چه در آن حضرت مغايرت و غير را اصلاً مجال نيست، يا وحدت و كثرت آنجا متغاير نيستند.»43
بنابراين، وحدتِ احد و مقام ذات نميتواند وحدت كمّي و عددي باشد، پس بايد «وحدت غيرعددي» باشد و اين از لوازم توحيد افلوطيني و عرفاني است.44
از وحدت هستي نزد افلوطين و عرفاي مسلمان سخن گفتيم. ايشان براي اثبات وحدت شواهد و فروعاتي ذكر ميكنند كه در ذيل به آنها ميپردازيم:
عدم تناهي
يكي از شواهد مهم وحدتِ هستي، نامتناهي بودن ذات حق است؛ زيرا اگر هستي نامتناهي باشد، ممكن نيست چيزي وراي او موجود باشد. متناهي و محدود بودن هستي مستلزم پذيرش غير است و اين امر با وحدتْ و توحيد عرفاني نميسازد.
در عرفان اسلامي نامتناهي بودنِ حق را دليلي بر وحدت هستي ميدانند. اين دليل يكي از ادلّه مهم توحيد عرفاني به شمار ميآيد و نزد عرفاي مسلمان، به عنوان يك دليل جدلي در مقابل فلاسفه و متكلّمان مطرح ميشود.
به دليل آنكه فلاسفه و متكلّمان هر دو، وجود حق را نامتناهي ميدانند، بايد وحدت او را هم بپذيرند؛ زيرا نامحدودي حق، مستلزم وحدت است. ميتوان وحدت را هم مستلزم نامحدودي دانست.
نامحدودي احد يكي از مباني فلسفي افلوطين است كه در جاهاي مختلف از آن ياد كرده است: «چيزي وجود ندارد كه محدودش كند.»45 به دليل آنكه همه چيز ازاوست و «او» بيشكل و اندازه است بايد نامتناهي باشد: «بايد فوق همه نيروها و همه صور باشد. اصل همه بايد بيشكل باشد، نه بيشكلي كه نيازمند شكل باشد، بلكه بيشكلي كه همه اشكال معقول از او ميآيند. ... او ميتواند همه چيز را پديد آورد، و هيچ اندازهاي ندارد، پس بايد لايتناهي باشد.»46
افلوطين از اصل عدم تناهي، نتايج فراواني را اخذ ميكند. براي مثال، در رساله بيست و دوم با تكيه بر بينهايتي روحِ واحد، حضور آن را در هر ذاتي حتمي ميداند: «روحِ واحد در هر ذاتِ فردي وجود دارد، اما در عين حال همه ارواح و همه عقول را دارد؛ چون واحد است و در عين حال هم بينهايت است، همه ارواح فردي را يكجا در خود دارد.»47
معتقد شدن به اصل توحيد و وحدت هستي نتايجي را دربر دارد كه در اينجا ميتوان به لوازم اين نظام فلسفي اشاره كرد. آنچه در ذيل ميآيد از فروعات اصالت وحدت افلوطيني و عرفاني است:
اطلاق مقسمي
آنگونه كه در فلسفه مطرح است، اطلاق بر دو نوع است: اطلاق قسمي و اطلاق مقسمي. اطلاق قسمي آن است كه «اطلاق» براي ماهيت قيد است و اين اطلاق در مقابل تقييد قرار ميگيرد، اما در اطلاق مقسمي، امر مطلق حتي از قيد اطلاق نيز آزاد و مطلق است؛ يعني خودِ اطلاق نيز به عنوان قيد محسوب نميشود و اين اطلاق هيچ مقابلي ندارد. همانگونه كه اشاره گرديد، احد يا مقام ذات فوق هر تعيني است؛ يعني داراي «اطلاق مقسمي» است.48
افلوطين بر آن است كه هر نحوه قيدي موجب ميشود كه احد از مقام خود تنزل كند و در ورطه موجودات قرار گيرد و اين با اطلاق مقسمي ناسازگار است: «... درباره او خواهي گفت كه او هيچيك از آنها نيست، بلكه اگر اصلاً لازم باشد چيزي بگويي خواهي گفت او نيرويي است كه بر تمام قدرت خود محيط است؛ چون آن است كه ميخواهد باشد. ولي همين "ميخواهد باشد" نيز او را به جهانِ اشياي موجودْ تنزل ميدهد.»49
همانگونه كه قونوي معتقد است: اطلاق حق، اطلاقي نيست كه ضد آن تقييد باشد، بلكه مطلق از وحدت و كثرت و از هر قيد ديگر است: «تصور اطلاق الحق يشترط فيه ان يتعقل، بمعني انه وصف سلبي لا بمعني انه اطلاق ضده التقييد، بل هو اطلاق عن الوحدة و الكثرة المعلومتين و عن الحصر أيضا في الاطلاق و التقييد.»50
حال اگر ذات واحد را به صورتمطلق در نظر بگيريم، مقيد به هيچ قيدي و متعين به هيچ حدي نخواهد بود.
بساطت
يكي از فروعات مهم توحيد، بساطت است. افلوطين با استفاده از اين اصل احكام متعددي را نتيجه ميگيرد. بساطت را ميتوان در آراء پيشينيان افلوطين نيز يافت. همانسان كه خود او ميگويد: «آناگساگوراس نيز كه عقل را ناب و پاك مينامد واحد را بسيط و متعالي ميداند.»51
در ميان اقانيمي كه افلوطين برميشمارد، تنها اقنوم اول، يعني احد، بسيط محض است: «جهان عقل، برتر از روح است و با اين همه، "نخستين" نيست؛ زيرا واحد و بسيط نيست، در حالي كه احد به عنوان اصل همه چيز كاملاً بسيط است.»52
بساطت يك اصل مسلم است و بدون فرض